3 referat uzunlik o`lchov birligi etaloni Topshirdi: Orifov a guruxi: 651-17 Qabulqildi: assistent Qosimov A

---

MUXAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT 
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI 
FARG’ONA FILIALI 
“KOMPYUTER INJINIRING” FAKULTETI 
"TABIIY FANLAR" KAFEDRASI 
FIZIKA FANIDAN 
3 - REFERAT 
Uzunlik o`lchov birligi etaloni 
 
Topshirdi: Orifov A 
Guruxi: 651-17 
Qabulqildi: assistent Qosimov A
 
 
 
FARG’ONA – 2017 
 

---

Mavzu: Uzunlik o`lchov birligi etaloni. 
Reja: 
1. SIning asosiy kattaliklari. 
2. Uzunlik o`lchov birligi to`g`risida tushuncha. 
3.  Yer meredianini o`lchash. 
4. «G‘arib qolgan» metr tizimi. 
 
SInig asosiy kattaliklari bu – uzunlik (masofa), massa, vaqt, tok kuchi, 
ermodinamik harorat, yorug‘lik kuchi, hamda, modda miqdoridir. 
Kelishuvga muvofiq, asosiy kattaliklar mustaqildir (yani, ular boshqa fizik 
kattaliklardan keltirib chiqarilmaydi). Ularga muvofiq asosiy birliklar 
sifatida O‘TXK metr, kilogramm, amper, kelvin, kandela va molni 
tasdiqlagan. Asosiy birliklarning ta’riflari, quyidagi 2.1.1 bo‘limda 
keltirilgan. Asosiy kattaliklardan keltirib chiqarilgan hosilaviy kattaliklarga 
muvofiq ravishda, algebraik munosabatlar yordamida asosiy birliklardan 
keltirib chiqarilgan hosilaviy birliklar quyida, 1.4 bo‘limda ko‘rib 
chiqiladi.1889 yildan boshlab metr ta’rifi Platina-Irridiy asosidagi xalqaro 
etalonga asoslangan edi. Lekin uni, 1960 yilda 11 – O‘TXK, Kripton-
86 atomining vakuumdagi nurlanishining to‘lqin uzunligiga muvofiq
keluvchi ta’rifi bilanalmashtirdi. Bu o‘zgarish metrni aniqlashni
takomillashtirish, natijaning aniqligini oshirish maqsadida amalga 
oshirilgan bo‘lib, u Kripton-86 atomining 2P10 va 5d5 sathlariaro o‘tishiga
muvofiq keladigan vakuumdagi nurlanishning 1650763,73 to‘lqin 
uzunligiga teng ekanligi belgilangan edi. Bu ta’rif ham O‘TXKning 17-
Bosh konferensiyasida, (1983, Rezolyutsiya 1, CR-97 va Metrologia, 
1984, 20, 25) quyidagi yangisi bilan almashtirildi: 
Metr – yorug‘likning vakuumda soniyaning 1/299792458qismida bosib 
o‘tadigan masofasiga teng.Bundan ma’lum bo‘ladiki, yorug‘lik vakuumda
soniyasiga 299792458 metr/soniya tezlik bilan harakatlanar ekan. Metrning 
1889 yilda 1-O‘TXQ (CR, 34-38) tomonidan rasman tasdiqlanganasl etaloni
hali hamon O‘TXQ idorasida, 1889 yilda belgilangan sharoitlarda 
saqlanmoqda.Dengiz mili – dengiz va havo navigatsiyasida masofani
ifodalash uchun maxsus qo‘llaniladigan masofa birligi. Dengiz mili
uchun xalqaro kelishilg an qiymatni, 1929 yilda Monakoda o‘tkazilgan
Birinchi Ekstraordinar Xalqaro Gidrografiya Konferensiyasida, «xalqaro
dengiz mili» nomi ostida tasdiqlangan. Hozircha hechqanday xalqaro 
miqyosdagi kelishuvlar yo‘qligi sababli, dengiz mili uchun M, NM, va Nm
belgilarining barchasi uchrab turibdi. Jadvalda ulardan faqat M belgisi 
keltirildi. Ushbu birlikning avvaldan tanlangani va hozirgacha

