Adabiyotlar sharxi

	KIRISH	2
I-bob.	ADABIYOTLAR SHARXI	6
II-bob.	TUPROQSHUNOSLIK VA AGROKIMYO ILMIY-TADQIQOT INSTITUTI HAQIDA MA’LUMOT	13
§ 2.1.	Tuproqshunoslik va agrokimyo ilmiy-tadqiqot instituti tarixi.	13
§ 2.2.	Tuproqshunoslik va agrokimyo ilmiy-tadqiqot instituti asosiy vazifalari	14
III-bob.	AMALIYOT JAROYONIDA SILLIQ SHIRINMIYA O῾SIMLIGINI ILMIY TADQIQOT SIFATIDA O῾RGANISH	18
§ 3.1.	Tajriba o῾tkaziladigan maydonning iqlim ma’lumotlari.	18
§ 3.2.	Tuproq tarkibi va o῾simlik dunyosi	19
§ 3.3.	Tajribaning o῾tkazish uslublari	19
§ 3.4.	Silliq shirinmiya o῾simligini urug’idan ko῾paytirish	20
§ 3.5.	Silliq shirinmiya o῾simligini ildiz qalamchadan ko῾paytirish	21
	XULOSA VA TAKLIFLAR	23
	FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO῾YXATI	24

MUNDARIJA


KIRISH
Dunyo bo῾ylab 12,700 dan ortiq qo῾riqlanadigan hududlar tashkil etilgan bo῾lib, ular 13,2 million km2 ni tashkil qiladi yoki bu Yer yuzining 8,81% ni tashkil etadi. Tabiiy yashash muhitini muhofaza qilish orqali dorivor o῾simliklarni saqlash alohida yashash joylarining hissalari va ekotizim funktsiyalarini baholashni talab qiladi. Evropada 1300 dan ortiq dorivor o῾simliklardan foydalaniladi, shulardan 90% taiiy resurslardan yig'iladi; Amerika Qo῾shma Shtatlarda, retsept bo῾yicha eng yaxshi 150 ta dori-darmonning taxminan 118 tasi tabiiy manbalarga asoslangan. Bundan tashqari, rivojlanayotgan mamlakatlarda odamlarning 80foizigacha bo῾lgan qismi o῾zlarining birlamchi tibbiy yordami uchun o῾simlik dori vositalariga to῾liq bog'liqdirlar va rivojlangan mamlakatlarda buyurilgan dori-darmonlarning 25 foizidan ortig'i yovvoyi o῾simlik turlaridan olinadi. O῾simlik preparatlari, sog'liq uchun tabiiy mahsulotlar va dorivor o῾simliklarning ikkilamchi metabolitlariga bo῾lgan talabning ortishi bilan butun dunyoda dorivor o῾simliklardan foydalanish tez sur'atlar bilan o῾sib bormoqda.
Dunyo bo῾ylab 12,700 dan ortiq qo῾riqlanadigan hududlar tashkil etilgan bo῾lib, ular 13,2 million km2 ni tashkil qiladi yoki bu Yer yuzining 8,81% ni tashkil etadi. Tabiiy yashash muhitini muhofaza qilish orqali dorivor o῾simliklarni saqlash alohida yashash joylarining hissalari va ekotizim funktsiyalarini baholashni talab qiladi. Evropada 1300 dan ortiq dorivor o῾simliklardan foydalaniladi, shulardan 90% taiiy resurslardan yig'iladi; Amerika Qo῾shma Shtatlarda, retsept bo῾yicha eng yaxshi 150 ta dori-darmonning taxminan 118 tasi tabiiy manbalarga asoslangan. Bundan tashqari, rivojlanayotgan mamlakatlarda odamlarning 80foizigacha bo῾lgan qismi o῾zlarining birlamchi tibbiy yordami uchun o῾simlik dori vositalariga to῾liq bog'liqdirlar va rivojlangan mamlakatlarda buyurilgan dori-darmonlarning 25 foizidan ortig'i yovvoyi o῾simlik turlaridan olinadi. O῾simlik preparatlari, sog'liq uchun tabiiy mahsulotlar va dorivor o῾simliklarning ikkilamchi metabolitlariga bo῾lgan talabning ortishi bilan butun dunyoda dorivor o῾simliklardan foydalanish tez sur'atlar bilan o῾sib bormoqda.
