AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adııra tariX İnstitutu

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI 
A.A.BAKIXANOV adııra TARİX İNSTİTUTU
H.İ.MƏMMƏDO V А
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ 
XARİCİ SİYASƏTİNDƏ 
ERMƏNİSTAN-AZƏRBAYCAN 
DAĞLIQ QARABAĞ
M Ü N A Q İ Ş Ə S İ
___________________ -
 
q ş u
 
-
___________________
ЛгэгЬлуслп flesr>ub!ık»sr PrezıcJentının 
İşİar İcJnrosi
P R E Z İ D t N T   K İ T A B X A N A S !  
------- BAKt = fcLM -2 0 0 9

С   Ъ . 7  к   f t  К .   Щ - ь   ■*-£,&, 4 tV r
JU  J J
A zərb ay ca n   Milli  Elmlər Akademiyası A .A .Bakıxanov 
a d ın a  T a rix  İn stitu tu  Elmi  Şurasının qərarı  iJə çap olunur.
Elmi redaktor: 
A M E A -nm  müxbir üzvü,
əm əkdar elm xadimi Y.M.Mahmudov
Rəyçilər: 
Q.Hacıyev
tarix elmləri doktoru
N.Məmmədov 
tarix elmləri namizədi
İS B N  978-9952-453-37-9
H.İ.Məmmadova.  Azarbaycan  RespublİKasının  xarici siyasərində 
ErmənisTan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsı.  Bakı: 
Elra, 2009,360 s.
Kitabda  Ermanistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  miinaqişəsinin 
tarixi  kökləri,  onun  əsas  mərhələləri,  xüsusilə  müstəqillik  dövründəki
  va- 
ziyyəti  nəzərdən  keçirilir.  Problemin  Azərbaycan  Respublikasınm  xarici 
siyasəiində  yeri  və  rolu  tədqiq  edilir,  bu  məsələ  üzrə  beym lxalq  təşkilat- 
larda  aparılan  işlər,  regional güc mərkəzlərinin  mövqeləri hərtərəfli  və ye- 
ni. fa k tik   materiallar  əsasmda  təhlil  olunur.  Mövzu  ilk  dəfədir  ki,  kom- 
pleks  və sistem li şəkildə araşdmhr.
Kitabdan  diplomatlar,  beym lxalq  münasibəthr  üzrə  mütəxəssislər
, 
larixçilər,  eləcə də geniş oxucu kütləsi istifadə edə  bilər.
И  QS0302090 7 _ Qr[flİMŞr 
655(07)-2009
©.  H.İ.Məramədova, 2009
Azərbaycan RespublİKasımn xarici siyasətind?
Ermdnistan-Aidrbaycan Dağlıq Qarabağ münaqipsi
GİRİŞ
M üasir A zərbaycan  tarixşünaslığı  qarşısında  d u ran   ən 
aktual problem lərdən  biri  Erm ənistan -  A zərbaycan,  Dağlıq 
Q arabağ  münaqişəsinin  yararm ıasmm  tarixi  səbəbləri, 
mahiyyəti,  xarakteri  və  məqsədini  araşdjrm aqdan  ıbarətdir. 
Bu  məsələlər  A zərbaycan  Respublikasm m   20  ib   yaxın  bir 
m üddət ərzində Erm ənistanın hərbi təcavüzü  nəticəsində po- 
zulmuş  ərazi  bütövlüyünün  bərpası  problem inin  həlli  sahə- 
sində  m ühüm   rola  m alik  olub,  tədqiqatın  kifayət  qədər  ak­
tual olduğunu təsdiq edir.  Erm ənistanm  A zərbaycanın  Dağ- 
lıq  Q arabağ  bölgosinə  əsassız  ərazı  iddiaları  ilə  başlanan 
təcavüzkarlıq  hərəkətləri  Erm ənistan  SSR-dən  biitün  azər- 
baycanlılarm tarixi etnik torpaqlanndan deportasiya edilməsilə 
nəticəlondi .  Bununla  bərabər  Erm ənistan  rəhbərliyi  Azərbay- 
canm  D ağlıq Q arabağ M uxtar V ikyətinin (DQM V) scparat- 
çı  qüw ələri  ilə  birgə,  bölgəni  Erm ənistana  birhşdirm ək 
ideyasım reallaşdırm ağa cəhd etdi,  Erm ənistandan  idarə olu- 
nan  separatçı  qüvvələr  qeyri-qanuni  fəaliyyətə  başladılar. 
M üxtəlif  yollarla  DQM V -də  ictimai  vəziyyət  gərginləşdı- 
rildi.  Beləliklə,  D ağlıq  Q arabağ  bölgəsi  E rm ənistanm   Azər- 
baycana  qarşı  dövlət  separatizm inin  yaratdığı  miinaqışə 
m eydanına  çevrildi:  1988-ci  il  fevralm  13-də  D ağlıq  Qara- 
bağın  Erm ənistana  birləşdirilməsi  təbbilə  m itin q b r  toşkil 
edildi.  İyulda  D Q M V -nin  A zərbaycanın  tərkibindən  çtx- 
rnası,  1989-cu  ildə  isə  onun  Erm anistana  birbşdirilm əsinə 
dair qeyri  konstitutsion q ərarlar qəbul  edildi.
Erm ənistam n  ərazi  iddiaları  və  onunla  birlikdə  cərə- 
yan  edən  separatizm  işğalçılıq  və  soyqırımı  siyasətinə  çevri- 
lərək  SSRİ-nin  dağılması  və müstəqilüyin  elan  edilməsi  döv- 
rtində Azərbaycam  ağır sınaqlarla üzbşdirdi.
3

H .LM nmttvfdova
Hrm ənilər  tarixdə  misli  görünməmiş  vəhşiliklər,  XX 
əsrin  эп  dəhşətli  faciəsini-Xocalı soyqırımını törətdilər,
E rm ənistan  Respublikası  təcaviizkara  dəstək  verən 
ölkələrin  də köməyi  ilə  apardığı işğalçı  raüharibə nəticəsində 
A zərb ay can   Respublikası ərazisinin  20%-ni  işğal etdi.  H ərbi 
əm əliyyatlar  zam anı  dinc  əhali  kütləvi  surətdə  məhv  edildi, 
işğal  o lunm uş  ərazibrdə  etnik  tem izbm ə  aparıldı,  məqsəd- 
yönlü d ağ m tılar törədildi.