---

foydalanishda davom etib kelinayotganligining sababi shundaki, Yer
sirtidagi 1 dengiz mili masofasi, Yer markaziga nisbatan 1 minut burchak 
ostida yoy chizadi va u orqali, geografik kenglik hamda geografik uzunlik 
o‘lchamlarini, burchak minuti bilan ifodalash qulayroqdir.Nemislar II jahon 
urushida mutlaq so‘zsiz taslim bo‘lish haqidagi aktga imzo chekishudan 
roppa rosa 155 yil avval, ya’ni, 1790 yilning 8 may kuni Farang
Milliy Ta’sis Hay’ati o‘lchovlarni isloh qilish haqidagi Dekret qabul qildi 
va uni qirol tasdiqladi. Dekret matni asosan Taleyran tomonidan tahrir
qilingan bo‘lib, u o‘z mazmuniga ko‘ra, Taleyranning loyihasi hamda, 
Fanlar Akademiyasiga tegishli tayyorgarchilik ishlarini olib borish 
to‘g‘risida berilgan ko‘rsatmalardan iborat edi. Notinch inqilob zamoni 
bo‘lishiga qaramay, Fanlar Akademiyasi va uning olimlari tezkorlik bilan
ishchi guruh tashkil qilib, amaliy harakatlarni boshlab yuborishdi. Eng 
obro‘li olimlarni o‘z tarkibiga qamragan bir necha nufuzli hay’atlar tashkil 
qilindi. Ish eng avval va eng ko‘p qo‘llaniladigan o‘lchov – uzunlik
va masofa o‘lchovini standartlashtirishdan boshlandi.Mashhur matematik 
olim J.-L Lagranj (1736-1813) boshchilik qilgan akademiya hay’ati, barcha 
o‘lchovlar uchun, shu jumladan vaqt birligi – kun uchun ham, o‘nli sanoq 
sistemasi va uning karrali va ulushli qiymatlariga asoslangan birliklar 
tizimini qabul qilishni taklif etdi.
Boshqa bir buyuk matematik P.-S.Laplas boshchiligidagi va
tarkibida G.Monj, J.A. Kondorse, J.Sh.Borda va Lagranjning o‘zi ham 
bo‘lgan ikkinchi bir hay’at esa, uzunlik uchuno‘lchov birligi sifatida, Yer 
meridianining qirq milliondan bir qismini asos qilib olishni taklif qildi. 
Qoyil qolish kerakki, faranglar uzoqni ko‘zlab ish boshlashgan: agar faqat 

---

farang xalqiga xos biror unsur asosida o‘lchov birligi tanlab olinsa, boshqa 
millatlar, xususan, xalqaro siyosat maydonida raqobatchi bo‘lgan ingliz va 
ispanlar uni qabul qilmasliklari aniq edi. Agar, xech qaysi millat e’tiroz
bildira olmaydigan, barcha insoniyat uchun umumiy bo‘lgan qandaydir 
global va tabiiy, o‘zgarmas asosga tayanib ish tutilsa, bu borada muammolar 
bo‘lmasligi, yoki, kamroq bo‘lishi mumkin... Albatta, keyinchalik bunday
yondoshuv, ya’ni, Yer meridiani uzunligiga asoslanib metrni aniqlash usuli 
o‘z dolzarbligini yo‘qotdi, bu usul ancha besamar va xatolik darajasi 
nisbatan katta bo‘lib chiqdi. Biroq, 1790 yilda, yuqorida sanab o‘tilgan 
fidoyi olimlar ishitirokidagi hay’at, metrni aynan Yer meridianiga asoslanib 
aniqlash joizligi borasida qat’iy qarorga kelib bo‘lgandi. Shu tarzda olimlar, 
xalqaro siyosatdan bir pog‘ona yuqoriga ko‘tarilishga erishgan 
edilar.Farang Fanlar Akademiyasining bu borada bergan hisobotida
shunday yozilgan: «Olimlarning takliflarida, o‘nli sanoq sistemasiga 
asoslanish kerakligidan bo‘lak boshqa hech qanday tasodifiy narsa yo‘q va 
hech qanday mutlaqo milliy yoki, mahalliy o‘lchov ham yo‘q!
Agar, ushbu ishlarning qanday bajarilgani haqidagi barcha hujjat 
dalillar yo‘q bo‘lib ketsayu, ularning faqat mahsuliy natijalari saqlanib 
qolgan taqdirda, ularni qaysi millat o‘ylab topganligi va ularni amalga 
oshirganligi haqida hech qanday belgi topib bo‘lmaydi.»Shu tarzda, 
Farangistonda boshlangan o‘lchov birliklarining yagona tizimini joriy 
etishga qaratilgan harakatlar, farang xalqi milliy ichki miqyosidan chiqib 
ketdi va jarayonga haqiqiy tarixiy ahamiyat bag‘ishladi. Milliy Kengashda
bu borada o‘ziga xos shior paydo bo‘ldi: «Barcha zamonlar va barcha
xalqlar uchun!». Mavzuga oid bahs va muhokamalarda esa, mazkur 
yangi tizim uchun, uning dastlabki va asosiy birligi – metrdan kelib chiqib 
metr tiziminomi o‘rnashib qoldi. 

