Boshqa birliklardan farqi xususida

---

SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF SCIENTIFIC RESEARCH 
International scientific online conference 
271 
TILSHUNOSLIKDA FRAZEOLOGIYANING O‘RNI HAMDA TILGA XOS 
BOSHQA BIRLIKLARDAN FARQI XUSUSIDA 
 
Sattorov Ozod Bobirovich 
SamDChTI magistri 
Annotatsiya: Maqola doirasida frazeologiyaning tilshunoslikda tutgan o„rni hamda 
tilga xos boshqa birliklardan farqli jihatlari o„rganiladi. Shuningdek turli tillar 
frazeologiyasini o„rganish bo„yicha Samarqand maktabining butun dunyo tilshunosligida 
egallagan salmoqli o„rni, vakillari va frazeologiyani o„rganish bo„yicha o„z yo„nalishi 
bo„yicha so„z boradi. 
Kalit so‘zlar: Tilshunoslik, frazeologiya, sinxron, diaxronik, idiomatik so„z, 
“frazeologik birlik”, Samarqand frazeologiya maktabi. 
Tilshunoslikda frazeologiya tilning beqiyos boyligi, cheksiz imkoniyatlari hamda 
uning o„ziga xos tarixiy-taraqqiyot bosqichlarini aks ettiruvchi leksik qatlam sifatida 
namoyon bo„ladi. Ayni paytgacha bu boy xazinaning badiiy tili, uslubiy xususiyati va 
leksikasini o„rganish bo„yicha muayyan natijalarga erishilgan. So„z san‟atining go„zal 
namunasi hisoblangan frazeologik birliklar (keyingi o„rinlarda FB) tilning leksik qatlamida 
ahamiyatli o„rin egallar ekan, demak, ular tilning badiiy vositasi sifatida ham muhim 
lingvomadaniy hamda tarixiy ahamiyat kasb etadi [1.14]. 
Sh. Balli frazeologiya nazariyasining asoschisi hisoblanadi. U frazeologiya atamasini 
“turdosh iboralarni o„rganuvchi stilistikaning bo„limi” ma‟nosida kiritgan, ammo bu atama 
G„arbiy Yevropa va Amerika tilshunoslarining asarlarida yana uchta ma‟noda qo„llaniladi: 
1) so„zlarni tanlash, ifoda shakli, so„zlashuv; 
2) til, bo„g„in, uslub; 
3) iboralar, so„z birikmalari [3.14.]. 
Frazeologiya tilshunoslik fani sifatida birinchi marta rus tilshunosi professor 
E.D.Polivanov tomonidan ko„tarilgan. U bu masalaga qayta-qayta qaytgan [8.60.] va 
leksiografiya so„zlarning individual leksik ma‟nolarini, morfologiya – so„zlarning shakliy 
ma‟nolarini, sintaksis – so„z birikmalarining rasmiy ma‟nolarini o„rganadi, degan fikrni 
ilgari surgan. “Endi esa sintaksisga mutanosib boʻladigan maxsus boʻlimga ehtiyoj bor, 
lekin shu bilan birga u leksika bilan bogʻliq boʻlganidek, bu alohida iboralarning umumiy 
turlarini alohida so„zlarning leksik ma‟nolari emas, balki individual maʼnolarini nazarda 
tutgan. Ushbu tilshunoslik bo„limi, unda o„rganiladigan hodisalarning umumiyligi kabi, 
frazeologiya nomini beraman” [7.119.]. 
Frazeologiya “kelajakdagi lingvistik adabiyotda alohida va barqaror o„rin egallaydi - 
qachonki turli muammolarni izchil shakllantirishda bizning fanimiz tasodifiy bo„shliqlardan 
xoli bo„ladi” [8.61.]. B.A. Larin E.D. Polivanovdan keyingi frazeologiya masalasini 
tilshunoslik fani sifatida ko„targan bo„lim bo„lib u shunday deya ta‟kidlaydi: “Frazeologiya 
tilshunoslik fani sifatida hali ham “yashirin rivojlanish” bosqichida, lekin u hali tayyorgarlik 
ishlarining yetilgan mevasi sifatida shakllanmagan. ... Bizga bunday fan kerak, chunki bu 