S S R İ-nin  dağılması  ib   Dağlıq  Q arabağ  problcm i  bcy- 
n əlxalq məsələyə çevrildi.  1992-ci il m art aymm  24-də Avro- 
p a d a   Təhlükəsizlik  və  Ə m əkdaşhq  Təşkilatı  (ATƏT;  1994- 
cü  il  B u dapeşt  sammitinədək  A vropada  Təhlükasizlik  və 
Ə m ək daşlıq   M üşavirəsi  (ATƏM )  adlanmışdır)  A zərbaycan, 
E rm o nistan ,  Belarus,  Almaniya,  İtaliya,  Rusiya,  ABŞ,  Tür- 
kiyə,  F ra n sa,  İsveç,  Çexiya  və  Slovakiya  Federativ  R espub- 
likasının  (so n ralar  onun  əvəzınə  Avstriya,  Finlandiya,  N or- 
veç)  nüm ayəndələrinin iştirakı ilə M insk qrupu yaradıldı.
B irb şm iş  M illətlər  Təşkilatı  Təhlükəsizlik  Şurası 
(B M T   TŞ)  isə  erməni  silahlı  qüvvəbrinin zəbt  edilmiş  A zər- 
b ay can   to rp aq ların d an   çıxarılm asma,  torpaqların  azad  edil- 
m əsinə d air 4 qətnam ə (822,  853,  874,  884) qəbul etdi.
M üstəqilliyin  ilk dövriində Azərbaycanm xarici  siyasət 
k u rsu   yeni  yaranm ış  situasiyaya  kifayət  qədər  çevik  reak- 
siya  verə  bilmədi  və  dem ək  olar  ki,  hərbi  sahədə  olduğu  ki- 
mi  d ip lo m atik   mübarizədə  də  təşəbbüs  Erm ənistan  və  onu 
dəstəkləyən qüvvəbrin  tərəfinə keçdi.
X alqın  təkidli  tələbi  ib   ulu  öndər  Heydər  Əliyevin
1993-cü  ildə  hakimiyyətə  gəlməsi,  oktyabrda  Azərbaycan 
R espublikasm m   Prezidenti  seçilməsi  ib   Erm ənistanın  təca- 
viizkarlıq  fəaliyyətinə  qarşı  mübarizə,  dövbtın  ərazi  bütövlü- 
yünün  bərpası xarici siyasətin эп başlıca vəzifəsinə çevrildi.
H eydər  Əliyevin  эп  böyük  xidm ətlərindən  biri  Erm ə- 
nistanın  A zərbaycana  qarşı  təcavüzkar  siyasətinin  mahiyyə- 
tinin  aydm   və  konkret  ifadəsini  m üəyyənbşdirm əsi  oldu,
4
AzarbayccUi 
RespublİKasmın xarici siyasntind?
Ermdnistıın-Azarbaycan Dağlıq Qarabağ m ünaqişmi
H eydər  Əiiyev  23  fevral  2001-ci  ildə  D ağlıq  Q arabağ  prob- 
lernino  d air  Milli  Moclisdə  keçiribn  rnüzakirəbr  zamanı 
dem işdir:  «Biz  deyirik  -   bu  formulu  insaniann  beyninə  mən 
yeritmişəm  -   Ermonistan  -   Azərbaycan,  Dağlıq  Q arabağ 
münaqişəsi:  Am m a  qalanları  nə  deyir  -   Dağlıq  Q arabağ 
mimaqişəsi.  Çünki  hamısı  hesab  edir  ki,  bu  m ünaqişə  iki 
ölkə  arasm d a  deyil,  Dağlıq  Q arabağla  A zərbaycan  arasın- 
dadır.  М эп  d o fəb rb   demişəm,  əgər  bebdirsə,  qoy  Ermonis­
tan  k ən ara  çəkilsin.  Biz  D ağlıq  Q arabağla  nə  dam şıqlar 
apararıq ,  пэ edə bilərik,  öz işimizdir.  Biz bunu çox  tez müd- 
dətdə  həll  edə  b ib rik .  A ncaq  indi  D ağlıq  Q arabağ, 
E rm ənistan  bir  ölkədir.  A rtıq   11  ildir  bunlar  bir  ölkədir. 
A m m a  b u   həqiqəti  heç  kəs  tanım aq  istəmir»  (10,  24  fevral 
2001-ci il).
H eydər  Əliyev  Erm ənistan-A zərbaycan,  D ağlıq  Qara- 
bağ  m ünaqişəsinin  nizam lanm asm da  beynəlxalq  təşkilatla- 
rın da ro lu n a xüsusi diqət vermişdi.
1994-cü il  B udapeşt Sam m itinın sənədbrində Ermənis- 
tan-A zərbaycan,  D ağlıq  Q arabağ  münaqişəsinə  d air  xüsusi 
bölmə də verilmişdi,
H eydər  Əliyev  D ağlıq  Q arabağ  problem inin  həllinə 
dair  konseptual  baxışmı  dünya  ictimaiyyətinə  və  bütün  bey- 
nəlxalq  təşkilatlara  bəyan  etdi.  ATƏT-in  Lissabon  zirvə 
görüşündo  (1996,  dekabr)  H eydər  Əliyev  demişdir:  “ Dağlıq 
Q arabağm   müstəqilliyi  barədə  qanunsuz  iddialar  beynəl- 
xalq  hüququn  hamı  torəfmdən  bəyənilmiş  norm aları  ib   bir 
araya  sığrmr.  Biz həmin  iddialarla  heç  vaxt  razılaşmayacaq, 
biz  A zərbaycan  ərazisində  ikinci  bir  erməni  dövbtinin 
y aran m asın a yol verməyəcəyik”  (100)
Ümummilli  lider  H eydər  Əliyevin  siyasi  kursunu  uğur- 
la  davam   etdirən  Prezident  İlham   Əliyev  Ermənistan-Azor- 
baycan,  Dağlıq  Q arabağ  münaqişəsinin  həllində  qətiyyətli 
mövqeyi  davam   etd irm ək b   birgə,  onu  müasir  dövrün  təlob- 
b rin ə  uyğun  addım larla möhkəmləndirdi.
5

H .İ.M sm m ədova
Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişə- 
sinin  həlli  Azərbaycan  Respublikasının  xarici  siyasətinin 
prioritet  m əsəbsi  olaraq  davam  etdirildi.  Respublikanın 
bütün potensialı onım həlli üçün səforbər edildi.
Bu  gün  də  həmin  məqsədyönlü  siyasət  davam  etdirilir. 
Bebliklə,  Azərbaycanm  xarics  sıyasətində  Ermənistan- 
Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  yeri  və  rolunu 
öyrənmək,  bü  sahədə əldə  edibn təcrübəni ümumibşdirmək, 
tarixi  perspektivbrini  aşkar  etmək  zərurəti  bir  daha  ortaya 
çıxır.  Bu  tarixi  təcrübə yeni  baxışlar sisteminin  formalaşma- 
sına da əhəmiyyətii dərəcədə yardım edə bibr.
