Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 27

 
 
Enerji mübadiləsinin öyrənilməsi üsulları 
Orqanizmin enerji balansını müəyyən etmək üçün ondan xaric 
olan  istilik  enerjisinin  və  qəbul  edilən  qidаdа  olan  istilik 
enerjisinin miqdarını bilmək lazımdır. 
Orqanizmdə  qida  maddələri  yandıqda  (oksidləşdikdə) 
orqanizmdən kənаrda yandıqda verdiyi qədər enerji verir. 
Orqanizmdə  əmələ  gələn  və  ayrılan  enerjinin  miqdarını 
vasitəsiz və vasitəli kalorimetriya ilə təyin etmək olar. 
Vasitəsiz kalorimetriya ilə müəyyən vaxt ərzində orqanizmin 
bədən  səthi  ilə  xarici  mühitə  verdiyi  istilik  müəyyən  edilir.  Bu 
məqsədlə  istilik  keçirməyən  kalorımetrik  kameralardan  istifadə 
edilir. 
İnsan  və  ya  heyvan  kameraya  salınır.  Boru  vasitəsilə  həmin 
kameradan  su  keçir.  Boruya  daxil  olan  və  çıxan  suyun  tempe-
raturunu, miqdarını ölçməklə istilik kalori ilə hesablanır. Deməli, 

126 
bu  vaxt  suyun  isinməsinə  səbəb  olan  istilik  orqanizmdən  ayrılan 
istilikdir. Vasitəsız kalorimetrıya üsulu dəqiq üsuldur. İcrası çətin 
olmaqla çox vaxt sərf olunur. 
Təcrübədə  ən  çox  vasitəli  kalorimetriya  üsulundan  istifadə 
edilir.  Orqanizmdə  enerjinin  mənbəyi  oksidləşmə  prosesidir.  Bu 
proses zamanı O
2
 istifadə olunur və CО
2
 əmələ gəlir. 
 
 
Vasitəli kalorimetriya 
İfraz  edilən  CО
2
  və  mənimsənilən  О
2
  miqdarına  əsaslanır. 
Bunun üçün xüsusi kalorimetrik respirasion kameralardan istifadə 
edilir. Ancaq respirasion kamera mürəkkəb quruluşludur. 
Buna görə, qaz mübadiləsi maska üsulu ilə öyrənilir. 1 litr О
2
-
nin mənimsənilməsi və ya 1 litr CO
2
-nin xaric edilməsi müəyyən 
miqdar istiliyin əmələ gəlməsinə səbəb olur, əmələ gələn istiliyin 
miqdarına O
2
-nin və ya CО
2
-nın kalori əmsalı deyilir.  
Maddələr  mübadiləsinin  səviyyəsini  tənəffüs  əmsalına  görə 
müəyyən etmək olar.  
Tənəffüs  əmsalı  müəyyən  vaxtda  xaric  olunan  CО
2
-nın 
mənimsənilən О
2
-nə olan nisbətinə çevilir.  
  
 
 
 
 
Tənəffüs  əmsalının  həcmi,  orqanizmdə  oksidləşən  üzvi 
maddənin  növündən  asılıdır.  Məsələn:  1  molekul  qlükozanın 
oksidləşməsi üçün 6 molekııl O
2
 tələb olunur. 
 
C
6
H
12
O
2
 + 6О
2
 = 6CО
2
+ 6 H
2
О 
 
Deməli,  karbohidratlar  oksidləşən  zaman  tənəffüs  əmsalı 
 
   
 
  
 
    
 
bir оlur.
 
Intensiv  əzələ  işi  zamanı  tənəffüs  əmsalı  yüksəlir.  Əksər 
hallarda  vahidə  yaxınlaşır.  Bu  onunla  izah  olunur  ki,  gərgin 