---

SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF SCIENTIFIC RESEARCH 
International scientific online conference 
272 
materialning leksikografiya, stilistika, sintaksisda yo„l-yo„lakay, tasodifiy tahlil 
qilinishining nochorligi, nomuvofiqligi va muvaffaqiyatsizligi hamma uchun ma‟lum” [6. 
201.]. 
So„ngi o„n yilliklar davomida frazeologiya leksikologiyaning bir bo„limi chegarasidan 
chiqib ketdi va o„z ob‟yekti va o„rganish usullariga ega bo„lgan mustaqil lingvistik fanga 
aylandi. Frazeologiya leksikologiyani so„zlarning frazeologik birlik tarkibida sodir 
bo„ladigan o„zgarishlari haqidagi ma‟lumotlar bilan to„ldiradi; leksik stilistika - frazeologik 
birliklarning odatiy va vaqti-vaqti bilan stilistik xususiyatlari haqida ma‟lumot, shuningdek, 
umumiy tilshunoslikning ko„plab bo„limlari uchun qo„shimcha ma‟lumot beradi. 
Frazeologiyaning tilshunoslik fani sifatida rivojlanishi so„ngi paytlarda tilshunoslar oldiga 
ancha murakkab muammoni – frazeologik birlikning so„z bilan bog„lanishini qo„ymoqda. 
Zamonaviy tilshunoslikda bu masalani shakllantirish bo„yicha turli nuqtai nazarlar
o„rib chiqiladi. Ba‟zilar frazeologik birlikni so„zlarning ekvivalenti deb hisoblasa, 
boshqalari ularning so„z bilan qiyoslanishini ko„rsatib, ekvivalentlik nazariyasini 
frazeologik birikmaning so„z bilan bog„lanish nazariyasi bilan almashtiradi. Muallif 
tomonidan o„zgartirilgan frazeologik birliklarni qayta tiklash uchun frazeologiyani yaxshi 
bilish ham kerak. [5.7.]. Tilshunoslikning iboralar frazeologiyasiga bag„ishlangan butun bir 
tarmog„i mavjud. A.V. Kuninning ta‟kidlashicha, maqollar ko„proq muvaffaqiyatli 
hisoblanar ekan. Ular ko„p sonli asarlarda o„rganilmoqda. 1965 – 1975 “Proverb” maxsus 
jurnali nashr etilgan. Uning nashr etilishi paremiologiya (maqollar ta‟limoti) folklorning 
ajralmas qismi sifatida qaralishi bilan izohlanadi [5. 47]. 
Frazeologiya mustaqil ilmiy fan maqomini XX asr oʻrtalarida olgan. Frazeolog 
olimlarning vazifasi alohida tillarning frazeologik materiallarini ularning o'ziga xos 
xususiyatlariga urg'u bergan holda tavsiflashdir [2.3.]. Frazeologiya so„zining ma‟nosi 
yunoncha frazis – tushuncha, ifoda va logos ta‟limot so„zlaridan olingan. Zamonaviy ingliz 
frazeologiyasiga uslubiy yondashuvni tushunish uchun ikkita omilni hisobga olish kerak. 
Birinchisi, fanning ob'ekti va predmeti tushunchalariga tegishli bo„lsa; ikkinchisi – turg„un 
so„z birikmalari va turg„un iboralarning fanda qo„llanilishi. Tilshunoslik fanining turli 
bo„limlari: leksikologiya, semasiologiya, morfologiya, etimologiya va boshqalar tomonidan 
so„z o„rganiladi. Biroq, bu fanlarning har biri ular uchun yagona ob‟yektda o„rganish 
predmeti bilan ajralib turadi. Leksikologiya uchun bular nutqdagi barcha sinxron va 
diaxronik koʻrinishlarida soʻzlar yoki leksemalar; semasiologiya uchun, leksik ma‟nolar; 
morfologiya uchun – so„z shakllari va etimologiya uchun – so„zning kelib chiqishi va uning 
birlamchi ma‟nosi. 
Ilmiy qiziqish sohalarining xuddi shunday taqsimlanishi frazeologiyada ham 
kuzatiladi. Frazeologiyaning o„rganish ob‟yekti, shubhasiz, turg„un so„z birikmalari va 
turg„un iboralar, predmeti - ularning xususiyatlari va kategorik belgilaridir. Shunung uchun 
bunday xossa va belgilarning har bir guruhi frazeologiya fanining alohida predmetiga 
aylangan: frazeologiyaning predmeti – frazemalar, frazeologik semasiologiyaning predmeti 
– frazemalarning semantikasi, frazeologik etimologiyaning predmeti – iboralarning kelib 
chiqishi va ularning birlamchi ma‟nolari. 

