AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məRKƏZĠ NƏbatat bağI
Yüklə 5,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MƏHSULDARLIĞI VƏ TOXUMDAN ÖZ-ÖZÜNƏ BƏRPASI
- Çədvəl 1. Bəzi geofit bitkilərin toxum məhsuldarlığı (1970-2000-çi illər üzrə orta).
- Cədvəl 2. Mərkəzi Nəbatat Bağında geofitlərin toxumdan öz-özünə bərpası (1970-2000 illər üzrə orta) Sıra №- si Bitkilərin adı
- О. В. Ибадлы СЕМЕННАЯ ПРОДУКТИВНОСТЬ И САМОСЕВ ГЕОФИТОВ В УСЛОВИЯХ АБШЕРОНА
- BƏZĠ YENĠ DEKORATĠV BĠTKĠLƏRĠN BĠOEKOLOJĠ XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ VƏ BECƏRĠLMƏSĠ
|
AZƏRBAYCAN MĠLLĠ ELMLƏR AKADEMĠYASI MƏRKƏZĠ NƏBATAT BAĞI BİTKİLƏRİN İNTRODUKSİYASI VƏ İQLİMLƏŞDİRİLMƏSİ Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri VI Bakı - «Elm» - 2006 Redaktorlar: b.e.d., O.V.Ġbadlı, b.e.n., N.B.Hüseynova Redaksiya heyəti: b.e.n. E.P.Səfərova, b.e.n., dos., ġ.N.Qasımov, b.e.n. C.N.Nəcəfova “Bitkilərin introduksiyası və iqlimləĢdirilməsi” (Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, VI cild) Məcmuə Abşeronun quru subtropik şəraitində yerli, ayrı-ayrı ölkələrin florasından olan bəzək, dərman, efiryağlı ağac, kol, ot və çiçək, o cümlədən nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitkilərinin öyrənilməsinə həsr olunmuşdur. Kitabda bir sıra bitkilərin bioloji xüsusiyyətləri, o cümlədən biomorfologiyası, bioloji müxtəlifliyi, boy və inkişafının dinamikası, çoxaldılma üsulları və vaxtı, ilkin becərilmə aqrotexnikası, respub- likanın şəhər və digər yaşayış məntəqələrinin yaşıllaşdırılmasında istifadəsi haqqında tövsiyələr verilmişdir. Topludan bitkilərin introduksiyası ilə məşğul olan elmi işçilər, aqronomlar, biologiya və kənd təsərrüfatı mütəxəssisiləri, aspirantlar, tələbələr,maqistrlar, həvəskar bağbanlar istifadə edə bilərlər. © “Tural” NPM - 2006 UOT 631. 529: 631(479.24) O.V.ĠBADLI ABġERON ġƏRAĠTĠNDƏ GEOFĠTLƏRĠN TOXUM MƏHSULDARLIĞI VƏ TOXUMDAN ÖZ-ÖZÜNƏ BƏRPASI İntroduksiya olunmuş və yaxud introduksiya edilən bitkilərin toxum əmələ gətirmək qabiliyyəti və toxumun məhsuldarlığı introduksiyada ən əsas göstərcilərdən biri sayılır. Bu baxımdan toxumun məhsuldarlığının öyrənilməsi çox vacibdir. İntroduksiya olunan bitkilərdən bir çoxu vegetativ yol ilə çətinliklə və bəzən isə heç çoxalmırlar. Belə vaxtda toxumlarla çoxaltma iqtisadi cəhətdən xeyirli olmaqla çox saylı əkin materialı əldə etməyə imkan verir. Bir sıra tədqiqatçılar bitkilərin bir yerdən başqa yerə köçürülməsində təkcə iqlimə uyğunlaşmanın deyil, onların çiçək açıb toxum vermələrinin ən vacib və ümdə məsələlərdən biri olduğunu müəyyənləşdirmişlər: N. A Avrorin [1], N. A. Bazilevskaya [2], E. V. Vulf [3], S. S. Xarkeviç [4], İ. İ. Sikura [5], İbadov O. V. [6] və b. geofit bitkilərin introduksiya olunma dərəçəsini müəyyənləşdirərkən bitkilərin toxum əmələ gətirmə qabiliyyətini və onların məhsuldarlığını nəzərə almışlar. Beləliklə, çoxillik təcrübələr göstərir ki, bitkilərin nə dərəcədə introduksiya olunması onun toxum verməsi ilə sıx əlaqədardır. Bütün bunları nəzərə alaraq, Abşeron şəraitində introduksiya olunmuş geofitlərin toxum məhsuldarlığı öyrənilmişdir. Abşeron şəraitində aparılmış tədqiqatlar nəticəsində AMEA-nın Mərkəzi Nəbatət Bağında ilk dəfə bəzi geofit bitkilərin toxum məhsuldarlığı öyrənilmişdir (cədvəl 1). Çədvəl 1. Bəzi geofit bitkilərin toxum məhsuldarlığı (1970-2000-çi illər üzrə orta). № Bitkilərin adı Təbii şəraitdə Kultura şəraitində Orta hesabla ədədlə Çiçək qrupun- da çiçəklər Çiçək qrupunda qutucuqlar Toxumlar Çiçək qrupun- da çiçəklər Çiçək qrupunda qutucuqlar Toxumlar Fərdi Qutu- cuqda Fərdi Qutu- cuqda 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 Akaka soğanı 50 41 164 4 80 65 325 5 2 Qarabənövşəyi s. 276 153 612 4 410 340 1700 5 3 Ürəkvari erkəkcikli s. 198 125 500 4 299 271 1626 6 4 Tor s. 280 205 820 4 357 320 1920 6 5 Lənkəran s. 75 68 272 4 142 125 625 5 6 Ağrəng s. 285 162 648 4 485 394 2758 7 7 Soviç s. 80 72 288 4 165 145 755 5 8 Talış s. 120 106 424 4 203 172 860 5 9 Dağ iksiolirionu 6 4 12 4 8 6 30 5 10 Fişer şterenbergiyası 2 2 --- 3 4 4 --- --- 11 Sarı s. 3 2 --- --- 6 4 --- --- 12 Xəzər qulançarı 145 128 384 3 203 175 700 4 13 Nazikyarpaq q. və ya M. 200 174 522 3 1500 1420 5680 4 14 Dərman q. və ya M. 850 75 275 3 2200 1500 6000 4 15 Qəşəng süsəni 2 2 40 40 2 2 60 60 16 Gürcü s. 2 2 19 19 2 2 34 34 17 Fomin sünbülçiçəyi 60 7 235 5 8 64 448 7 18 Sıxçiçək s. 46 32 192 6 90 75 525 7 19 Vilhelm s. 60 40 200 5 109 85 510 6 20 Ziqomorflu s. 48 38 190 5 145 123 738 6 21 İkiyarpaqlı vaxtsızçiçək 1 1 18 18 1 1 36 36 22 Sevinc v. 1 1 70 70 1 1 100 100 23 Gözəl v. 1 1 42 42 1 1 60 60 24 Şovis v. 1 1 70 70 1 1 90 90 25 Görkəmli çiriş 65 40 200 5 180 142 1136 8 26 Azərbayçan ç. 72 51 255 5 210 160 1280 8 27 Qafqaz laləvəri 1 1 85 85 1 1 120 120 28 Sarı l. 1 1 69 69 1 1 114 14 29 Ağaran danaqıran 2 2 4 2 3 3 12 4 30 Ücsütüncuqlu d. 2 2 6 3 3 3 15 5 31 Qəşəng gəmirici soğanı 30 21 105 5 80 65 390 6 32 Qafqaz g.s. 26 17 85 5 75 60 360 6 33 Ağızcıqlı g.s. 40 36 180 5 80 63 378 6 34 Yastıyarpaq xıncalaus və ya quşsüdü. 