127 
fəaliyyət  zamanı  enerjinin  mənbəyi  karbohidratların  oksidləş-
məsidir. 
Yağlar  oksidləşən  zaman  tənəffüs  əmsalı  0,7,  zülallarda  isə 
0,8 olur. Xaric olunan CО
2
-nin miqdarı, mənimsənilən О
2
-dən az 
olduqda tənəffüs əmsalı vahiddən az olur. 
Orqanizmin  enerji  tərtibatını  ödəmək  üçün  bir  qida  maddəsi 
digərini  əvəz  edə  bilər.  Məsələn:  1  qram  karbohidrat,  1  qrаm 
zülalı əvəz edır. Enerjı cəhətdən bir qida maddəsinin digərini əvəz 
etməsinə izodinamiya deyilir. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  izodinamiyanın  qidalanmada, 
yеmləmədə  əhəmiyyəti  çox  məhduddur.  Ona  görə  ki,  orqanizmə 
plastik 
xassəli 
qida 
maddələri 
də 
lazımdır.  Maddələr 
mübadiləsinin bir neçə növü var: 
Ümumi  mübadilə  -  Adi  şəraitdə  gedən  maddələr  və  enerji 
mübadiləsinin  intensivliyinə  müxtəlif  faktorlar  təsir  edir.  Bütün 
xarici  və  daxili  amillər  sinir  sistemi  vasitəsi  ilə  maddələr 
mübadiləsinə təsir edir. 
Maddələr  mübadiləsi,  xarici  şəraitdən,  işin  xarakterindən, 
yaşdan  və  s.  asılı  olaraq  dəyişir.  Adi  şəraitdə  gedən  maddələr  və 
enerji mübadiləsinə ümumi mübadilə deyilir. 
Əsas  mübadilə  -  Tam  əzələ  sakitliyi  və  аclıq  zаmаnı  gеdən 
mübаdiləyə əsаs mübаdilə dеyilir. Əmələ gələn еnеrji həyаt üçün 
vacib  olan  sistemlərin  funksiyasına  sərf  olunur  (qan  dövranı, 
tənəffüs,  həzm,  daxili  sekresiya  vəzilərinin  fəaliyyəti,  mərkəzi 
sinir sistemi və s.). 
Aralıq mübadilə- Maddələr mübadiləsinin 2-ci mərhələsidir: 
qida  maddələrinin  qana  və  limfaya  sorulması,  üzvi  maddələrin 
sintezi  və  parçalanması  prosesi,  nəticədə  maddələr mübadiləsinin 
çoxlu miqdarda aralıq və sоn məhsullarının əmələ gəlməsi, aralıq 
mübadilə adlanır. 
Hеyvаn  оrqаnizmində  müxtləif  məhsullаrın  əmələ  gəlməsinə 
sərf  оlunаn  еnеrji  məhsuldаr  mübаdilə  аdlаnır.  Bir  litr  südün 
əmələ  gəlməsi  üçün  inəyin  süd  vəzilərindən  500-550  litr  qаn 
kеçməlidir. 

128 
Aclıq  dövründə  də  maddələr  mübadiləsi  gedir.  Bu  dövrdə 
həyati  proseslər  orqanizmdə  toplanmış  ehtiyat  qida  maddələrinin 
hesabına ödənilir.  
Aclıq  zamanı  qida  maddələrinə  olan  tələbat  əzələdə  və  qara 
ciyərdə toplanmış qlükogenin hesabına ödənılir. Qlikоgеn ehtıyatı 
sərf edildikdən sonra orqanizm yağ deposu hesabına yaşayır.  
Ehtiyat  yağ  sərf  edildikdən  sonra  enerji  tələbatı  toxuma 
zülalının  hesabına  ödənilir.  Toxuma  zülalının  parçalanmasının 
sürətlənməsi orqanizmin aclıqdan öləcəyini göstərir. 
Orqanizmdə  enerji  mübadiləsi  maddələr  mübadiləsi  ilə  sıx 
əlaqədardır. 
Enerji  mübadiləsinin  tənzimində  beyin  yarımkürələrinin 
qabığının  rolu  böyükdür.  Bundan  başqa,  maddələr  və  enerji 
mübadiləsinin  tənzimində  aralıq  beyində  yerləşən  vegetativ  sinir 
sisteminın mərkəzi də iştirak edir. 
Aralıq  beyində  yerləşən  mərkəzdən  impulslar,  mərkəzdən 
qacan  sinirlərlə  orqanlara,  toxumalara,  yaxud  daxili  sekresiya 
vəzilərinə  verilir.  Nəticədə  qana  daxil  olan  hormonlar  maddələr 
mübadiləsinə təsir edir. 
Müxtəlif  intero-  və  ekstеroreseptorların  qıcıqlanması  zamanı 
əmələ  gələn  reflekslər  enerji  mübadiləsinin  səviyyəsinin  tənzim 
оlunmasında əhəmiyvətə malikdir. 
Enerji mübadiləsinin intensivliyinə hipotalamus təsir göstərir. 
Enerji  mübadiləsinə  hipofiz,  qalxanabənzər,  mədəaltı  və 
böyrəküstü vəzilər də təsir göstərir. 
Şərti  qıcığın  təsirındən  maddələr  və  enerji  mübadiləsinin 
intensivliyi dəyişə bilər. 
Orqanizmin temperatunun sabitliyi maddələr mübadiləsı üçün 
əsas  şərtdir.  Sabit  temperatura  toxumalarda  və  bütövlükdə  orqa-
nizmdə  gedən  proseslərin  normal  səviyyəsini  təmin  edən  faktor-
dur. Orqanizmin temperaturunun sabitliyı öz növbəsində maddələr 
və enerji mübadiləsinin səviyyəsindən asılıdır. İstilik balansı orqa-
nizmdə  əmələ  gələn  və  xarıci  mühitə  verilən  enerjidən  asılıdır 
(şəkil 37).  