«Ermənistan-Azərbaycan,  Daglıq  Qarabag  münaqişə- 
sı  Azərbaycan  Respublikasmın  xarici  siyasətində»  problemi 
xüsusi  tədqiqat  mövzusu  olmasa  da  onun  ayrı-ayrı  aspekt- 
b ri  araşdırılmışdır.  Təbii  ki,  burada  ilk  yerdə  beynəlxalq 
m ünasibətbr  və  Azərbaycamn  xarici  siyasətinə  həsr  edilmiş 
tədqiqatlar  diqqəti  cəlb  edir.  Bu  qrup  araşdırmalar  içərisin- 
də  Ə .M .H əsənovun  əsərləri  mühüm  yer  tutur.  Müəllifın
1997-ci  ildə  nəşr  edilmiş  üç  kitabmda  Azərbaycanın  xarici 
siyasətinin 
bir  sıra  mühüm  məsələbri  öyrənilmişdir. 
Ə .H əsənov  1991-ci  ilin  oktyabrmdan  1997-ci  ilin  avqustu- 
nadək  olan  dövrdə  Azərbaycan  -   ABŞ  münasibətbrini  təd- 
qiq  cdərək  onun  anlaşılmaz  münasibətlərdən  strateji  tərəl- 
daşlığa doğru  təkamül etməsi nəticəsinə  gəlmişdir  (114).  Di- 
gar  iki  kitabda  isə  Azərbaycan  -   ATƏT  münasibətbrində 
həlledicı  yer  tutan  Ermənistan-Azərbaycan  münaqişəsi  və 
Dağhq  Qarabağ problenıinə dair  m əsəbbr  nəzərdən  keçiril- 
mişdir  (115;  116).  Ə.Həsonovun  «Azərbaycanın  xarici  siya- 
səti:  Avropa  dövbtbri  və  ABŞ  (1991-1996)»  adlı  m onoq- 
rafiyasmda  (117)  öyrənibn  mövzu  üzrə  bir  sıra  problembrə 
toxunulur.  Dörd  fəsildən  ibarət  olan  kitabm  birinci  fəslində 
«Azərbaycart 
Respublikasmın 
xarici 
siyasətinin 
əsas 
vəzifəbri,  prinsip 
уэ
 
istiqamətləri»  (117,  11-34)  araşdırıhr. 
Kitabda  qeyd  edilir  ki,  «müstəqil  Azərbaycan  dövbtinin
6
xarici  siyasətirün  məqsədi,  p rin sip b ri  və  xüsusiyyətləri  res- 
publika  Prezidenti  H eydər  Əliyevin  ayrı-ayrı çıxışlarmda  və 
A :;ərbaycanm   1995-ci il noyabrm   12-də qəbul edilmiş  Kciis- 
titusiyasm da  öz  əksini  tapm ışdır»  (117,  12).  Müəllif 
A zərbaycan  dövbtinin  xarici  siyasətdə  rəhbər  tutduğu  əsas 
vəzifəbri  oıı  bir  q ru p a  bölür  və  haqlı  olaraq  ilk  yerdə 
ölkənin  müstəqilliyini,  suverenliyini  və  beynəlxalq  abm də 
tanm m ış  sərhədbri  çərçivəsində  ərazi  bütövlüyünün  qorun- 
masmı,  onun  təhlükəsizlik  sistemi  ib   six  bağlanmasım 
göstərir  (117,  12).  K itabm   birinci  fəslində  araşdırılan  эп 
m ühüm   m əqam lardan  biri  müstəqil  Azərbaycan  dövbtinin 
xarici siyasət tarixi ib   bağlıdır.  Ə.Həsənov yazır ki,  «1991-ci 
ildə  və  1992-ci  ilin  birinci  yarısında  Azərbaycan  dövbtinin 
xarici  siyasətınin  əsasım  R usiya  -   Azərbaycan  əlaq əb ri  vo 
bütövlükdə  yalnız  Rusiyaya  meyllilik  strategiyası  təşkil 
ed ird i...  A zərbaycanın  bəhs  etdiyimiz  dövrdə  bütövlükdə 
R usiya  prizm ası  və  mövqeyi  üzərində  qurulan xarici  siyasəti 
çətin  ki,  rnüstoqil  d ö v b tin   xarici  siyasət  kursu  kimi  qiyraot- 
bndirilsin»  (117,  17-18).  M üəllif  1992-ci  ilin  m artından 
1993-cü  ilin  iyun  ayına  qədərki  müddətı  də  ayrı  bir  dövr  ki­
mi  qeyd  edir  və  onu  b e b   səciyyəbndirir:  «yeni  hakimiyyət 
xarici  siyasət  sahəsində  d ö vbtin  qarşısm da  duran  slrateji 
m əqsədbrə  nail  olm aq  baxım m dan  A.M ütəllibov  dövrün- 
dən  uzağa  gedə  bilm ədi...»  (117,  19).  Yalmz  «1993-cü  ilin 
yaym da  A zərbaycanda  baş  verən  hakimiyyət  dəyişikliyi 
onun  xarici  siyasət  fəaliyyətinin  də  yeniləşməsinə  və  ölkonin 
strateji  m araqları  əsasm da  yenidən  qurulm asına  şərait 
yaratdı.  Azərbaycan  Respublikasım n  Prezidenti  Heydər 
Əliyev  ilk  növbədə  keçmiş  sə b fb rin in   xarici  siyasət  sahəsin- 
də  buraxdığı  səhvləıi  və  bunun  nəticəsində  Azərbaycan 
ətrafında  formalaşraış  son  dərəcə  kəskin  beynəlxalq  siyasi 
vəziyyəti  aradan  qaldırm aq,  ölkənm  strateji  m araqlarını  əks 
etdirən  yetkin  xarici  siyasət  konsepsiyası  hazırlaraaq 
zərurəti  ib   ii/bşdi»  (117,  24).  Bu  xarici  siyasət  konsepsiya-
Azdrbaycan Respublmmnın xarici siyusdtind?
-___________ Ermənistan-Azdrbaycan Dağlıq Qarabağ münaqipsi
7

H.İ.MəmnvHİova
sında  E rm ənistan-A zərbaycan,  Dağlıq  Q arabağ  münaqişə- 
sinin  həlli  başlıca  yer  tuturdu.  K itabm   ıkinci  fəslində 
A v ro n a  dövlətləri  (117,  35-138),  üçüncü  fəslində  ABŞ-la 
m ü n a sib ətb r (117,  139-196),  sonuncu fəslində A zərbaycanm  
Q ərb  dövlətləri  ilə əlaqələrində  beynəlxalq  təşkilatlarm   rolu 
(117,  197-286)  araşdırılır.  M üəllif A zərbaycan  Respublika- 
sm m   xarici  siyasət  kursunun  bütün  istiqam ətlərində  Ermə- 
nistan-A zərbaycan,  D ağlıq  Q arabağ  m ünaqişəsinm   həllmtn 
əsas yer  tu td u ğ u n u  göstərir.