---

Ta’kidlash joizki, metrning haqiqiy o‘lchashlarga asoslangan, tabiiy 
aniqlanishi jarayoniga, farang olimlari katta ahamiyat va e’tibor qaratishgan. 
Balki, Yer meridianining aniq o‘lchangan 1/40000000 qismiga teng
o‘lchov asbobini o‘z qo‘li bilan tutish, olimlar uchun qandaydir ramziy 
ma’no kasb etuvchi muhim yutuq sifatida qaralgandir. Akademik 
hisobotning o‘lchovlar va birliklar haqidagi ilovasi Milliy Ta’sis
Majlisi tomonidan 1791 yilning 26 mart kuni tasdiqlandi. Taleyran majlisda 
qilgan chiqishida, o‘lchash amaliyotlariga mutaxassislarni jalb etish
uchun, zudlik bilan Angliya Qirollik Jamiyatiga murojaat qilishni taklif
etdi. Biroq uning bu fikrini hech kim ma’qullamadi va inqilobiy 
Farangistonning yakka o‘zi metrning tabiiy qiymatini keltirib
chiqarishga, ya’ni, Yer meridianining uzunligini aniqlashga kirishdi. 
Geodeziya mutaxassislari avval boshdanoq, Yer meridianining, Parij
orqali o‘tuvchi va shumolda Dyunkerk, janubda esa Barselona shaharlarini 
tutashtiruvchi, kenglik bo‘yicha 9º 40’lik qismining uzunligini o‘lchashni
taklif qilishgan edi. Qator sabablarga ko‘ra, aynan ushbu kesma eng maqbul 
tanlov bo‘lib chiqqan: avvalo, mazkur shaharlaring joylashgan kengligini, 
yulduzlarga qarab katta aniqlikda bilib olsa bo‘ladi; qolaversa, Dyunkerk 
ham Barselona ham deyarli dengiz sathida joylashgan shaharlar bo‘lib, bu 
esa o‘lchash natijalariga qo‘shimcha va tuzatishlar kiritish ishlarini istisno 
qiluvchi ijobiy faktor edi. Faqat bu ikki shahar o‘rtasidagi masofani katta
aniqlik bilan o‘lcab chiqish qolgan edi xolos. U tahminan ming