O῾simlik turlarining o῾ndan biridan ko῾prog'i giyohvand moddalar va sog'liqni saqlash mahsulotlarida ishlatiladi, ulardan 50 mingdan ortiq turlari qo῾llaniladi. Biroq, dorivor o῾simliklarning tarqalishi dunyo bo῾ylab bir xil emas. Masalan, Xitoy va Hindiston eng ko῾p ishlatiladigan dorivor o῾simliklarga ega bo῾lib, navbati bilan 11146 va 7500 tur, undan keyin Kolumbiya, Janubiy Afrika, AQSh va yana 16 mamlakat Malayziyada 7% dan dorivor o῾simliklarning foizlari bilan. o῾simlik turlari, ularning umumiy raqamlar nisbatan Hindistonda 44%. Ba'zi o῾simlik oilalarida nafaqat dorivor o῾simliklarning soni ko῾proq, balki tahdid ostida bo῾lgan turlarning nisbati boshqalarga qaraganda ko῾proq. Dorivor o῾simliklarni saqlash va ulardan foydalanish bo῾yicha keng qamrovli tadqiqotlar olib borilgan. Ularni muhofaza qilish bo῾yicha turli xil tavsiyalar to῾plamlari, shu jumladan turlarni ro῾yxatga olish va holatini kuzatish tizimlarini yaratish hamda asrab qolish strategiyalariga asoslanib muvofiqlashtirilgan konservatsiya amaliyotlariga ehtiyoj bor. Zaxiralari tobora cheklanib borayotgan dorivor o῾simliklar uchun yovvoyi resurslardan barqaror foydalanish tabiatni muhofaza qilishning muqobil varianti bo῾lishi mumkin. Xitoy va Janubiy Afrikada, katta aholi talablari yuqori bo῾lganligi sababli, vaziyat juda muhim. O῾zbekiston maydoni 448,9 ming km2 bo῾lib dorivor o῾simliklarga boy lekin madaniy xolda yetishtiriladigan maydonimiz 1 foizni tashkel qiladi. Mahalliy floraga mansub 4.3 mingdan ortiq o῾simliklarning 750 turi dorivor hisoblanib, ulardan 112 turi ilmiy tibbiyotda foydalanish uchun ro῾yxatga olingan, shundan 70 turi farmatsevtika sanoatida faol qo῾llanib kelinmoqda.