Ə .H əsənov  «H eydər  Əliyev  və  A zərbaycanm   xarici 
siyasət  fəaliyyətinin  form alaşm ası»na  həsr  edilmiş  məqa- 
b sin d ə  də  Ermənis tan-A zərbaycan,  D ağlıq  Q arabağ  müııa- 
qişəsinin  hallinm  H eydər  Əliyevin  xarici  siyasət  xəttindəki 
ro lu n u  qeyd etm işdir (118).
Ə .H əsənov  «M üasir  beynəlxalq  m ünasibətbr  və  Azər- 
baycanın xarici siyasəti»  adlı iri həcmli dərsliyində «Azərbay- 
canın  təhlükəsizlik  problem bri  və  Erm ənistan-Azərbaycan, 
D ağlıq  Q arabağ  münaqişəsi»  adlı  xüsusi  fəsil  ayırmış  (119, 
695-735),  b u rad a  Erm ənistan-Azərbaycan,  D ağlıq  Q arabağ 
m ünaqişəsinin  tarixi  kökbri,  XX   əsrin  sonunda  Ermənis- 
tam n A zərbaycana qarşı ərazi iddiaları və sovet rəhbərliyinin 
Q afqaz 
siyasəti, 
BM T, 
A TƏ T  və 
digər 
beynəlxalq 
təşkilatlarm  problem ə daır fəaliyyətini göstərmişdir.
A.Abbasbəylinin  «Azərbaycan  müasir  dövrdə»  (1)  və 
«Qafqaz geostrategiya məkanında» (2) əsərlərində A zərbayca- 
nra m üasir dövbtçilik tarixində yeri,  onım   mövqeyi və xarici 
siyasəti,  problem  və  nailiyyətlərindən,  Erm ənistan-A zərbay- 
can,  D ağlıq  Q arabağ  m ünaqişəsindən  və  onun  həlli  yolla- 
rın d an   bəhs edilir.
A .A bbasbəyli  və  E.Abbasbəylinin  «H eydər  Əliyev  və 
dünya  siyasəti»  adlı  əsərində  (296)  H eydər  Əlıyevin  Azər- 
baycanı  beynəlxalq  ab m d ə  tam tm ası  sahəsində  fəaliyyətin- 
dən və qazanılan uğurlardan  bəhs edilir.
M .Q asım ovun  «A zərbaycan beynəlxalq m ünasibətbr 
sistemində  (1991-1995-ci  ilb r)»   əsəri  (152)  Azərbaycan 
R espublikasm ın diinya birliyində tutduğu  mövqeyə və yerit- 
diyi  siyasətə  həsr  edilmişdir.  A zərbaycanm   diplom atiya 
sahəsində  siyasi  və  iqtisadi  k u rsun  form alaşm ış  p rin sip b ri 
təhlil  edilərkən  Erm ənistan-A zərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ 
münaqişənin  həlli  i b   bağlı  m əsəbnin  beynəlxalq münasibətlə- 
rin form alaşm asında m ühüm  yerı və rolu önə çəkilmişdir.
M .Q asım ov  «A zərbaycanm   xarici  siyasəti»  adlı  digər 
bir  əsərində  (153)  A zərbaycan  d ö v btinin  həyata  keçiridiyi 
xarici  siyasəti  ib   bağlı  bir  sıra  problem lərin  konseptual-nə- 
zori  əsasları  tədqiq  olunm uş,  о  cüm bdən  respublikanm  
miistəqilliyini  oldə  etdiyi  ilk  vaxtlardan  başlayaraq  yürüt- 
düyü  xarici  siyasəti  səciyyəbndirən  müxtəlif  am ilbr,  onun 
prinsip,  m əqsəd  və  vəzifələri  şərh  edilmişdir.  Əsərdə  Azər- 
baycan  diplom atiyasm ın  mahiyyəti  beynəlxalq  təşkilatlar, 
hüquq  norm aları  nöqteyi  nəzərindən  işıqlandm lm ış,  h a b eb  
beyııəlxalq  və  dünya  d ö v b tb ri  i b   A zərbaycan  arasm dakı 
qarşılıqlı  m ü n asibətbrin  inkişaf  ənənələri  geniş  form ada 
təhlil edilmişdir.
V .Q uluzadənin  «G əbcəyin  üfüqbri  (Azərbaycan  Res- 
publikasmın  xarici  siyasəti  barədə  mülahizəbr,  müsahibobr, 
şərhlər)»  adlı  kitabmda  (161)  Azərbaycan  Respublikası  prezi- 
dentiııin  xüsusi  nümayəndəsi  kimi  fəaüyyət  göstərmiş  diplo- 
mat-politoloqun  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  mü- 
naqişəsinə  münasibəti  öz  əksini  tapmış,  problemin  damşıqlar 
yolu  ib   holli  m əsəbsinin  müoyyon  moqamları,  bununla  bağlı 
danışıqlar,  müiahizələr,  m üsahibəbr  şərh  edilmişdir.  Burada 
Ermənistanın  Azərbaycan  Respublikasına  qarşı  işğalçılıq  siya- 
sotinə  beynəlxalq  aləmin  münasibəti,  münaqişənin  ATƏT-in 
Minsk  qrupu  çərçivəsmdə  nizama  salınmasmda  Rusiyanm  və 
ABŞ-ın  mövqeyi  məsələbrinə  toxunulmuş,  ATƏT-in  zirvə
Azərbaycan RespubÜKasınm xarici siyasətinda
___________ Ermənistan-Azsrbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
9

Н. I. Mənımado vu
toplantılanna  hazırlıq  mərhəbbri,  toplanti  prosesbri,  onlarm 
gedişi  vo nəticəbri  şorh edilmişdir.
E .N əsirovun  “Azərbaycan-ABŞ  m ünasibətləri”  kita- 
bm da  (172)  A zərbaycan  Respublikası  ib  A raerika  B irbşm iş 
Ş tatları  arasxndakı  m ünasibətbrə,  eyni  zam an da  Erm ənis- 
tan-A zərbaycan,  D ağlıq  Q arabağ  münaqişəsinə  və  bunun 
həlli  m əsəbsinə  toxunulm uşdur.  B urada  D ağlıq  Q arabağ 
problem inin  dinc  nizam a  salm ması  prosesində  ABŞ-  ın  tut- 
duğu mövqe d ə əksinı tapm ışdır.