9 5 80 16 35 20 400 20 35 Pireney x. və ya q. 90 75 450 6 205 185 1480 8 36 Şelkovnikov x. və ya q. 35 20 100 5 65 50 400 8 37 Sintenisi x. və ya q. 5 3 15 5 16 13 104 8 38 Zümrüdvari puşkiniya 3 2 --- --- 5 3 --- --- 39 Eyxler dağlaləsi 1 1 180 180 1 1 360 360 40 Florenski d. 1 1 138 138 1 1 180 180 41 Yuliyev d. 1 1 102 102 1 1 200 200 42 Çoxçiçəkli d. 1 1 60 60 1 1 150 150 43 Şmidt d. 1 1 160 160 1 1 290 290 44 Qafqaz buynuzbaşı 3 2 8 4 5 4 24 6 45 Mlokoseviç b. 5 3 12 4 8 6 30 5 46 Zərif meşənovruzu 4 3 9 3 7 5 20 4 47 Yaz m.n. 5 3 3 3 8 6 24 4 48 İrikasaçaqlı novruzçiçəyi 14 11 66 6 22 16 112 7 1 saylı cədvəldən göründüyü kimi təbii şəraitə nisbətən kultura şəraitidə müqayisəli dərəcədə öyrənilmiş 48 növ bitkidən yalnız birində, yəni Zümrüdvari puşkiniyada toxum əldə edilməmişdir. Qalan 47 növ yaxşı inkişaf edir və təbii şəraitə nisbətən daha çox toxum verir. Kultura şəraitində tədqiq olunmuş bitkilərdən ən çox toxum verəni dərman qulançarı və ya mərəçüyüdü 6000 ədəd, ağrəng soğan 2758, tor soğanı 1920 ədəd toxum əmələ gətirir. Müqayisəli dərəcədə həmin növlər təbiətdə 2175, 648 və 272 ədəd toxum əmələ gətirirlər. Bitkilərin introduksiyası və iqlimləşdirilməsində ən yüksək göstərici onların toxumları vasitəsi ilə öz-özünə bərpası sayılır. Bitkilərin öz-özünə toxumdan bərpa olunması xarici mühit amillərinin təsirindən və növlərin bioloji xüsusiyyətindən çox asılıdır [2,7]. Azərbaycanda, o cümlədən də Abşeronda geofit bitkilərin toxumdan öz-özünə bərpasına aid ədəbiyyat məlumatları məhduddur. Nəbatat Bağının geofit bitkiləri sahəsində 323 bitki introduksiya olunmuş, onlardan 120 növü toxum verir, 78 növü isə toxumdan öz-özünə bərpa olunur. (cədvəl 2). 1970-2000 -ci illər ərzində geofit bitkilərin toxumdan öz- özünə bərpası üçün təcrübələr aparılmışdır. Əsas tədqiqat işi 375 kv. m sahədə (100 ləkdə, hər ləkin ölçüsü 2,5x1,5 m) aparılmışdır. Hər ləkdə 2-3 növdən ibarət 50 ana bitki əkilmişdir. Toxum verərkən 40 ədəd bitkinin toxumları toplanmış, qalan 10 növün toxumları isə gələcəkdə öz-özünə bərpa üçün saxlanılmışdır. Fenoloji müşahidələr bütün il boyu əsasən aşağıdakı qayda üzrə aparılmışdır: vegetasiyanın başlanması və qurtarması, çiçəkləmə müddəti, toxumların yetişməsi və toxumların öz- özünə bərpası. 2 saylı cədvəldə bitkilərin öz-özünə toxumdan bərpa olun- ması 3 qrupa bölünmüşdür: Cədvəl 2. Mərkəzi Nəbatat Bağında geofitlərin toxumdan öz-özünə bərpası (1970-2000 illər üzrə orta) Sıra №- si Bitkilərin adı Cücərtilərin əmələ gəlmə vaxtı Cücərtilərin sıxlığı Qeyd 1 2 3 4 5 1 Allium atroviolaceum IV-IX tək-tək Cücərtilər 6-7 ildən sonra toxum verir. 2 A. cardiostemon VI-X “---“ 6-7 ildən sonra toxumlayır. 3 A. dictyporasum IV-X bol Cücərtilər geniş yayılır və cırlaşır. 4 A. lenkoranicum IV-VII zəif Zəif inkişaf edir. 5 A. leucanthum VI-IX normal Ancaq ləklərdə müşahidə edilir. 6 A. saxatile IV-IX “---“ Yaxşı bitir, 4-5 ildən sonra toxum verir. 