129 
 
 
Şəkil 37. Müxtəlif hеyvаnlаrdа bədən tеmpеrаturunun xаrici mühitin 
tеmpеrаturundаn аsılılığı. а-istiqаnlı hеyvаn; b-istiqаnlı və sоyuqqаnlı 
hеyvаnlаr аrаsındа аrаlıq vəziyyəti tutаn hеyvаnlаr – milçəkquşu (isti ölkələrdə 
yаşаyаn əlvаn tüklü kiçik quş); B- sоyuqqаnlı hеyvаn. 
 
 
İstiliyin  əmələ  gəlməsi  kimyəvi,  xaricə  verilməsi  isə  fiziki 
prosesdir.  Insanlar  üçün  temperaturun  35
0
C-dən  aşağı  olması  – 
hipotermiya,  temperaturun  37
0
C-dən  yuxarı  olması  –  hipеrtеr-
miyа, 36,5-36,9
0
C аrаsındа оlmаsı - izotermiya аdlаnır (şəkil 38). 
Bədən  temperaturuna  bir  sıra  faktorlar  təsir  edir:  temperatur 
gecə  az,  gündüz  çox  olur  (şəkil  39).  Aclıq  zamanı  temperatıır 
aşağı  düşür. Temperaturun +24
0
  C-dən aşağı  düşməsi  və  ya +44
0
 
C-dən  yuxarı  qalxması  hüceyrələrdə  zülalların  normal  halının 
(kolloidal) pozulmasına səbəb olur və ölümlə nəticələnə bilir.  
 

130 
 
Şəkil 38. Insаnın bədən səthində tеmpеrаturun tоpоqrаfiyаsı. 
 
 
Şəkil 39. Insаnın bədən tеmpеrаturunun sutkаnın vаxtındаn аsılılığı 
 
Temperaturun  sabitliyi  -  temperaturun  əmələ  gəlməsi  və 
xaricə verilməsi yolu ilə nizamlanır. Deməli, maddələr mübadiləsi 
prosesində  daim  temperatura  əmələ  gəlir  və  xaricə  verilir. 
Müxtəlif hеyvаnlаrdа bədən tеmpеrаturu müxtəlif оlur. Nоrmаdа 
inəkdə – 37,5-39,5
0
C, dоnuzlаrdа – 38-40
0
C оlur.
 
İstilik  oksidləşmə  prosesi  zamanı  hücevrənin  mitoxondi-
rilərində əmələ  gəlir. Canlı toxumaların  çox hissəsini əzələlər və 
vəzilər təşkil etməklə, istilik ən çox onlarda əmələ gəlir. 
İstiliyin əmələ gəlməsinə görə 2-ci  yeri qara ciyər tutur. Rus 
dilində  qara  ciyər  «peçen»  deməkdir.  Peçen  «peç»  sözündən 
götürülmüşdür.  Qara  ciyər  canlı  orqanizmin  ən  isti  orqanıdır. 
Maddələr və  enerji  mübadiləsinə  xarici  mühitin temperaturu təsir 
göstərir. 