V .A bdullayev 
və 
M .N əcəfovun 
təd q iq atların d a 
A zərbaycan  diplom atiyasm ın  m üasir  m ərhəbdəki  vəziyyəti, 
əsas  p rio rite tb ri,  Erm ənistan-A zərbaycan,  D ağlıq  Q arabağ 
miinaqişəsi  və  b.  xarici  siyasət  vəzifəbrinin  holÜndəki  rolu  
nəzərdən  keçirilm işdir  (4;  411).  S.Qəndilov  və  E .P ohıxano- 
vun  A zərbaycanın  xarici  siyasətinin  əsas  istiqam ətbrin o  
həsr  edilmiş  m əq aləbrində  Erm ənistan-A zorbaycan,  D ağlıq 
Q arab ağ   m ünaqişəsinin  həlli  üzrə  fəaliyyət  də  m ühüm   yer 
tu tu r  (155; 430).
E rm ənistan-A zərbaycan,  D ağlıq  Q arab ağ   m ün aq işə- 
sinin  xarici  siyasət  tarixində  yerini  öyrənmək  baxım ından 
C .H əsənlinin  1918-1920-ci  illərdə  A zərbaycanm   beynəlxalq 
m ü n a sib ətb r  sistem ində  yerinə  (120)  və  N .N əsibzadənin  e b  
həm in  dövrdə  A zərbaycanın xarici  siyasətinə  (218)  dair  m o- 
no qrafiyalarını d a qeyd etm ək lazımdır.
M övzuya  dair  əsərb r  içərisində,  bilavasitə  Erm ənis- 
tan-A zərbaycan,  D ağlıq  Q arabağ  münaqişəsino həsr edilmiş 
tədq iq atlar  xüsusi  q rup   kimi  ayrıla  b ib r.  Bu  todqıqatlar  da 
istiq am ətb rin ə  görə  fərq bn ir.  İ.Şükürov,  F.İsm ayılov,
H .H üseynov,  A .M əm m ədov  və  b.  təd q iq atlan   m asəbnin 
geosiyasi  k ö k b ri,  səb əb b ri  və  m iqyasna  həsr  edilm işdir 
(478;  137;  344;  181;  59).  E.M ehdiyevin  m əqabsində  Erm ə- 
nistan-A zərbaycan,  Dağlıq  Q arabağ  münaqişəsinin  nizam a 
salınm ası üzrə fəaliyyətdən  bəhs  edilir (400).
10
Bu  q ru p   içərisində  Erm ənistan-Azərbaycan,  Dağlıq 
Q arabağ  m ünaqişəsinin  beynəlxalq  hüquq  baxımmdan  təd- 
qiqinə  dair  əsərlər  də  xüsusi  istiqam ət  kimi  ayrıla  bilər.  Bu­
rad a V .İbayevin iki m onoqrafiyasm ı qeyd etmək olar.
V .İbayevin  ’’Erm ənistan-A zərbaycan  münaqişəsı  bey- 
nəlxalq  hüququn  CUS  CO G EN S  prinsipləri  prizm asm da” 
adlı m onoqrafıyasında Erm ənistan-A zərbaycan, D ağlıq Qa- 
rabağ  münaqişəsinin  beynəlxalq  hüquq  norm alarına  uyğun 
şəkildə  nizam a  salm m asınm   zəruriliyi,  beynəlxalq  hüquq 
p rin sip b rin in   münaqişənin  nizam a  salm masma  dair  tə b b - 
b r i  şəhr  edilmişdir.  Bu  beynəlxalq  hüquq  prinsipbrinin  po- 
zulm asından  irəli  gələn  nəticələr  barədə  də  ətraflı  m əlumat 
verilmişdir (134).
«Erm ənistan-A zərbaycan,  D ağlıq  Q arabağ  münaqişə- 
sı  insan  hüquqları  kontekstində”  əsərində  isə  Erm ənistan- 
A zərbaycan,  D ağlıq  Q arabağ  münaqişəsı  ib   bağlı  m əsəb- 
lərə  toxunulm uş,  tətbiq  olunan  hüquq  və  məsuliyyət  məsə- 
b b n  öyrənilmişdir (133).
T.F.M usayev  də  D ağlıq  Q arabağ  probleminin  hüquqi 
asp ek tb rin i öyrənmişdir (406).
D ağlıq 
Q arabağ  problem inin  hüquqi  baxım dan 
araşdm lm asm da  E.Abdullayevin  «Dağlıq  Q arabağ  proble- 
mi  beynəlxalq  hüquq  müstəvisində»  kitabı  xüsusi  qeyd  e d ib  
b ib r.  K itabın  birinci  bölmosindo  Ermənistan-Azorbaycan, 
D ağlıq Q arabağ münaqişəsinin  tarixi,  ikinci  bölmədə  müna- 
qişə  beynəlxalq  təşkilatlarda,  üçüncü  bölmədə  beynəlxalq 
təşkilatların  qəbul  etdiyi  sənədbr,  dördüncü  bölmədə 
A TƏ T-in  təklifbri  tədqiq  edilir  (3).  K itabda  istinad  ed ib n  
bütün sənədbrin m ətninin verilməsi  onun  əhəmiyyətini daha 
da artırır.
Erm ənistan-Azərbaycan, D ağlıq Q arabağ miinaqişəsinə 
dair  Erm ənistanın  mövqeyinin  tənqidinə  həsr  edilmiş  «Heç 
yerə  yol:  illüziyalar  tələsində.  Erm ənistanın  siyasəti  populyar
Azarbaycan Respublimsının xarici siyasatində
_____________ Ermənistan-Azərbaycan  Dağlıq Qarabağ m ünaqişm
11

H.İ.Mammədova
day.az  saytm ın  m ateriallannda»  kitabı  da  probJem  üzrə 
təhlili yazılarla və faktik bazası ilə diqqəti cəlb edir.
M övzu  üzrə əsərbrin digər  bir  qrupu  Erm ənistan-A zər- 
baycan,  D ağlıq  Q arabağ  münaqişəsinin  tarixilə  bağlıdır. 
A zərbaycan  tədqiqatçılanm n əsərlərinin  böyük  bir  hissəsində 
A zərbaycanm   Q arabağ  bölgəsinin  tarixi  kom pleks  şəkildə 
araşdırılm ışdır.  Bu  baxım dan  Q.Qeybullayevin,  R.Göyüşo- 
vun,  T.Köçərlinin,  Y .M ahm udov  və  K .Şükürovun  Q arabağ 
tarixino,  onun   keçdiyı  inkişaf yolunun  m ərhəblərinə,  Q ara- 
bağm   tarixinin  saxtalaşdırılmasımn  tənqidinə  həsr  edilmiş 
əsəriərini  qeyd  etmək  olar  (154;  105;  145;  146;  164). 