---

SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF SCIENTIFIC RESEARCH 
International scientific online conference 
273 
Frazeologiyaning predmeti so„z birikmalari – murakkab va qarama-qarshi 
shakllanishlar bo„lganligi uchun fanning birinchi vazifasi tildagi bu birliklarning tabiati va 
mohiyatini o„rganishdan iborat. Fraza shunday murakkab hodisaki, uni tushunishda birlikka 
erishib bo„lmaydi. Zamonaviy ingilizshunoslikdagi qizg„in munozaralar natijasida, yuqorida 
aytib o„tilganidek, frazeologiyaning ikkita tushunchasi ishlab chiqilgan bo„lib, ularning har 
biri o„rganish mavzusini tushunishda o„ziga xos tamoyillarga amal qiladi. 
Ba‟zi tilshunoslar ob‟yekt sifatida faqat so„zlarning barqaror birikmalarini, boshqalari 
esa - har qanday so„z birikmalarini o„z ichiga oladi. Ba‟zi olimlar frazeologiya mavzusini 
faqat so„zlarning semantik jihatdan o„zgartirilgan birikmalari bo„lgan, so„z bilan bog„langan 
va nominativ birliklarning nomlarini olgan so„zlarning shunday barqaror birikmalari bilan 
cheklaydi. Bu nuqtai nazar A.M.Babkin, V.P.Jukov va boshqalarning asarlarida qo„llab-
quvvatlanadi. Boshqa olimlar frazeologiya ob‟yektini faqat so„z bilan emas, balki gap bilan 
ham bog„langan semantik jihatdan o„zgartirilgan turg„un birikmalar orqali kengaytiradilar 
(A.V.Kunin, A.D.Reyxshteyn va boshqalar). 
V.N.Yartseva tomonidan tahrir qilingan lingvistik ensiklopedik lug„atga ko„ra, 
“frazeologiya” tushunchasining birinchi ta‟rifi quyidagicha. Frazeologiya - tilshunoslikning 
frazeologik birliklar – turg„un idiomatik so„z birikmalarini o„rganish bilan shug„ullanadigan 
bo„limi. Boshqa tomondan, frazeologiyani frazeologik birliklarning tilning bir qismi 
sifatidagi yig„indisi deb ham atash mumkin. Shuni ta‟kidlash kerakki, antropotsentrizm 
frazeologik tizimda, ya‟ni shaxsga qaratilgan semantik yo„nalishda ifodalanadi. Frazeologik 
birliklarni tahlil qilish quyidagi xususiyatlarni ochib beradi: bir tomondan, tilga 
mansubligidan qat‟iy nazar, insoniyat jamiyatiga xos bo„lgan xususiyatlar, ikkinchi 
tomondan, faqat ekstralingvistik omillar bilan bog„liq xususiyatlar. “Frazeologik birlik” 
tushunchasini tilshunoslik nuqtai nazaridan ko„rib chiqamiz. 
A.V.Kuninning fikricha, frazeologik birliklar leksemalarning toʻliq yoki qisman 
koʻchma maʼnoga ega boʻlgan turgʻun birikmalaridir [5. 89]. Tor ma‟noda frazeologiya 
turg„un birikmalarni o„rganadi, so„zning leksik ma‟nosini tahlil qilishni asosiy mezon 
sifatida tanlaydi. Frazeologiya keng ma‟noda frazeologik birliklarning turlari, tuzilishi, 
semiotik vazifalarini hisobga olgan holda o„rganish bilan shug„ullanadi. “Frazeologik 
birlik” tushunchasi tilshunoslar tomonidan maʼno jihatdan bogʻlangan soʻz birikmalarining 
umuminsoniy nomi sifatida taʼriflangan boʻlib, ular nutqda leksik-grammatik tarkib va 
semantik tuzilishning qatʼiy 
nisbatida takrorlanishi 
bilan boshqa sintaktik 
konstruksiyalardan farqlanadi. Frazeologik birliklar quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi: 
- kompozitsiyaning murakkabligi; 
- semantik birlik, 
- kompozitsiyaning barqarorligi va strukturaning o„tkazmasligi; 
- takrorlanuvchanlik (nutqda muntazam takrorlash), 
- grammatik shaklning barqarorligi. 
Turli tillar frazeologiyasini o„rganish bo„yicha Samarqand maktabi dunyoda salmoqli 
o„rinni egallaydi. Royzenzon, Bushuy kabi olimlar shu maktabning asoschilaridir. 1918-
1986-yillarda chop etilgan frazeologiyaga oid 15255 ta asar to„g„risidagi ma‟lumotlar, 
frazeologiyaga oid adabiyotlarning olti bibliografik ko„rsatkichi ham shundan dalolat 

---

SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF SCIENTIFIC RESEARCH 
International scientific online conference 
274 
beradi. [10.]. Frazeologizmlarni o„rganish ham ushbu asarlarning tabiati bilan ajralib turadi. 
Ular orasida ko„plab monografiyalar, doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalari, 
frazeologiyaga oid maqolalar to„plamlari, frazeologik lug„atlar mavjud. Ahamiyatlisi 
shundaki, Samarqand davlat chet tillari instituti olimlari jumladan: A. Bushuy, Sh. Safarov, 
T. Bushuy, Sh. Ashurov, N. Nasrullayeva, A. Ismailovlar frazeologiyani o„rganish bo„yicha 
o„z yo„nalishlariga ega.