7 A. victorialis IV-VI zəif Zəif inkişaf edir. 8 A. vineale VI-XI “---“ “---“ 9 A. viride VI-VIII normal Yanaşı ləklərdə də müşahidə olunur və toxum verir 10 A. woronowii IV-V zəif İlk yayda tələf olur. 11 Gallanthus caucasicus III-IV “---“ Çox zəif inkişaf edir, 5-6 ildən sonra toxum verir. 12 G. nivalis III-IV “---“ “---“ 13 Asparagus caspius III-IV bol Geniş yayılır və tez toxum verir. 14 A. leptophyllus III-IV “---“ “---“ 15 A. officinalis IV-V “---“ Öz-özünə yaxşı bərpa olunur, geniş yayılır. 16 A. verticillatus III-IV normal “---“ 17 Tragopogon pusillus IV-V “---“ Ancaq təcrübə ləklərində görünür. 18 T. tuberosus IV-V “---“ “---“ 19 Bongardia chrysogonum II-III “---“ Yaxşı çoxalır, geniş yayılır. 20 Corydalis erdelii IV-V zəif Zəif inkişaf etməklə 3-5 cücərti verir. 21 C. marschalliana IV-V “---“ “---“ 22 Crocus caspius XI-III “---“ “---“ 23 C. speciosus III-IV boldur Əla bitir. 4-5-ci ildə toxumlayır. 24 Gladiolus atroviolaceus III-IV “---“ “---“ 25 G. imbricatus III-IV “---“ “---“ 26 Iridodictyum robiculat. II-III bol “---“ 27 Iris acutiloba III-V zəif Zəif bitir, az cücərti verir. 28 I. carthalincae V-VI normal “---“ 29 I. elegantissima IV-V zəif Çox zəif inkişaf edir. 30 I. medwedewii V-VI “---“ “---“ 31 I. musulmanica VI-X “---“ “---“ 32 I. pseudacorus VI-IX normal Başqa ləklərdə görünür, 5-7 ildən sonra toxum verir. 33 I. schelkownikowii II-III zəif Nadir hallarda çox zəif inkişaf edir. 34 Juno caucasica III-IV “---“ “---“ 35 J. pseudocaucasica III-IV normal Əla cücərir və 4-6 ildən sonra toxum verir. 36 Asphoedeliane lutea III-IV bol Geniş yayılır və 3-4 ildən sonra toxumlayır. 37 A. szovitsii III-X “---“ “---“ 38 Bellevalia albana II-III “---“ Əla bitir, geniş yayıla bilir, 3- ildən sonra toxumlayır. 39 B. fominii II-III “---“ “---“ 40 B. longistyla II-III “---“ “---“ 41 B. pucnantha II-III zəif Çox zəif cücərir və tez də ölür. 42 B. wilhelmsii II-III “---“ “---“ 43 B. zygomorpha II-III bol Əla cıxış verir, 3-5-çi ildə toxumlayır. 44 Eremurus azerbajdzhanicus II-IV “---“ Geniş ərazidə yayılır, 4-6 ildən sonra toxum verir. 45 E. spectabilis II-IV “---“ “---“ 46 Fritillaria lutea III-IV zəif Çox zəif inkişaf edir. 47 Gagea caucasica I-II orta 3-5 ildən sonra toxum verir. 48 G. dubia II-III “---“ “---“ 49 G. germainae I-II “---“ “---“ 50 G. pusilla II-III zəif Az çıxış verir, zəif toxumlayır. 51 G. tenuissima II-III “---“ “---“ 52 Leopoldia caucasica II-III bol Geniş ərazidə yayılır, asan cırlaşır, 3-5 ildən sonra toxum verir. 53 L. tenuflora I-II “---“ “---“ 54 Muscari alpanicum II-III “---“ “---“ 55 M. eleganthum II-III “---“ “---“ 56 M. grossheimii II-III normal Əla bitir, təcrübə ləkindən kənarda rast gəlinir, 3-6 ildən sonra toxum verir. 