131 
Xarici  mühitin  temperaturu  aşağı  düşdükdə  maddələr  müba-
diləsi sürətlənir. Xarici mühitin temperaturu yüksəldikdə maddələr 
mübadiləsi zəifləyir. Bu da orqanizmin normadan çox isinməsinin 
qarşısını alır. 
Orqanizmin  temperaturunu  tənzim  edən  əsas  mərkəz  hipota-
lamusda  yerləşir.  Onun  arxa  hissəsində  istiliyın  yaranması,  ön 
hissəsində isə istiliyin xaricə verilməsi mərkəzi yerləşir. 
Dəri  reseptorları  istinin  və  ya  soyuğun  təsirindən  qıcıqlanır. 
Oyanma  əmələ  gəlir.  Əmələ  gəlmiş  oyanma  temperatur  tənzimi 
mərkəzinə  verilir.  Nəticədə  vegetativ  sinır  sisteminin  və  daxili 
sekresiya  vəzilərinın  vasitəsi  ilə  oksidləşmə  prosesı,  əzələlərin 
vəziyyəti,  tər  vəzilərinin  sekretor  fəaliyyəti  dəyişir  və  bu  da 
temperaturun dəyişməsinə səbəb olur. 
Orqanizmin temperaturu 2 yolla tənzim olunur: 
1. Dövran edən qanın temperaturu (hipotalamusu yuyan qan). 
Qanın temperaturundan asılı olaraq müvafıq mərkəz oyanır. Bu da 
istilik yaranmasına və yaxud istiliyin xarıc olunmasına təsir edır. 
2. Reflektor və şərti reflektor yol.  
Temperaturun  şərti  reflektor tənzimində  beyin  qabığının rolu 
böyükdür. Məməlilərdə beyin qabığının kəsilib çıxarılması zamanı 
temperaturun sabitliyi pozulur. 
Ümumiyyətlə, orqanizmin temperaturu sinir-humoral  sistem-
lər ilə nizamlanır. 
Məşğələyə hazırlaşmaq üçün suallar: 
1. Maddələr və enerji mübadiləsinin bioloji əhəmiyyəti 
2. Vasitəsiz və vasitəli kalorimetriya üsullarının mahiyyəti 
3. Ümumi, əsas, aralıq və məhsuldar mübadilə 
4. İzotermiya, hipotermiya və hipertermiya 
5. Qida maddələrinin enerji dəyəri. 
6.Tənəffüs əmsalı (TƏ) və onun dəyişməsi. 
7. Enerji mübadiləsinin tənzimi. 
 
 

132 
Lаbоrаtоriyа iĢi 53. 
 Atda qazlar mübadiləsinə görə vasitəli kalorimetriya 
üsulu ilə enerji mübadiləsinin təyini. 
 
ĠĢ  üçün  lazımdır:  at  və  ya  keçi,  tənəffüs  maskası,  hava 
keçirməyən kisə, qaz analizator, qaz saatı, dəyişdirici açar. 
ĠĢin  gediĢi.  Tənəffüs  maskası  heyvanın  üzünə  geydirilir. 
Maskada  nəfəsalma  və  nəfəsvermə  klapanları  vardır.  Hava 
keçirməyən  kisənin  açarının  köməyi  ilə  nəfəsalma  klapanı  geniş 
büzməli rezin boru ilə birləşdirilir. Açar elə vəziyyətdə qoyulur ki, 
nəfəsvermə  havası  rezin  kisəyə  daxil  olsun.  Beləliklə,  atın 
nəfəsvermə  havası  5  dəqiqə  müddətində  kisəyə  toplanır.  Sоnrа 
kisə sıxıcı ilə möhkəm bаğlаnır və mаskа çıxаrılır. Hаvа ilə dоlu 
kisə lаbоrаtоriyаyа gətirilir və аşаğıdаkı işlər icrа оlunur: 
 1.  Analiz  üçün  kisədən  hava  nümunəsi  götürülür  və  qaz 
analizatorda  nəfəsvermə  havasında  oksigenin  eləcə  də  karbon 
qazının  miqdarı  təyin  edilir.  (Qaz  analizatorun  qurulması  üçün 
tənəffüs bölməsinə baxın). 
2. Havanın temperaturu və barometrik təzyiqi qeyd olunur. 
3. Kisədə qaz saatının köməyi ilə havanın həcmi ölçülür. 
4. Atda enerji sərfi hesabalanır.  
 