---

kilometrmasofani tashkil etardi va bunday ulkan miqyosdagi o‘lchash
ishlarini, qandaydir chizg‘ich yoki, qadam o‘lchagich kabi asboblar bilan 
bajarib bo‘lamydi albatta. Bunday masofalarni geodeziya mutaxassislari
triangulyatsiya usuli bilan o‘lchashadi. Triangulyatsiya uslubining 
mohiyati shundaki, bunda avvalo o‘lchash ishlarining boshlanish joyida,
faqat ikkita nuqta orasidagi 5-7 km masofadagi kesmani bevosita
aylanib turuvchi gardishli tasmasimon masofa o‘lchash asbobi (ruletka)
orqali imkon qadar katta aniqlikda o‘lchab, qayd qilib olinadi. Bu
o‘lchov natijasi asosiy o‘lcham hisoblanadi va u butun o‘lchanadigan
masofa uchun tayanch o‘lchovi bo‘lib xizmat qiladi. Asos o‘lchovi
belgilab olingach, masofaning har ikki tomonida o‘rnatilgan teodolitlar
(katta aniqlikka ega gradus shkalasiga ega bo‘lgan kichikroq teleskop) 
yordamida, asosiy o‘lcham chizig‘idan, masofaning ikkinchi uchi 
yo‘nalishida 5-7 km uzoqlikda joylashgan biror balandlik nuqta
tanlanadi. Bunday nuqta sifatida, istalgan balandlikning tepasi – minora 
ustimi, tabiiy qir, adir yoki tog‘tepasimi, hullas, peyzajdan yaqqol ajralib
chiqqan va ustiga chiqsa b o‘ladigan biror joy tanlanadi. Keyin esa, 
mazkur uchinchi nuqtaning ustidan turib, teodolit yordamida avvalgi ikki 
asosiy nuqta yo‘nalishida burchal o‘lchanadi. Dastlabki ikki nuqta orasidagi 
masofa va uchinchi nuqtadan ushbu masofa yo‘nalishidagi 
uchburchakning burchagini bilgan holda, maktab geometriya kursida 
bo‘lgani kabi, uchburchaklarni yechish usuli bilan, uchburchakning qolgan 
ikkala tomonini ham aniq hisoblab chiqish mumkin bo‘ladi. Shunday 
tarzda, bitta eng boshidagi uchburchakning tomonlarini aniq belgilab olinsa, 
keyingi uchburchaklarning ham ketma-ket ulab borish va ma’lum miqyos-
masshtabda qog‘ozga tushirib davom ettirish orqali, butun boshli
minglab kilometrlar masofani ham katta aniqlikda o‘lchab chiqish 
mumkin. Farang olimlari, yuqorida aytilganidek, uchburchaklar bilan 
qadamlab chiqish orqali, Dyunkerkdan Barselonagacha bo‘lgan masofani
o‘lchab chiqishga kirishdilar. Bunday olamshumul va mashaqqatli
ishning rahbarligi, masofaning bir tomonidan (Dyunkerkdan boshlab)
J.B. Dalamber va ikkinchi tominidan (Barselonadan) P.F. Mishenlarga
topshirildi. Tarkibida malakali geodezist va astronomlar bo‘lgan ishchi 
guruhlar, manzillari tomon 1792 yilning 25 iyul kuni yo‘lga chiqishdi. 
Umuman olganda bunday jarayonlar, ko‘p yillik mashaqqatli mehnat va 
hisob-kitoblarda sabr toqatli bo‘lishni talab etadi. O‘lchash ishlarida, 
ko‘zda tutilmagan qadaydir tabiiy va juz’iy muammolar yuzaga kelishi, 
tushunadigan va tushunmaydigan kimsalarning halaqitlari paydo bo‘lishi 
mumkin. Bunday ishlar tinchlik va hotirjamlik hukm surgan odatiy 
sharoitlarda ham amaliy jihatdan juda murakkabdir. Yangicha g‘oyalar
va anglashilmovchiliklarga to‘la Jan Batis Dalamber(1749-1822) inqilobiy 
davrda esa, xavf-hatar ikki xissa ortadi. Lekin bu narsa, jasurolimlarni