Dori-darmonlardan tashqari o῾simliklardan tabiiy bo῾yoq, zararkunandalarga qarshi kurash, oziq-ovqat, parfyumeriya, choy va boshqalarda ham foydalaniladi. Ko῾pgina mamlakatlarda chumolilar, pashshalar, sichqonlar va uylardan va idoralardan qochish uchun turli xil dorivor o῾simliklar o῾tlardan foydalaniladi. Hozirgi kunda dorivor o῾tlar farmatsevtika ishlab chiqarish uchun muhim manba hisoblanadi. Ma’lumki, qishloq xo῾jaligi ishlarining mavsumiyligi, agrotexnika tadbirlarni aniq belgilangan muddatlarda o῾tkizish lozimligi, har yilgi ob-havo 4 sharoitining bir-biriga deyarlik o῾xshamasligi, har bir mintaqaning tuproq, iqlim sharoitini bir-biridan keskin farq qilishi va boshqa ko῾pdan-ko῾p omillar dorivor o῾simliklar o῾stirish texnologiyasini ishlab chiqishda ko῾plab noqulayliklarni keltirib chiqaradi. Ta’kidlash lozimki, hozirgi vaqtda mamlakatimizda farmatsevtika sanoati va dorixonalarni o῾simliklar xom-ashyosi bilan ta’minlash maqsadida ixtisoslashgan, fermer, o῾rmon va boshqa mulkchilik shaklidagi xo῾jaliklarida eng ko῾pi bilan 42 tagacha dorivor o῾simliklar turlari o῾stiriladi. Respublika hududlarida dorivor o῾simliklarni yetishtirish va qayta ishlashga doir ilmiy tadqiqotlarning yagona bazasini yaratish, xorijiy davlatlarning ilg‘or ilmiy ishlanmalarini o῾rganib borish, yetakchi ilmiy muassasalar bilan hamkorlik o῾rnatish hamda zamonaviy texnologiyalar, ilmiy ishlanmalarni respublikaga joriy etish va mavjud imkoniyatlardan samarali foydalanishni kuchaytirish maqsadida bir qator ishlar amalga oshirilmoqda. Dorivor o῾simliklar bugungi kunda inson va atrof-muhit uchun xavfli bo῾lgan sintetik dori-darmonlardan farqli o῾laroq xavfsizlikning ramzi hisoblanadi. Asrlar davomida shifobaxsh, mazali va xushbo῾y hususiyatlari uchun o῾tlar baholanib kelgan bo῾lsada, zamonaviy asrning sintetik mahsulotlari bir muncha vaqt ularning ahamiyatidan oshib ketdi. Biroq, sintetikaga ko῾r-ko῾rona qaramlik tugadi va odamlar tabiiy va xavfsizlikka umid bilan tabiatga qaytib kelishmoqda. Ularni dunyo miqyosida targ'ib qilish vaqti keldi. O῾zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 3mayda qabul qilingan “PF-5032-son farmonida mamlakatimizda farmatsevtika mahsulotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan yettita erkin iqtisodiy zona (EIZ) tashkil etish to῾g‘risidagi farmonni tasdiqladi. Tuproq va iqlim sharoitlari noyobligini inobatga olib, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Jizzax, Namangan, Sirdaryo, Surxondaryo va Toshkent viloyatlarida erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish to῾g‘risida kiritilgan taklifga binoan «Nukusfarm», «Zomin-farm», «Kosonsoy-farm», «Sirdaryo-farm», «Boysun-farm», 5 «Bo῾stonliq-farm» va «Parkent-farm» erkin iqtisodiy zonalari tashkil etishga qaror qilindi. Muhtaram Prezidentimiz tomonidan 10 aprelda qabul qilingan “Yovvoyi holda o῾suvchi dorivor o῾simliklarni muhofaza qilish, madaniy holda yetishtirish, qayta ishlash va mavjud resurslardan oqilona foydalanish chora tadbirlari to῾g‘risida”gi qaror shu muammolarni tizimli ravishda yechish imkoniyatini beradi. Bularning barchasi zamonaviy tibbiyotda va xalq tabobati sohasida malakali kadrlarni tarbiyalashda hamda mahalliy o῾simliklarni chuqur qayta ishlab, xalqimiz sog‘ligi uchun zarur dori vositalarni olishning ilmiy asosini yaratishda va olingan ilmiy tajribalarni farmatsevtik erkin iqtisodiy zonalarga transfer qilishda o῾z aksini topadi, albatta. Bunda, har bir muassasa tabiiy holda o῾suvchi, shu jumladan, yo῾qolib borayotgan dorivor o῾simliklarni saqlash, xatlovdan o῾tkazish, ularning madaniy plantatsiyalarini yaratish, onalik maydonlari va ko῾chatzorlarini tashkil etish, dorivor o῾simliklarni yetishtirishga doir texnologik xaritalar ishlab chiqish bo῾yicha ilmiy asoslangan takliflar va ishlanmalar ishlab chiqish uchun mutaxassislarni biriktiradi.