Nəfəsalma havasının tərkibi: 
Karbon qazı - 0,03% 
Oksigen - 20,94% 
Azot - 79,03% 
 
Nəfəsvermə havasının tərkibi: 
Karbon qazı – 3,31% 
Oksigen – 17,41% 
Azot - 79,28% 
 
Atda  1  dəqiqədə  nəfəsvermə  havasının  həcmi  70,5  litrdir. 
Havanın temperaturu 15,4
0
C, barometrik təzyiq 765 mm. 

133 
15,4
0
C
 
temperatur  üçün  3  nömrəli  cədvəldə  «B»  işarəsi 
tapılır. B 13-ə bərabərdir, onda P- B = 765 -13 = 752 mm. 
5  №-li  cədvəldə  hesablama  faktoru  tapılır  və  bu  0,9380-ə 
bərabərdir.  Beləliklə,  1  dəqiqədə  nəfəsalma  havasının  normal 
həcmi  –  0,9380x70,5=66,13  litrə  bərabərdir.  Nəfəsvermə  hava-
sında qazların faizlə tərkibini bildikdən sonra, həmin qazların litr 
ilə miqdarını təyn etmək olar. 
 
CО
2
 = 
           
   
 = 2,19 l 
 
О
2
 = 
            
   
 
= 11,51 l 
 
N
2
 = 
            
   
 = 52,43 l 
 
Azot  tənəffüs  prosesində  iştirak  etmir.  Buna  görə  də  nəfəs-
alma  və  nəfəsvermə  havasında  onun  miqdarı  dəyişmir  və  5243 
litrə  bərabər  olur  ki,  bu  da  nəfəsalma  havasının  79,04%-ni  təşkil 
edir. 
 
Y = 
          
     
 = 66,33 l 
66,3  litr  nəfəsalma  havasında  0,02  l  CO
2
  (CО
2
  = 
           
   
 = 0,02 l) və 13,88 l О
2
 (О
2
 = 
            
   
 = 13,88 
l) vаrdır. 
Bu göstəricilər əsasında 1 dəqiqədə xaric olan karbon qazının 
və qəbul edilən oksigenin miqdarının təyin etmək olar. 
 
CO
2
 = 2,19 - 0,02 = 2,17 l 
O
2
 = 13,88 -11,51 = 2,37 l 

134 
 
Burada tənəffüs əmsalı 0,91-ə (TƏ
 
  
 
 
 
   
    
    
   
    
) bərabər olacaqdır. 
 
6  №-li  cədvəldə  0,91  tənəffüs  əmsalı  üçün  1  l  oksigenin 
kalori  ekvivalenti  tapılır.  Bu  ekvivalent  4,936  böyük  kaloriyə 
bərabərdir. Bu rəqəm qəbul edilmiş oksigenin miqdarına vurmaqla 
heyvanın 1 dəqiqədə göstərilən təcrübə şəraitində sərf etdiyi enerji 
tapılır. 
4,936 x 2,37 = 11,8 böyük kalori 
Alınmış rəqəmi 1440 (bir sutkada olan dəqiqələrin miqdarına) 
vurmaqla bir sutka ərzində sərf olunan enerji təyin edilir. 
 
11,8 x 1440 = 16992 böyük kalori 
 
 
ĠFRAZAT 
MÖVZU: SĠDĠYĠN ƏMƏLƏ GƏLMƏSĠ VƏ ĠXRACI 
Normada sidiyin tərkibində zülal olmur, ona görə ki, zülallar 
kapillyarların  divarından  keçə  bilmir,  sidikdə  zülalın  olması 
albuminuriya,  qanın  olması  hematuriya  adlanır.  Sidik 
böyrəklərin mürəkkəb işi nəticəsində iki fazada əmələ gəlir: 
1. Filtirasiya (süzülmə) fazası 
2. Reabsorbsiya (geri sorulma) fazası. 
Birinci fazada  əmələ  gələn sidik  ilk sidik  adlanır.  İkinci  fa-
zada əmələ gələn isə son sidik adlanır. Böyrəklərdən əlavə ifrazat 
orqanlarına ağciyərlər, tər vəziləri və bağırsaqlar aiddir. Maddələr 
mübadiləsi  fasiləsiz  olduğu  üçün  ifrazat  prosesi  də  fasiləsizdir. 
Orqanizmin  daxili  mühitinin  sabitliyini  ifrazat  orqanları  təmin 
edir.  