«Q arabağ:  K ürəkçay  müqaviləsi  -   200»  kitabında  Q arabağ 
tarixinin  əsas  m ərhəbləri,  1805-ci il  14 may R usiya  ib   Q ara- 
bağ xanlığı  arasm dakı Kürəkçay m üqavibsi,  onun  əsas  müd- 
dəaları və nəticələrinə dair m əqaləbr çap edilmişdir (338).
Q arabağm   ümumi  tarixi  inkişafı  ib   birgə  D ağlıq  Qa- 
rab ağ m  tarixi,  erm ənibrin D ağlıq Q arabağa iddiaları,  errnə- 
n ib rin   separatçı  fəaliyyətiniıı  əsassızlığı  və  s.  m osəblər  də 
təd q iq at  obyekti  olm uşdur,  V.Quliyeva  erm ənilərin  A zər- 
baycana  q arşı  ərazi  iddialarm m  ilkin  tarixini,  İ.Ə liyev D ağ- 
lıq  Q arab ağ m   lap  qədirn  zam anlardan  A zərbayean  torpağı 
olm asm ı,  R .İm an o v   və  N .M əm m ədov  D ağlıq  Q arab ağ  
M u x tar  V ilayətinin  tarixini  araşdırm ışdır  (387;  93;  136; 
185).  Z.Səm ədzadənm   «D ağlıq  Q arabağ:  nam əlum   həqiqət- 
b r »   əsərində  sovet  dövründə  Azərbaycan  SSR-in  D Q M V - 
nin  sosial-iqtisadi  həyatm m   inkişaf  səviyyəsinə  dair  in k ar 
edilməz  fa k tla r  təhlil  olunm uşdur  (242).  K .T .R zayevin 
k itab m d a isə Q arabağ m üharibəsinə dair yalanlar və onların 
tənqidi  verilm işdir  (442).  P .D arab ad i  və  N.Əliyevin  “X əzər 
reg ion unu n  geotarixi  və  m üasir  geosiyasət”  k itab ın d a  D ağ- 
lıq  Q arab ağ   m ünaqişəsinin  geosiyasi  k ö k b ri  və  regionda 
böyük  d ö v b tb rin   m araqları  tədqiq  edilmişdir.  Bu  k itab d a 
Xozor  reg ionunda  böyük  d ö v b tb rin   geosiyasi  m araq ları  və 
rəqabəti,  b u   ab m d ə  A zərbaycanm   mövqeyi  əksini  tapm ış-
12
dır.  Əsər  A zərbaycam n  d a  daxil  olduğu  Q afqaz  bölgəsinin 
müəyyən  tarixi  zam an lard a  m ünaqişə  m eydanm a  çevril- 
m əsinin  m ahiyyətini  d ərk   etm ək  baxım m dan  əhəmiyyətə 
m alikdir (351).
E rm ənistan-A zərbaycan,  D ağ lıq   Q arab a ğ   m ü naqişə- 
sinə  dair  ə sərb r  içərismdə  İ.M əm m ədov  və  T .M usayevin 
kitabı  problem in  qoyuluşuna  görə  forqbndiyindon  onun 
üzərində 
XÜSU81 
dayanm aq  lazım dır.  K ita b d a   m ünaqişə 
üç 
m ühüm   m əsəb   -   tarix,  hüquq  və  vasitəçilik  baxışm dan  nə- 
zərdən  keiçrilimişdir,  yəni  yuxarıda  göstərilən  təd q iq atlard a 
ayrı-ayrıhqda  öy rən ib n   bu  m əsələb r  bu  k itab d a  b ir  araya 
gətırilmiş,  əlavə  və  geniş  biblioqrafiya  ib   təmin  olunm uş- 
dur.  K itabm   birinci  fəsli  tarix  m ə sə b b rin ə   həsr  edilmişdir. 
Bu  fəsil  E rm snistan  və  erm ən ib r  anlayışına  aydm lıq  gətiril- 
məsindən  başlarnr.  M ü əlü tb r yazır  ki,  qədim  m ə n b əb rd ə  və 
m üasir  ədəbiyyatda  E rm ənistan  Cənubi  Q afqazm   hüdud- 
la n n d a n   k ən ard a  yerləşən  əraziyə  m ünasibətdə  işb n ən  
coğrafı  anlayış  kimi  nəzərdən  keçirilir  (394,  11).  H ay lar  (er- 
tnənibr)  isə  nəinki  C ənubi  Q afqazm ,  ebco  də  A nadolunun 
avtoxton  əhalisi  olm ayıb,  gəlmə  xalq  hesab  edilir  (394,  12). 
K itab d a  Q arabağın  X IX   əsrədək  tarixi,  erm ən ib rin   Azər- 
baycan  to rp aq larm a  köçürülm əsi  də  tarixi  faktlarla  aydm- 
laşdırılır.  M ünaqişənin  başlanm ası  A n ad o lad a  erm əni  rnə- 
sələsinin  həllinin  faktik  o laraq   süquta uğram ası  ib   əlaqəbn- 
dirilir  (394,  25).  D ağlıq  Q arabağm   1918-1920-ci  ilb rd ə 
A zərbaycan  X alq  Cüm huryyəti  tərkibindəki  tarixi  də  ayrıca 
şərh  olunur.  D ağlıq  Q arabağm   sovet  dövrü  tarixinə  nəzər 
yetirilir.  M üəlliflər  yazır  ki,  m ünaqişənin  hazırkı  m ərhəbsi
1987-ci  ilin  sonlarından  başlanır  (394,  37).  K itabın  hüquqa 
həsr  edilmiş  ikinci  fəslində  Erm ənistanın  mövqeyi  şərh 
edildikdən  sonra,  D ağlıq  Q arabağm   A zərbaycana  məxsus 
olm asm m   hüquqi  əsasları  verilir  (394,  41-122).  Üçüncü  fəsil 
vasitəçilik  səy b rin d ən   bəhs  edir  (394,  123-128).  D igər  fəsil- 
b r b   m üqayisədə  tiçüncü  fəsb   kifayət  qədər  yer  ayrılma-
Azərbaycan RespublİKasının xarici siyasətində
_____________ Ertrwnistan-Azzrbaycan  Dağlıq Qarabağ m ü n a q ip si

H .LM dm m ədova
m ışdır.  B una  baxm ayaraq,  M insk  q ru p u n u n   vastəçilik  mis- 
siyasm ın m ühüm  cəhətləri qeyd edilmişdir.