---

to‘xtatib qola olmadi. 1793 yilda Dyunkerkdagi qo‘gng‘iroq minorasidan
boshlab, J.B. Dalamberning Barselona tomonga uchburchakli ulug‘vor
yurishi boshlandi. Ayni vaqtniong o‘zida, unga qarama-qarshi
yo‘nalishda, Barselonadan Dyunkerkka tomon P.Mishen ham yo‘lga chiqdi. 
Rejaga ko‘ra, olimlar Farangiston janubidagi Rodez shahrida uchrashishlari
kerak edi. Delamberning yo‘li ancha hatarli bo‘lib, u bir necha marta, 
josuslik va ayg‘oqchilikda ayblanib, inqilobiy kayfiyatdagi kishilar 
tomonidan hibsga olindi. Ularda hibs uchun vaj juda oddiy, shunday
notinch zamonda, g‘alati asboblar bilan shaharning minoralariga chiqib-
tushayotgan kimsa, ayg‘oqchi bo‘lmay yana kim bo‘lishi mumkin?! Har 
safar olim, Fanlar Akademiyasi topshirig‘iga ko‘ra, Yerning meridianini
o‘lchayotganligini tushuntirishga urinar edi. - «Hech qanday akademiya 
yo‘q! Bundan buyon biz hammamiz teg huquqlimiz, sen biz bilan
ketasan!!!» - deb olimniishlariga halaqait berardi mast holdagi
inqilobchi. Shunga qaramay, ko‘p hollarda, olimlar bu kabilardahaqiqiy
ma’noda bir bosh baland bo‘lib, o‘z xizmat vazifalarini sidqidildan 
bajarishar edi. Ular, uzoq 7 yil davomida, tomlarda, minoralarda, cherkov
va qasrlar qubbalarida o‘lchash va hisoblashlar olib borib, Dyunkerk va
Barselona orasidagi masofani o‘lchab chiqishdi. Bu haqiqiy jasorat 
namunasi edi. Endilikda faqat bir metrning uzunligini hisoblab chiqish 
qolgan edi xolos. Dalamber va Mishenning mashaqqatli mehnatlarining
samarasi o‘laroq tayyorlangan metr etaloni, ya’ni, Yer meridiani chorak
qismining qirq milliondan bir ulishi (aslida, ish boshida Mishen tomonidan
yo‘l qo‘yilgan ayrim xatoliklar tufayli bu biroz boshqacha hisob bo‘lib 
chiqdi), sof platina metalidan tayyorlanib, Farang Milliy Arxiviga 
topshirildi. Bu orada mamlakatda siyosiy va ijtimoiy ahvol battar 
yomonlashdi. Og‘ir iqtisodiy sharoitda narh-navo juda ko‘tarilib ketdi va 
xalqning g‘azabi yanada qaynab borardi. 10 avgust 1792 yil sanasida,
ocharchilik va notinchliklarda sillasi qurigan olomon yana bir katta
qo‘zg‘olonga qalqidi. Tyuilri qal’asi qamal bilan qo‘lga olindi va qirol
Lyudovik XVI, Farangiston dushmanlari bilan aloqa qilganlikda
ayblanib, Tampl qamoqxonasiga tashlandi. Ushbu to‘polonlarni, Tyuilri 
qal’asi yaqinida hayrat bilan kuzatib turgan 23 yoshli past bo‘yli bekorchi 
ofitser, qirol qal’asini taqdir aynan uning uchun bo‘shatib
berayotganligini hayoliga ham keltirmagan bo‘lsa kerak. U shuningdek,
bir necha yildan keyin, aynan uning imzosi bilan tasdiqlanadigan metr
tizimi, keyinchalik siz bilan biz qabul qiladigan Xalqaro Birliklar 
Tizimining poydevori bo‘lib xizmat qilishini ham o‘ylamagani tayin.
Nima bo‘lganda ham, qaramog‘ida 7 nafar opa-uka va singillari hamda,
onasi bilan birga, Tulon shahriga harbiy xizmatga qabul qilishlarini
so‘rab borgan va anchayin tasodifiy ravishda, artilleriya 
qo‘mondonligiga tayinlangan, o‘zining birinchi va hayotidagi eng mashhur