135 
Sidiyn  müаyinəsi  ifrаzаt  оrqаnlаrının  funksiоnаl  vəziyyətini 
təyin  еtmək  üçün  ən  yаxşı  üsuldur.  Sidiyin  tərkibi  аşаğıdаkı 
cədvəldə (cədvəl 13) göstərilmişdir.  
Məşğələyə hazırlaşmaq üçün suallar:  
1.İfrazat  prosesinin  orqanizmin  həyat  fəaliyyəti  üçün  əhəmiy-
yəti. 
2. Sidiyin əmələ gəlməsi və onun fazaları. 
3. Sidiyin tərkibi. 
4. Böyrəklərin işinə təsir göstərən faktorlar. 
5.
 
Sidiyin əmələ gəlməsinin və ixracinin tənzimi. 
6.
 
Homeostaz və onun canlı orqanizm üçün əhəmiyyəti. 
 
 
Lаbоrаtоriyа iĢi 54.  
Ġtdə diurezin öyrənilməsi. 
ĠĢ  üçün  lazımdır:  it,  narkotik  maddə,  yarmaq  üçün  alətlər, 
sap, 10 və 100 ml-lik şpris, vena üçün konyul, sidik axarları üçün 
2  ədəd  konyul,  induksion  tağalaq,  akkumulyator,  40%-li  sidik 
cövhəri məhlulu, 5%-li metal abısı (fizioloji məhlulda hazırlanır). 
ĠĢin  gediĢi.  İt  narkoz  edilərək  stolda  təsbit  olunur.  Qarın 
boşluğu  kəsilib  açılır  və  sidik  аxаrlаrı  kəsilərək  onlara  böyrəklər 
istiqamətində  şüşə  konyul  yeridilir  və  sapla  bağlanır.  Hər  bir 
konyulun açıq ucuna rezin boru taxılır. 
Təcrübə zamanı rezin borular vasitəsilə sidik stəkana toplanır. 
Vidaci  vena  tapılır,  kəsilir,  ona  ucunda  rezin  boru  olan  konyul 
salınır və bağlanır. 
Təcrübə  it  üzərində  aşağıdakı  ardıcıllıqla  aparılır.  Məhlullar 
15-20 dəqiqə fasilə ilə kanyuldan vidaci venaya yeridilir: 150-200 
ml  fizioloji  məhlul,  10  ml  10%-li  natrium  xlor  məhlulu,  5  ml 
40%-li sidik cövhəri məhlulu və 5 ml metil abısı məhlulu. 
Hər dəfə qeyd olunan məhlullar yeridildikdən sonra 5 dəqiqə 
müddətində sağ və sol sidik axarlarından ixrac olunan sidik dam-
cılarının  miqdarı  sayılır.  Sidik  damcılarının  miqdarı  hər  bir 
dəqiqədə ayrıca hesablanır. 

