Azərbaycan Respublikası Elm və təhsil Nazirliyi Azərbaycan Dillər Universiteti SƏRBƏST

Azərbaycan Respublikası Elm və təhsil Nazirliyi
Azərbaycan Dillər Universiteti

SƏRBƏST İŞ

Tələbə : Aynurə İmaməlizadə

Qrup :103B
Fakultə :Təhsil 1
İxtisas :İngilis dili müəllimliyi
Kurs : 1
Fənn: Ümumi dilçilik
Mövzu: Dilin leksik səviyyəsi.leksem anlayışı
Müəllim: Babayev Cəmil

Bakı -2023

Dil nizamlı vəhdətdir və onun elementləri bir-biri ilə bağlıdır və şərtlənir. Dil vahidləri dil sisteminin müvafiq səviyyələrini təşkil edir. Dil səviyyələri dil sisteminin əsas pillələri, onun alt sistemləridir, hər biri “nisbətən eynicinsli vahidlər toplusu” və onların istifadəsini və təsnifatını tənzimləyən qaydalar toplusu ilə təmsil olunur .
Dilin səviyyəsi onun sisteminin eyniadlı müvafiq vahidi olan hissəsidir: fonetika, lüğət, morfemik, söz əmələ gəlməsi, morfologiya, sintaksis. Hər səviyyənin linqvistik vahidi müəyyən funksiyanı yerinə yetirir (Arnold 1991). Bütün səviyyələr bir-birinə bağlıdır. Morfologiya və sintaksis daha böyük bir səviyyədə birləşir - dilin qrammatikası (morfologiya və sintaksis qrammatik kateqoriyalardan ibarətdir). Dilin fonemik səviyyəsi dilin səs tərəfini təsvir edir.
Leksik səviyyədə verilmiş dil üçün mümkün olan sözlər və söz formaları müəyyən edilir. Həqiqətən də, morfemləri və hecaları birləşdirərək sonsuz sayda söz kimi konstruksiyalar yaratmaq olar, lakin hər bir xüsusi dildə onların hamısı heç bir məna ilə dolmayacaq.
Dilçilikdə söz minimum nitq vahidi kimi önə çıxır .Lakin dilin leksik sistemini təşkil edən sözlər quruluş və ifadə etdikləri məna baxımından heterojen olduğundan sözün linqvistik vahid kimi müəyyən edilməsi çətin məsələdir. Buna görə də dilçilik elmində sözün tərifinə bir neçə yanaşma mövcuddur.
N.M. Şanski sözün xüsusiyyətlərinə işarə edərək müəyyən edir və onların arasında aşağıdakıları vurğulayır:
- fonetik dizayn;
- sözdə bu dildə danışanların şüurunda ona təyin edilmiş mənanın olması;
- sözün leksik və qrammatik istinadı, yəni onun müəyyən nitq hissəsinə aid olması;
- sözün keçilməzliyi (sözün içərisinə başqa söz daxil edə bilməzsiniz);
- qoşa olmayan vurğu: sözdə birdən çox əsas vurğu ola bilməz, mürəkkəb sözdə bir əsas vurğu və bir yan vurğu olur.
N.M.Şanski sözün yuxarıdakı xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq aşağıdakı tərifi təklif edir: “Söz ilkin formada bir əsas vurğuya malik olan və məna, leksik və qrammatik bağlılıq və keçilməzliyə malik dil vahididir” .
Nəzərə almaq lazımdır ki, ingiliscə çoxhecalı (4 və ya daha çox hecalı) sözlər mürəkkəb olmasa da, iki vurğuya malik ola bilər. Sözün vurğu strukturunun ritmik meylinə uyğun olaraq çoxhecalı ingilis sözləri iki vurğulu olur və əsas və ikinci dərəcəli vurğunun olması ilə xarakterizə olunur.
T. V. Matveeva söz anlayışına belə tərif verir: “Söz reallıq elementlərinin: obyektlərin, proseslərin, xassələrin adlandırılmasına xidmət edən dilin əsas semantik vahididir” (Matveeva 2010: 423). Söz cümlədəki morfemlərdən və funksiyalardan ibarətdir. Söz, hadisələrin (ümumi sözlər) və ya fərdi hadisələrin (xüsusi adlar) ardınca gələn bir anlayışı ifadə edir (Matveeva 2010).
Sözün xarici forması var - səs qabığı, səs və ya səslər kompleksi, dilin əhəmiyyətli təkrarlana bilən vahididir. Sözlərin köməyi ilə hadisələr haqqında anlayışlarımız işarələnir və onlardan cümlələr qurulur. 
Leksik məna sözün semantik tərəfidir və standart ifadədən məhrumdur. V.V. Vinoqradov sözün leksik mənasını “müəyyən dilin qrammatikasının qanunlarına uyğun düzülmüş və bu dilin lüğətinin ümumi semantik sisteminin elementi olan substantiv-maddi məzmun” kimi müəyyən edir (Vinoqradov 1999:345).
V. V. Vinoqradovun qeyd etdiyi kimi, sözün leksik mənası anlayışın qarşılıqlı təsirinin və onun predmet korrelyasiyasının sadə təzahürü deyil. Sözün leksik mənasının formalaşmasında dilin özünün leksik sisteminə mühüm yer verilir. Bu, bu və ya digər səs qabığının seçilməsində, insanlar arasında nitq ünsiyyəti prosesində bu və ya digər sinif obyektləri ilə əlaqəli olan anlayışı təyin etmək üçün bu və ya digər leksemin yaradılmasında özünü göstərir. Sözün bütün qrammatik formalarında leksik məna dəyişməz olaraq saxlanılır .