---

jangini esa, 1793 yilning 17 dekabrida zafar quchgan ushbu past bo‘yli 
chapaqay odam – Napaleon Bonpart edi. 1792 yil dekabrida Lyudovik XVI 
ustidan sud mahkamasi boshlandi va 1793 yil yanvarida u qatl etildi.
Avgustda Yakobinchilar diktaturasi o‘rnatildi, oktyabrda esa, qirolichia
MariyaAntuanetta ustidan sud mahkamasi o‘tkazildi va u ham qatl
etildi. Shundoq ham ichki notinchliklar bilan qiynalib turgan Farangiston, 
tashqi dushmanlar zrbalarini ham qaytarishga majbur bo‘layotgan edi.
Bunday og‘ir sharoitda, o‘lchovlar va birliklar tizimini isloh qilish 
haqida gap bo‘lishi ortiqchadek tuyulardi go‘yo. Boshlab qo‘yilgan
katta maqsadlarni ko‘zlagan ishlar to‘xtab qoldi. 1793 yilning avgustida,
Fanlar Akademiyasining o‘zini ham tugatish haqida hukumat qarori
paydo bo‘ldi. Shu munosabat bilan, barcha farang olimlari, harakatdagi 
armiyani qo‘llab quvvatlash, texnik qurollantirish ishlari uchun 
safarbarlikka jalb Dalamber bajargan triangulyatsiya chizmalari va 
hisoblashlari etildilar. Kimyogarlar, fiziklar va matematiklar – Bertolle, 
Monj, Perre, Lagranj va boshqalar, mudofaa ishlariga jalb etildi. Lagranj
ballistik nazariya hisob-kitoblari bilan shug‘ullangan bo‘lsa, Bertolle 
portlovchi moddalarni tayyorlash texnologiyasini, Monj esa, zambarak 
quyush va to‘p tayyolash usullari bo‘yicha shug‘ullanishdi. Bunday
sharoitda esa, o‘lchovlarni standartlashtirish masalalari o‘z-o‘zida 
chekkada qolib ketar edi. Biroq, zamonning o‘zi taqozoqilib turgan, yagona
birliklar tizimini ishlab chiqish loyihasiga bunday munosabat yaramas 
ekanligini ko‘pchilik fahmlar edi. Ba’zi jur’atliroq olimlarning tashabbuslari 
bilan, bu borada hech bo‘lmasa vaqtinchalik biror tizim ishlab chiqish
va joriy etish masalasi ko‘rib chiqila boshladi.1657 yilda golland olimi
Xristian Gyuygens o‘zi ixtiro qilgan matematik mayatnikli soatlarga
patent oldi. Madaniylashgan Ovro‘paning barcha ziyolilari va
olimlarning e’tibori mazkur asbobga qaratildi. Butun boshli ilmiy
anjumanlarda, ekspeditsiya va tadqiqotlarda Gyuygensning mayatnikli
soatlari asosiy ishtirokchilardan biriga aylandi. Ushbu soatlarda o‘ziga
xos noyob bir jihat mavjud bo‘lib, ular mayatnik uzunligining berilgan
muayyan qiymatga nisbatan har qanday kichik og‘ishlarini ham yig‘indi
tarzida o‘z ko‘rsatkichlarida namoyon qilib berar edi. Ayanan shu xossaga 
asoslanib, Danyalik astronom Olaf Remerva fransuz Pikar, tebranish davri
bir soniyaga teng bo‘lgan soat mayatnigining uzunligini, o‘lchovlar
uchun etalon sifatida qabul qilishni taklif etdilar. Ularning g‘oyasiga
ko‘ra, agar mayatnikli soatning yurishini bir necha kecha-kunduz
davomida kuzatib borilsa, ularning haqiqiy tabiiy vaqtdan qanchalik
orqada yoki oldinda borayotganligiga qarab, muayyan mayatnikning
uzunligini, aniq soniya mayatnigi uzunligiga nisbatan qisqaligi yoki 
uzunroqligini bilib olsa bo‘ladi. Tegishli tuzatishlarni kiritish orqali,
aniq soniya mayatnigi uzunliginiga teng bo‘lgan biror etalon yasab olib,