136 
Metil  abısı  yeridilən  zaman  onun  nə  qədər  vaxtdan  sonra 
kanyulda görünməsi qeyd olunur. 
Hər  bir  məhlul  yeridilməzdən  əvvəl  8  dəqiqə  müddətində 
sidik axarlarından ixrac olunan sidik damcılarının miqdarı sayılır, 
yəni diurezin normal səviyyəsi müəyyən edilir. 
Sonra itdə oturaq siniri tapılır, sapa götürülür və mərkəzi ucu 
sapda qalmaq şərti ilə kəsilir. 
Vidaci  venaya  50  ml  40%-li  sidik  cövhəri  məhlulu  yeridilir. 
Diurez  artan  zaman  induksiya  cərəyanı  ilə  sinirin  mərkəzi  ucu 
qıcıqlanır və ixrac olunan sidik damcılarının miqdarı hesablanır və 
nəticə çıxarılır. 
Sidik  üzvləri  sisteminə  böyrəklər,  sidik  axarları,  sidik  kisəsi 
və sidik çıxaran kanal daxildir (şəkil 40, 41). Böyrəklərdən keçən 
hər 10-litr qandan 1-litr ilk sidik əmələ gəlir. 
Hər  bir  elm  onun  metodlarının  nailiyyətləridən  asılı  olaraq 
inkişaf edir. Böyrəklərin struktur və funksional vahidi nefrondur. 
Sidiyin əmələ gəlməsi üçün əsas proseslər nefronda gedir. Sidikdə 
zülalın  olması-albuminuriya,  qanın  olması-hemoturiya,  qlükoza-
nın olması- qlükozuriya adlanır. 
Cədvəl 13.  
Sidiyin tərkibi. 
Tərkibi 
Plazmada 
%-lə 
Sidikdə %-
lə 
Qeyd olunmuş maddələr qana 
nisbətən sidikdə neçə dəfə çoxdur 
Su 
90-93 
90-95 
eynidir 
zülal 
7 9 
- 
- 
Şəkər 
0,1 
- 
- 
Sidik cövhəri 
0,03 
2 
70 
Sidik turşusu 
0,002 
0,05 
25 
Na 
0,32 
0,35 
eynidir 
K 
0,02 
0,15 
7 
Mg 
0,001 
0,04 
40 
Ca 
0,0025 
0,006 
2,4 
Cl 
0,37 
0,6 
1,6 
PO
4 
0,009 
0,27 
30 
SO
4 
0,002 
0,18 
90 
 

137 
 
Şəkil 40. Sidik üzvləri sistеmi 
 
Sidiyin əmələ gəlməsi prosesinə - diurez deyilir. Sidiyin xa-
ric olunmasının azalması-anuriya adlanır. Buna səbəb böyrəklərin 
qan ilə təmin edilməsinin azalması və ya tam kəsilməsi (aorta və 
böyrək arterİyasında tromb  əmələ  gələn zaman)  sidik axarlarının 
tutlması, böyrəklərin funksiyasının zəifləməsidir. 
 
 
Şəkil 41. Insаn böyrəyinin quruluşu. 
 

138 
Sidik orqanizmdə fasiləsiz əmələ gəlir, orqanizmdən isə fasilə 
ilə ixrac olunur. Sidik kisəsi çox dolduqda, sidik böyrək ləyənində 
və  sidik  axarlarında  toplanır.  Nəticədə  böyrək  ləyənində  təzyiq 
artır.  Bu  da  ilk  sidiyin  filtirasiyasına  mane  olur  və  sidiyin  əmələ 
gəlməsi tam dayanır. Sidiyin qana keçməsi uremiya adlanır. 
İnsan  və  heyvanlarda  bir  böyrəyin  çıxarılması  zamanı  qalan 
böyrəkdə  hipertrofiya  (böyrəyin  çəkisinin  və  həcminin  artması) 
əmələ gəlir. Nəticədə bir böyrək bütün funksiyaları yerinə yetirir. 
Hər  iki  böyrəyin  çıxarılması  zamanı  uremiya  baş  verir.  Bu  vaxt 
azot  mübadiləsinin  məhsulları  qanda  artır  (sidik  cövhərinin 
miqdarı  20-30  dəfə  arta  bilir),  qanın  ion  tərkibi  və  s.  pozulur, 
zəiflik əmələ gəlir, tənəffüs prosesi dəyişir və ölüm baş verir. 
Böyrəklərin bəzi funksiyalarını müvəqqəti əvəz etmək etmək 
üçün (məsələn, iti və xroniki böyrək çatışmazlığı zamanı və yaxud 
daimi böyrəklər çıxarıldıqda) süni böyrək adını almış aparatlardan 
(hemodializ)  istifadə  edilir.  Hazırda  çoxlu  miqdar  müxtəlif  tip 
aparatlar  “süni  böyrək”  düzəldilmişdir  və  onlardan  geniş  istifadə 
olunur. Sidik üzvləri sisteminin ən çox təsadüf edilən xəstəlikləri 
–  nefrit,  piеlit,  sistit,  nefroz  (böyrəklərin  distrofiyası)  və  böyrək 
daşı xəstəlikləridir. 
 