Erm ənistan-A zərbaycan,  D ağlıq  Q arab ağ   m ünaqişə- 
sinin  tarixi və  m ahiyyətinin  m üəyyənbşdirilm əsi  üçün  ermə- 
nilərin,  1918-ci  ildən  isə  E rm ənistan  dövlətinin  azərbaycan- 
lılara  qarşı soyqırım ,  deportasiya və bir sözlə insanlığa  qarşı 
yönəlm iş  cinayətkar  əməllərinə  həsr  edilmiş  əsərləri  də 
nəzərə  alm aq  lazımdır.  G.Nəcəfli  X V III  əsrdə  A zərbaycan- 
d a   erm əni  dövləti  yaradılm ası  cəhdlərini  təd q iq   etm işdir 
(216).  V .Q ədirov  X V III  əsrin  80-cı  illəri  -   X IX   əsrin  əvvəl- 
b rirıd ə  erm ən ib rin   Q arabağa  ərazi  iddiaları  h aq q m d a 
nam izədlik  dissertasiyası  müdafiə  etmişdir  (336).  X IX -X X  
əsrin  əvvəllərində,  yəm  Şimali  A zərbaycanm   R u siy a  tərki- 
bində olduğ u  dövrdə erm ən ib rin  azərbaycanlılara q arşı düş- 
m ənçilik  fəaliyyəti  d ah a  d a   gücbnm iş,  1905-1906-cı  illərdə 
azərb aycanlılara  qarşı  soyqırım ı  baş  verm işdir.  M .S .O rdu- 
b ad i  «Q anlı  illər»  əsərində  1905-1906-cı  ilb r   hadisələrini 
q ə b m ə   alm ışdır  (226).  E rm ən ib rin   azərbaycanlılara  qarşı 
cinayətləri  və  terror  hərəkatı  bir  sıra  əsərb rd ə  əksini  tap- 
m ışdır  (435;  49;  57;  239;  236).  ErməniJərin  azərbaycanlılara 
q arşı  so y q ın m   və  deportasiyalarının  tarixinin  öyrənilm əsin- 
d ə  A .P aşayevin  (228;  229;  230),  İ.M əm m ədov  və  S.Ə sədo- 
vun  (58;  182;  183;  391;  316;  317),  İ.Vəliyevin  (253)  tədqiqat- 
ları xüsusi qeyd ed ib  b ib r.
E rraənilərin azərbaycanlılara qarşı soyqırım larına  dair 
xeyli  ədəbiyyat vardır.  B unlarm  ıçərisində A .M əm m ədov və 
T .M u sayev an m   tədqiqatları  və  b.  diqqəti  cəlb  edir  (405; 
249;  30;  99;  370).
A zərbaycan ərazib rin ə erməni  təcavüzünün  əsl  m ahiy- 
yətini  açm aq,  Erm ənistanın  A zərbaycana  q arşı  srazı  iddia- 
ları  və  b u  iddialarm  k ö k b rin i  müəyyən  etm ək  üçün  R .M eh- 
diyevin əsərləri xüsusi qeyd edilməlidir.  Bu əsərlərdə «Böyük 
E rm ən istan »   iddiasm da  olan erm ənibrin  R usiyanm   Cənubi 
Q afq aza  ay aq   basdığı  gündən  A zərbaycan  x alqm a  qarşı
14
həyata  k eçirib n   bütün  soyqırım larm a,  о  ciimlədən  1905- 
1906-cı  ilb r  qırğınlarm m ,  1918-ci  ü  M a rt  soyqırımmm, 
sovet  dövriındəki  bütün  qanlı  repressiyalarm ,  20  Y anvar 
qırgm m m ,  X ocalı  soyqırım ım n,  bu  gün  cb  həll  olunm am ış 
qalan  D ağlıq  Q arabağ  münaqişəsinin də əsasm da m əhz R u ­
siyanm   im penyapərəst,  şovinist  d airəbri  ib   erməni  m ilbtçi- 
b rin in   ittifaqm m   durduğu  siyasətdən  bəhs  edilir.  R .M ehdi- 
yev  tarixi,  həm çinin  m üasir  planda,  həm  k o nkret  faktlar, 
həm   də  elmi  üm u m ib şd irm əb r  əsasında  K rem l  rejiminin 
D ağlıq  Q arab ağ m   erm əni separatçılarm ı  açıq  -  aşkar  hima- 
yə  və  m üdafıə  etməsini,  A zərbaycana  qarşı  aparılan  infor- 
m asiya m üharibəsini,  Q ərb d ö v b tb ri və ABŞ-m  seyrçi möv- 
qeyini,  erm əni  diasporunun  b u   istiqam ətdəki  fəaliyyətini  və 
s. bütüıı in cəlik b ri ib  açıb göstərir (174; 402).
X ocalı  soyqırım m a  dair  araşdırm alar  d a  Erm ənistan- 
A zərbaycan,  D ağlıq  Q arabağ  münaqişəsinin  öyrənilməsi 
üçün  miihüm  əhəmiyyət kəsb edir (151;  126;  103;  187).  M .İs- 
mayılov  və  İ.Z am anovun  əsərlərində  (362;  371)  erm ənibrin 
azərbaycanlılara  qarşı  təcavüzü,  T.H əsənovun  tədqiqatm da 
(340)  isə  erməm  işğalımn  ağır  sosial-iqtisadi  nəticələri 
öyrənilmişdir.
M övzu  üzro  əsas  problem lərdən  biri  olan  A zərbaycan 
R espublikasınm   digər  d ö v b tb r b ,  xüsusib  region  d ö v b tb - 
r ib   əlaq əb rin d ə  Erm ənistan-A zərbaycan,  D ağlıq  Q arabağ 
münaqişəsi  haqqm da  d a   müəyyən  tədqiqatlar  aparılmışdır.
F.İsm ayılov  2005-ci  ildə  Erm ənistan-A zərbaycan,  D ağlıq 
Q arabağ münaqişəsi və ABŞ-m mövqeyi  m övzusunda nami- 
zədlik dissertasiyası müdafıə etm işdir (139).
R egion  d ö v b tb ri  kimi  R usiya  Federasiyası,  Türkiyə 
R espublikası  vo  İran   İslam   Respublikası  ib   m ünasibətlərdə 
Erm ənistan-A zərbaycan,  D ağlıq  Q arabağ  münaqişəsi  də 
diqqət  m ərkəzində  olm uşdur.  H.Quliyev  R usiyanm   Azər- 
baycan  strategiyasından,  A .R zayev  erm əni-A zərbaycan 
m ünaqişəsinin  R usiya  kiitləvi  inform asiya  vasitəb rin d ə  эк-
Azərbaycun Respublmasının xaricı siyasətinda
_____________ Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi

H.İ.Mammədava
sindən,  N .C əfərsoy  A zərbaycan-R usiya  əlaq əb rin in   xarak- 
terindən,  V .A bdullayev bu  əlaqələrin yeni  m ərh əb y ə  qədəm 
qoym asm dan  və  s.  bəhs  etm işdir  (160;  443;  263;  4).  A .H a- 
cıyev  isə  2007-ci ildə  nəşr  olunarı kitabm da  R u siy a və  Azər- 
baycan  arasm dakı əlaqələrin k ö k b ri və inkişafı m əsələbrinə 
toxunm uşdur (337).