---

undan Yer yuzining istalgan nuqtasida universial uzunlik o‘lchov birligi
sifatida foydalanish mumkin bo‘lar edi. G‘oya anchayinzukkolik bilan 
keltirilgan edi, lekin... Mana shu «lekin», Pikar va Remerlarning ishini 
beliga tepdi. Gap shundaki, 1676 yilda, Parijda mahalliy astronomik vaqt 
uchun uchun katta aniqlikda to‘g‘ri yuradigan mayatnikli soat, 
Farangistonnig Janubiy Amerikdagi mustamlaka mulkyerining ma’muriy 
markazi bo‘lmish Kayennada, sezilarli ravishda sekin yuriayotgani va tabiiy 
kecha-kunduzdan orqada qolayotganligini xabar qilindi. Gyugens bu
anomaliyani, oson va sodda tushuntirib berdi: soat mayatningining 
tebranish davri, u turgan hududning joylashgan geografik kengligiga
bog‘liq edi. Bu esa, soniyali mayatnikning etalon xossasi
haqidagig‘oyalarni shubha ostiga qo‘ydi va masalani battar chigallashtridi. 
Yakunda, soniya mayatnigi uzunligining etalon xossasi haqidagi ilhombahsh 
g‘oyalarning hammasi puchga chiqdi. Biroq, ushbu jarayon va uning
ichida kechgan muhokamalar izsiz ketmadi. Gyugens mayatniklisoatlari 
va Remer hamda Pikarning takliflari siz va bizga kundalik turmshimizdagi 
juda yaxshi tanish o‘lchov birligining nomi – metrni meros qoldirdi.Biz
yuoqrida, soniya mayatnigi uzunligini, uzunlik o‘lchov birligi uchun
etalon sifatida qabul qilishni Olaf Remer va Jan Pikar taklif etishgan
degan edik. Aslida ular bu g‘oyani boshqalardan olgan bo‘lishsa kerak. 
Chunki, soniya mayatnigining uzunligini etalon sifatida qabul qilish
haqidagi ilk fikrlar muallifi aslida, Polshadagi Krakov universiteti
o‘qituvchisi Stanislav Pudlovskiy (1597-1645) bo‘lgan. Biroq yosh 
Pudlovskiyning erta vafoti munosabati bilan, uning g‘oyalari bir muddat 
qog‘ozda qolib ketgan edi. Ularni bir necha yillardan so‘ng, shogirdi Tit
Burattini (1615-1682) qayta jonlantirgan. Aynan Burattini, o‘zining
1675 yilda Vilno2shahrida nashr etilgan ilmiy risolasida, soniya mayatnigi 
etaloniga asoslangan uzunlik o‘lchov birligi uchun metr atamasini taklif 
etgan. U qadimgi yunon tilidagi μέτροn (metron –o‘lchash, o‘lchagich 
ma’nolarida) va lotincha metrum so‘zlaridan kelib chiqib ushbu taklifni 
o‘rtaga tashlagan edi. Shu tarzda uzunlik o‘lchov birligi uchun yangi atama 
yuzaga keldi va ommalashib ketdi. Uning o‘lcham qiymati hozirda siz va 
biz ko‘nikib qolgan va oz vaqtida inqilobiy farang jamiyatining olimlari 
tomonidan qabul qilgan metrdan tubdan farq qilsa ham, harholda, bu narsa
mazkur atamani, o‘sha zamonlardayoq yangicha uzunlik o‘lchov birligi 
uchun ham tadbiq etilishiga hech qanday to‘sqinlik qilmagan. Farang
tili etimologik lug‘atlarida ham, metr so‘zi, farang tiliga yuqorida qayd 
etilgan usulda, ya’ni, qadimgi yunon va lotin tillari orqali, XVII asrda kirib 
kelgani izohlanadi.
1. U Yupiter yo‘ldoshlarining Yerdagi kuztuvchiga ko‘rinish 
vaqtining kechikishini tushuntirish asnosida, tarixda ilk bor 

---

yorug‘lik tezligining nisbatan aniq qiymatini hisoblab chiqqan 
olimdir. 
2. Hozirgi Vilnyus shahri, Estoniya davlati poytaxti.