57 M. leucostomum I-II “---“ “---“ 58 M. polyanthum I-II “---“ “---“ 59 M. szovitsianum I-II “---“ “---“ 60 Ornithogalum balansae II-III “---“ “---“ 61 O. hyrcanium II-III “---“ “---“ 62 O. kochii II-III “---“ “---“ 63 O. montanum II-III zəif Çox az çıxış verir, nadir hallarda toxum verir. 64 O. ponticum II-III “---“ “---“ 65 O. schelkownikowii III-IV normal Yaxşı çıxış verir. 66 O. tempskyanum I-IX bol Əla çıxış verir, geniş yayılır, normal toxumlayır. 67 O. sintenisii II-III “---“ “---“ 68 O. t. Julia woronowii II-III “---“ “---“ 69 Pseudomuscari pallens I-II “---“ “---“ 70 P. paradoxum II-III “---“ “---“ 71 Tulipa biebersteiniana II-III normal Yaxşı çıxış verir. 72 T. eichleri II-III bol Əla çıxış verir, 3-4 ildən sonra toxumlayır. 73 T. florenskyii II-III normal Yaxşı bitir. 74 T. julia II-III bol Cücərtilər başqa ləklərə yayılır, 3-5-çi ilində çiçəkləyir. 75 T. polychroma II-III “---“ “---“ 76 T. schmidtii II-III zəif İldə 2-3 cücərti müşahidə edilir və zəif böyüyür. 77 T. scherenkii II-III “---“ “---“ 78 T. violaceae I-II normal Az cücərti verir, ancaq yaxşı böyüyür. 1. Bol cücərmə: Cücərmiş toxumlar asanlıqla təcrübə ləklərindən kənara çıxa bilir, sürətlə inkişaf edərək, ləkdən xeyli aralıda yayılırlar. Bu qrupa 23 növ daxildir. 2. Normal cücərmə: Cücərmiş toxumlar təcrübə ləklərindən kənara çıxa bilmir. Normal inkişaf edirlər. Ləkdən kənara çox az çıxır. Bu qrupa 25 növ daxildir. 3. Zəif cücərmə: cücərmə zəif gedir, xüsusən ilkin mərhələlərdə aqrotexniki xidmətə ehtiyacları olur. Ləkdən kənara çıxa bilmirlər. Bu qrupa 25 növ daxildir. Tədqiq olunmuş 78 növ toxumdan öz-özünə bərpa olunmaqla külli miqdarda əkin materialı əldə etməyə imkan verir. Tədqiqat nətiçəsində ilk dəfə olaraq Abşeron şəraitində geofitlərin 48 növünün toxum məhsuldarlığı və 78 növün toxumdan öz-özünə bərpa olunma qabiliyyəti müəyyən edilmişdir. ƏDƏBIYYAT 1. Аврорин Н. А. Переселение растений на Полярный Север. Эколого-географический анализ. М. Л., АН СССР, 1956,286 с. 2. Базилевская Н. А. Теория и методы интродукции растений, М., Изд. Московского университета, 1964, 129 с. 3. Вульф Е. В. Историческая география растений, М., Л., АН СССР, 1973, 256 с. 4. Харкевич С. С. Полезные растения природной флоры Кавказа и их интро дукции на Украине. Киев, Наукова Думка, 1966, 300 с. 5. Сикура И. И. Переселения растений природной флоры Средней Азии на Украину. Киев, Наукова Думка, 1982, 208 с. 6. Ибадов О. В. Самосев у Кавказских геофитов, интродуцированных на Абшероне, Бюл. Гл. Ботан. Сада, 1987, вып. 143, с. 25-26. О. В. Ибадлы СЕМЕННАЯ ПРОДУКТИВНОСТЬ И САМОСЕВ ГЕОФИТОВ В УСЛОВИЯХ АБШЕРОНА Впервые были изучены семенная продуктивность 48-и и самосев 78-и видов геофитов в условиях Абшерона. UOT 582. 