Söz mürəkkəb struktur-semantik vahid olduğundan və xüsusiyyətlərin xarakterindən asılı olaraq bir sıra xüsusiyyətlərə malik olduğundan ingilis dilinin bütün lüğətini qohum və ya əks vahidlərdən ibarət qruplara və yarımqruplara bölmək olar. Dilin bütün lüğəti aşağıdakı meyarlara görə təsnif edilə bilər:
- struktur tərkibi baxımından;
- üslub baxımından;
- məna oxşarlığına görə;
- forma oxşarlığına görə təsnifat;
- etimoloji təsnifat .
Struktur təsnifat lüğəti aşağıdakılara ayırır: yeni sözlərin yaranması üçün əsas olan sadə sözlər ( qara - qara, lampa - çıraq); tərkibində affiks və mürəkkəb sözlər olan alınma sözlər ( yararsız - yararsız). Mürəkkəb sözlər iki və ya daha çox əsasdan ibarət olan sözlərdir ( evdə , xaricdə , qırmızı saçlı , xəyal etmək ).
Mürəkkəb sözlər həm də mürəkkəb birləşmələr olan ifadələrdən fərqləndirilməlidir. İfadələrin komponentləri sözlər, mürəkkəb sözlərin komponentləri isə kök (morfemlər) olur .
Stilistik təsnifatda ingilis dilinin lüğət tərkibinə əhatə dairəsi, eləcə də bu lüğətin emosional rənglənməsi onun istifadə yeri və forması meyarlarına uyğun olaraq nəzərdən keçirilir və bölünür. Bu baxımdan rəsmi, ədəbi və müasir lüğət var.
Dilin bütün səviyyələrinin vahidləri bir-biri ilə paradiqmatik və sintaqmatik əlaqədədirlər. Dilin eyni pilləsinə daxil olan vahidlər bir-biri ilə paradiqmatik və sintaqmatik əlaqəyə girirlər.
Sintaqmatik münasibətlər həm dil sistemində, həm də nitq zəncirində vahidlər arasında qurulan uyğunluq münasibətləridir. Nitq zənciri zaman baxımından uzunluğa (şifahi formada) və xətti aspektə (yazılı formada) malikdir . “Sintaqmatika elementlərin xətti korrelyasiya doktrinasıdır” .
Paradiqmatik münasibətlər – eyni səviyyəli vahidlər arasında hansısa eynilik (yəni bir növ oxşarlığın mövcudluğu) və fərq əsasında siniflərə (çoxluqlara) birləşən münasibətlərdir. Eyni paradiqmanın üzvləri bir-birinə qarşıdırlar, müxalifətə münasibətdə olurlar, diferensial xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər. Sözlərin siniflərə qruplaşdırılması - sinonimlər, antonimlər, tematik qruplar, nitq hissələri və s. - lüğətdə paradiqmatik münasibətlərin müxtəlif təzahürlərinə misal gətirin.
Paradiqmatika “dil vahidlərinin onun sisteminin elementləri kimi, yaddaşda birləşmiş və qarşıdurma münasibəti ilə bağlanmış struktur vahidlərinin məcmusu kimi nəzərdən keçirilməsi; beləliklə, dil vahidləri nitq aktında real birləşməsi mümkünsüzlüyünə baxmayaraq, dilin istifadəçisinin şüurunda birləşir” .
Paradiqmatik münasibətlər eyni mövqedə bir-birinin yerini tuta bilən vahidlər arasındakı münasibətlərdir. Paradiqmatik münasibətlər məntiqi disjunksiya münasibətləri (“ya-ya da” münasibətləri) ilə müqayisə edilir .
İngilis dilinin lüğət tərkibinin mənaların oxşarlığına görə təsnifatı (leksikanın semantik diferensiasiyası) sinonimləri, antonimləri və evfemizmləri fərqləndirir.
Sinonimlər - eyni nitq hissəsinə aid olan və mənaca o qədər yaxın olan tematik qrupun üzvləridir ki, onların nitqdə düzgün istifadəsi onları fərqləndirən semantik çalarları və üslub xüsusiyyətlərini (geniş, geniş, böyük, geniş ) dəqiq bilmək tələb edir . Sinonimiya meyarı məna həcmlərinin üst-üstə düşməsi və obyektlərin adlarını vermək üçün sözün istifadə edilməsinin mümkünlüyüdür.
Aşağıdakı sinonim növlərini ayırd etmək olar:
- tam sinonimlər - bunlar eyni lüğət mənalarını daşıyan sözlərdir, məsələn: hava adamı - flyer - uçan adam (pilot); ssenarist - ssenarist - ssenarist - ssenarist (ssenarist)
- yalnız bəzi lüğət mənalarında üst-üstə düşən qismən sinonimlər: inandırmaq - bir şeyə inandırmaq və inandırmaq - nəyəsə inandırmaq; kimisə bir şeyə inandırmaq; sağ qalmaq - kiminsə sağ qalmaq, hamıdan çox yaşamaq; sağ qalmaq, sağ qalmaq və daha çox yaşamaq - kimisə üstələmək
- yalançı sinonimlər sinonimlərdən fərqli olaraq obyektlərin bir sinfini deyil, obyektlərin müxtəlif siniflərini adlandıran bir sahəli qəti eyni sözlərdir.
Yalan sinonimlərin iki növü var: bəzi hallarda bir-birini əvəz edə bilər: avtomobil və nəqliyyat vasitəsi və bir-birini əvəz edə bilməz: məşhur və bədnam .
Avtomobil (avtomobil) və avtomobil (avtomobil, avtomobil) - ümumi və xüsusi anlayışları ifadə edir. Onların həcmləri qismən üst-üstə düşür, bəzən bir-birini əvəz edə bilirlər, lakin ifadənin məzmunu dəyişir: fikir daha dəqiq və ya daha az dəqiq ifadə olunur.