A zərbaycan-Türkiyə münasibətləri,  b u   m ünasibətlərdə 
m ühüm   yer  tutarı Erm ənistan-A zərbaycan,  D ağlıq  Q arabağ 
m ünaqişəsinin  həlli  barədə də müəyyən  araşd ırm alar  vardır. 
M .Sofıyev  Türkiyə-Azər baycan  əlaqəbrinin  m üstəqillikdən 
sonrakı  vəziyyəti,  E.N əsibov  ABŞ  və  Türkiyənin  Q afqaz 
geosiyasi  regionunda  strateji  m araqları  vo  A zərbaycan  Res- 
publikası  ilə  m ü n a sib ətb r  haqqm da  təd q iq atlar  (245;  220) 
aparm ışdır.  T .A tm aca  X X   əsrin  axırlarm da  A zərbaycan- 
Türkiyə  m ün asib ətbrin ə  dair  dissertasiya  işi  (2007-ci  il) 
m üdafiə etm işdir (9).
A zərbaycanm   d ö v b t müstəqilliyinin  o n   illiyi  ilə  (1991- 
2001)  əlaqədar  yazılmış  «A zərbycan-Türkiyə  əlaqələri  və 
H eydər  ƏHyev»  k itab m d a  ulu  öndərin  Türkiyə  i b   münasi- 
b ə tb rin   genişbndirilm əsi  və  m öhkəm ləndirilm əsindəki  rolu 
nəzərdən keçirilm işdir (23).
S .R uintən  2005-ci  ildə  X X   əsrin  90-cı  illərində  Azər- 
baycnm   türk  d ö v b tb ri  i b   siyasi  əlaq əb r  sistem ində  yeri 
h aq q ın d a  m onoqrafiya  çap  etdirm iş  (234),  2007-ci  ildə  isə 
eyni  m övzuda  nam izədlik  dissertasiyası  m üdafiə  etmişdir. 
tşin   birinci  fəsli  bilavasitə  A zərbaycan-Türkiyə  sıyasi 
əlaqələri barəsindədir.  Müəllifln  A zərbaycan-Türkiyə  müna- 
sib ətb rin ə  daır  bəzi  fik irb ri  m araq  doğurur.  O n la rd a n   biri
1991-ci  il  noyabrm   19-da  A zərbaycanın  m üstəqilliyinin  ilk 
dəfə  Türkiyə  tərəfm dən  tanm m asm ın  yaratdığı  əks-səda  və 
Türkiyənm   cavabı  i b   bağhdır.  Onun  fikrincə  «Türkiyənin 
b u   addım ı  dünya  d ö v b tb ri  tərəfındən  heç  də  birm ənalı 
qarşılanm adı.  B undan  dərhal  sonra  ABŞ  d ö v b ti  Türkiyəyə 
bir  qədər  təbsm əm əyi  m əsləhət  gördü,  b e b   ki,  diinyanm   di-
16
gər  fövqəl  d ö v b ti  olan  Sovet  İttifaqınm   m övcudluğu  şərai- 
tindo Türkiyənin təbskənliyi dünyada gərginliyin  artm ası ilə 
nəticələnə  bibrdi».  Türkiyənin  bu  m əsəbyə  m ünasibəti 
X arici  İş b r  nazirinin  1991-ci  il  11  noyabr  tarixli  bəyanatın- 
da  əksiııi  tapnuşdı.  D igər  fikir  1992-ci  ilin  m aym dan  1993- 
cü  ilin  iyunım adək  olan  dövrdə  A zərbaycan-Türkiyə  miina- 
sibətbrinin  qiym ətbndirilm əsi  i b   bağlıdn.  M üəllif  b e b   he- 
sab  edir  ki,  həmin  dövrdə  Azərbaycanm  Türkiyə  i b   müna- 
sibətbri  do  «yalnız  yüksələn  xətt  üzrə  inkişaf etməmiş,  möv- 
cud narazılıq və ittiham lar Türkiyə ib  mim asibətlərdə də özü- 
nü göstərmişdir» (234; həmçinin bax, avtoref'erat, s.16-18).
A .M əhərrəm zadənin  nam izədlik  işi  isə  bilavasitə  Tür- 
kiyə  vo  Erm ənistan-A zərbaycan,  D ağlıq  Q arab ağ   m ünaqi- 
şəsinə  həsr  edilmişdir  (178).  Qeyd  olunan  dissertasiya  işi  üç 
fəsikbn  ibarətdir,  Birinci  fəsil  «Erm ənistan-A zərbaycan, 
D ağlıq  Q arabağ  m ünaqişəsinin  geosiyasi  k ö k b ri» ,  ikinci 
fəsil  «Erm ənistanm  A zərbaycana təcavüzü Türkiyənin  xarici 
siyasətində»,  üçüncü  fəsil  «Erm ənistan-A zərbaycan,  D ağlıq 
Q arabağ  m ünaqişəsm in  Türkiyə-Erm ənistan  m ü nasibətbri- 
nə  tasiri  və  Türkiyədə  ictimai  гэу»  adlanır.  İşdə  bildirilir  ki, 
«ilk  dəfə  D ağlıq  Q arab ağ   münaqişəsi  regional  bir  problem  
olaraq A zərbaycam n  daxili  bir  m əsəbsi  kim i  y aran sa  da  bir 
sıra  obyektiv  am ilb rin   təsiri  nəticəsində  erm ənilər  onu 
əvvəlcə,  SSR İ  zam anı,  Sovet  dövləti  səviyyəsinə,  so n ra  isə 
beynəlxalq  a b m ə   səs  salaraq  beynəlm ıblləşdirm əyə  nail  ol- 
dular.  B u rad a  erməni  ideoloqları,  siyasətçibri,  xaricdəki  cr- 
məni  diasp o ru   və  lobbisi,  h a b e b   R usiyada,  A B Ş-da,  Fran- 
sada  və s.  ölkələrdə  m övcud  o lan   tərəfdarları  köm əklik  gös- 
tərd ib r»   (178,  14).  Fikrimizeə,  bıırada  D ağlıq  Q arab ağ  mü- 
naqişəsinin  həllitıin  beynəlxalq  məsələyə  çevrilməsi  mexa- 
nizmi  doqiq  ifadə  edilməyib.  D igər  tərəfdən  isə  aydm   olm ur 
ki,  m üəllif  bu  m ünaqişənin  beynəlm iblbşm əsini  песэ  qiy- 
m ə tb n d irir və s.
Azarbaycan  R e ap u b lık ası  Prezidentinin 
iş la r   İd arasi