5 A. Bayramov, ġ.Qasımov, Z. Ġslamova. ABġERON ġƏRAĠTĠNDƏ ĠNTRODUKSĠYA EDĠLMĠġ BƏZĠ YENĠ DEKORATĠV BĠTKĠLƏRĠN BĠOEKOLOJĠ XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ VƏ BECƏRĠLMƏSĠ 2001-2005-ci illərdə Mərkəzi Nəbatat Bağında aparılan elmi tədqiqat işlərinin nəticələrinə əsasən daxili yaşıllaşdırmada istifadə olunan dekorativ bitkilərin assortimentini zənginləşdirmək məqsədi ilə 19 yeni növ cəlb edilmişdir. Tədqiqat obyekti kimi aşağıdakı növlər götürülmüşdür: Othona capensis Harv.,Senecio petracus (R.E.Fries.) Jacobs .,S.articulatus (L.F.)Sch.Bup., S.herrianus Dinter., Cyanothis somaliensis Clerke, Glottiphyllum depressum ( Haw.) N.E.Br., Oscularia deltoids (Mill.) Swant., Faucaria scheama L.Bol., Aechmea fasciata “Morqana” Ananas comosus “Variegatus”, Billbergia nutans Rql., Guzmania “Grand Prix”, Guzmania “Empire”, Sansevieria grangis Hook.f., Agave americana var.marginata Trel. (şək.6), A.filifera Salm-Dyck. Abşeron şəraitində bu bitkilərin introduksiyasının perspektivliyini öyrənmək məqsədi ilə onların ilkin ontogenez mərhələsində (yuvenil, cücərti fazaları) və ümumiyyətlə virginil və generativ dövrlərində bioekologiyası, morfogenezi, fenologiyası, anatomik quruluşu öyrənilmişdir. Göstərilən növlərin hər biri fərdi bioekoloji xüsusiyyətlərə və struktur quruluşuna malikdirlər. Lakin, biz onların ümumi, praktik becərmə üçün vacib olan xüsusiyyətlərini qeyd edib , analtik təsvirini veririk. Aparılmış tədqiqat işlərində Kultiasov M.V.(2), Smirnova E.S.(5), Rusiya EA Baş Botanika Bağı (3) tərəfindən təklif olunan ümumi fenoloji, tarixi-ekoloji və florogenetik üsullarından istifadə olunmuşdur. Göstərilən üsullardan istifadə etməklə introduksiya olunan bitkilərin ontogenezinin, fenologiyasının, ekoloji dözümlülüyü, morfoloji əlamətlərin uyğunlaşma xüsusiyyətləri (1;4) və ilkin aqrotexnikası işlənib hazırlanmışdır.Həyat tsiklində bitkilərin biomorfoloji strukturunun öyrənilməsi göstərir ki, sukkulent növlər ontogenezin ilk dövründə ortotrop budaqlar əmələ gətirir. Lakin birinci inkişaf ilinin sonunda bitkilərin budaqları plaqiotrop formasını alır. Bu isə təbii şəraitdə bitkilərin torpaq üzərindəki azacıq rütubətdən istifadə edərək sərt şəraitdə bitməsinə imkan verir. Bromeliyanın tətqiq olunan növləri (eləcə də Sansevieria və Agave cinsinin növləri) əsasən ortotrop tipli və böüyən rozetkalar və kiçik kollar əmələ gətirir. Bu kolcuqların budaqları hər iki tipli ola bilər, bəzən isə inkişaf mərhələsindən asılı olaraq öz istiqamətini dəyişə bilər (anizotrop) və yaxud saxlaya bilər (izotrop). Bromeliyanın ilkin inkişaf mərhələləri haqqında ədəbiyyat məlumatları yoxdur, xariçi ədəbiyyatda isə onlar nisbətən azdır (6). Bromeliyanın müxtəlif cinslərinin toxumdan cücərməsi və cücərtilərin formalaşma xüsusiyyətləri öyrənilmişdir.Tədqiq olunan növlərin cücərməsi bağlayıçılı yerüstü cücərmə formasına görə yerüstü cüərmə tipinə aiddir. Öyrənilən bütün növlərdə cücərmə toxumun qabığının partlaması ilə başlayır və toxumdan əsas kökə başlanğıc verən ruşeym kökcüyü ilə hipokotil çıxır. Bromeliya üçün xarakterik olan əsas kökün meydana çıxmasından bir neçə gün sonra böyüməsi dayanır və tədricən məhv olur, nətiçədə yan köklər inkişaf edir. Cücərtilərdə rozetin yaranması epikotilin və buğumarasının inkişafdan qalması nəticəsində əmələ gəlir. Şəkil 1. Agava americana var. marginata Trel. Öyrənilən bitkilərin toxumdan cücərməsi ilkin mərhələdə xarici görünüşçə oxşardır. Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, oranjereya şəraitində bromeliyalarda, xüsusən tropik meşələrdən çıxanlarda oktyabr-aprel aylarında nisbi sakitlik mərhələsi qeyd edilir. Bütün tədqiq edilən növlərdə maksimal artım iyul-avqust aylarında müşahidə edilir, sonra böyümə prosesi tədriçən azalır və bitkilər noyabrdan başlayaraq mart-apreləçən davam edən nisbi sakitlik mərhələsinə keçirlər. Bromeliyanın monokarp növlərində böyümə və inkişafın vegatativ hissəsi generativ inkişafın başlanması ilə qurtarır. Çiçəkləmədən sonra öz-özünü tozlayan növlərdə toxum əmələ gəlir, bitki isə tədricən məhv olur, əvəzinə ana bitkini əvəz edən yan zoğlar meydana çıxır. Bitkilərin toxumdan toxumacan inkişafı 3,5-5 il ərzində baş verir. Tədqiq olunan bitkilər üçün ümumi əlamət çiçək əmələ gətirən budağın və yaxud rozetkanın özünə su toplamağıdır. Bu toplanan su çiçək açan və toxum yetişən zaman bitki tərəfindən tədricən istifadə olunur və orqanizmin bu əsas inkişaf dövrünü normal başa vurmasına imkan yaradır. Bu bitki tərəfindən təkamüldə əldə edilmiş ən vacib əlamətlərdən biridir. Öyrənilən bitkilərin kök sistemləri torpağın dərin qatlarına yayılmır və əsasən yer səthinə yaxın üst köklər əmələ gətirir. Ontogenezin birinci ili əsas kök gözə çarpır. Lakin inkişafın birinci ilinin axırında o intensiv inkişaf etmiş əlavə köklər arasında itir. Kök sisteminin yer səthinin üst qatlarında əmələ gəlməsi bitkilərin yaşadığı edafik şərait ilə bağlıdır. Anatomik quruluşun (şək.1,2,3,4,5) analizi göstərir ki, çox qatlı probka (mantar) və çox qatlı qabıq parenximinin olması, bitki qabığından gövdənin orta hissəsinə (stelə) keçidin (yəni , tipik elementlərsiz- endoderma və peritskilsiz) demək olar ki, hiss olmadan baş verməsi gövdədə (Bromeliya, Agava və Sansevierada isə həmdə yarpaqlarında) künc kollenxim şəkilində mexaniki toxumaların olması, öyrənilən bitkilər üçün ümumi əlamətlərdir. Bromeliyanın (Aechmea) həm də toxum və toxum qabığının quruluşu öyrənilmişdir. (şək.7) Şəkil 3. Senecia articulatus. Yarpağın və gövdənin anatomik qurluşu Şəkil 4. Senecio herreianus. Çiçək açmış zoğ və yarpağın anatomik qurluşu Şəkil 5. Senecio petracus. Vegetativ zoğ və gövdənin anatomik qurluşu Şəkil 6.Cyanothis somaliensise. Çiçək açan zoğ və gövdənin anatomik quruluşu Şəkil 7. Aechmea bracteata-nın meyvə, toxum və toxum qabığının quruluşu xa – xarici intequment törəməs da –daxili intequment törəməsi n – nutsellüs a – aleyron qatı e – endosperm x – xalazal törəmə Tədqiq olunan bitkilərin ekoloji –tarixi şəraiti təkamüldə bunlarda müxtəlif tipli morfoloji uyğunlaşmalar əmələ gətirmişdi –sukkulent yaxud cod yarpaqlı (Agavalarda, Sansevierialarda, Bromeliyalarda) gövdəsiz və ya qısa gövdəli kol və kolcuqlar . Tarixən formalaşmış ekoloji xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq bu bitkilərin aqrotexniki qulluq qaydaları işlənmişdi. Bitkinin genotipində olan mütəhərrik xüsusiyyətlərin ontogenezin ilk mərhələsində (ətraf mühütə adekvat olaraq) biruzə verməsini nəzərə alaraq, bitkilərin becərilməsi toxumdan başlanmalıdır. Lakin öyrənilən bitkilər həm də vegetativ yolla çoxaldıla bilər. Bitkilərin böyümə və inkişafını müəyyən edən, xüsusilə örtülü şəraitdə, əsas şərtlərdən biri bu və ya digər bitki üçün optimal substratın seçilməsidir. Ancaq tədqiq edilən bitkilər münbit torpaqda çox tələbkar olmadıqlarına baxmayaraq, yaxşı qidalanmaya həssasdırlar. Onlar üçün torpağın kimyəvi tərkibindənsə, fiziki strukturu daha vacibdir. Yaxşı drenajlı torpaq suyun artdığını saxlamayaraq süzür və kökü çürüməkdən qoruyur. Tədqiq olunan bitkilər maksimum işıqlı yeri tələb edirlər. Bəzi hallarda bromeliyalar üçün ötəri gün şüaları daha faydalıdır. Buna görə də bu bitkilər ən işıqlı yerlərdə yerləşdirilməlidir. Becərilmənin ən vacib şərtlərindən biri düzgün sulama rejiminin aparılmasıdır. Bitkilərin ekoloji xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq qeyd etmək lazımdır ki, onlar suyun azlığına daha dözümlüdürlər, nəinki suyun artıq olmasına. Sulamanın aparılma rejimini və miqdarını müəyyənləşdirəndə bitkilərin il boyu gedən böyümə və inkişaf tsiklinin xüsusiyyətlərini nəzərə almaq lazımdır. Beləliklə, tədqiq olunan növlərin ekoloji - tarixi analizi və onların struktur quruluşu göstərir ki, onların həyatı gücü yüksək səviyyədədir və təkamüldə yaranmış genotipi bitkiləri Abşeron iqlimi üçün perspektivli edir. Yüklə 5,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|