139 
Ə L A V Ə L Ə R 
 
Izotonik məhlullar. 
Qurbağalar üçün: 
Fizioloji məhlul - 0,65 % NaCl 
Ringer  məhlulu  (ürək  və  əzələlər  üçün)  –  0,6%  NaCl, 
0,0075% KCl, 0,01% CaCl
2
, 0,01% NаHCO
3
 
Ringer  məhlulu  (elektrofizioloji  təcrübə  üçün)-  0,65%  NaCl, 
0,018%KCl, 0,03% NаHPO
4
, 0,02% CаCl
2
, pH-7,2  
 
İstiqanlılar üçün: 
Fizioloji məhlul- 0,9% NаCl 
Lokk  məhlulu  (ürək  və  balalıq  üçün)  –  0,9%  NaCl,  0,042% 
KCl,  0,02%  CаCl
2
,  0,015%  NаHCО
3
,  0,1%  qlükoza  (C
6
H
12
O
6
), 
pH-7,3-7,4
 
Tirode  məhlulu  (bağırsaq  üçün)  -  0,8%  NаCl,  0,02%  KCl, 
0,02%  CаCl
2
,  0,1%  NаHCO
3
,  0,01%  MgCl
2
,  0,005%  NaH
2
PO
4
, 
0,1% qlükoza (C
6
H
12
O
6
), pH-7,3-7,4 
Krebs məhlulu (diafraqma və başqa toxumalar üçün) - 0,69% 
NаCl,  0,06%  KH
2
PO
4
,  0,035%  KCl,  0,029%  MgSO
4
   7H
2
O, 
0,028%CаCl
2
, 0,2% qlükoza (C
6
H
12
O
6
), 0,21% NаHCO
3 
 

140 
Cədvəl 1. 
Müxtəlif heyvanlarda əsas fizioloji göstəricilər. 
Göstəricilər 
 
Heyvanın növü 
At 
İnək 
Qoyun 
Donuz 
İt 
Toyuq 
Dovşan 
Arterial təzyiq mm. c. st. 
a \ maksimal 
b\ minimal 
 
 
110-120 
35-50 
 
 
110-140 
30-50 
 
 
100-120 
50-65 
 
 
135-155 
45-55 
 
 
120-140 
30-40 
 
 
 
 
Venoz təzyiq mm.c.st 
8-130 
8-130 
90-115 
90-110 
90-100 
 
 
Sakit halda 1dəq. ürək 
vurğularının miqdarı 
24-42 
50-80 
70-80 
60-90 
70-120 
150-200 
120-160 
Sakit halda 1dəq. tənəffüs 
hərəkətlərinin miqdarı 
8 -16 
12 -25 
16-30 
15-20 
14-24 
12-30 
50-60 
Bədən temperaturu 
0
C 
37,5-38,5 
37,5-39,5 
38,5-40,0 
38,0-40,0 
37,5-39,0 
40,5-42,0 
38,5-39,5 
Cinsi yetişkənliyin 
başlanma vaxtı 
15-18 аy 
6-10 ay 
6-10 ay 
5-8 ay 
5-6 ay 
140-170 gün 
4-6 ay 
Cütləşmə vaxtı 
3-4 il 
16-18 ay 
12-18 ay 
9-11 ay 
18-24 ay 
- 
8-10 ay 
Cinsiyyət tsiklinin davamı 
(günlə) 
20-22 
19-21 
17 
19-21 
- 
- 
5-9 ay 
Hövrə gəlmənin davamı 
5 -7 gün 
17-20 saat 
30-38 saat 
40-60 saat 
20-25 gün 
- 
3-5 gün 
Boğazlığın davam etmə 
müddəti (günlə) 
340 (307-
412) 
285 (240-
310) 
150 (140-160) 
114 (110-
140) 
62 (59-65) 
- 
30  
(28-32) 
Laktasiya müddəti (günlə) 
270 
240-305 
130-150 
60-70 
- 
- 
- 
 

141 
Cədvəl № 2.  
Müxtəlif heyvanlarda hemotoloji göstəricilər. 
Göstəricilər 
Hеyvаnın növü 
At 
İri buynuzlu 
heyvan 
Qoyun 
Donuz 
Dovşan 
İt 
Toyuq 
Balıq 
Xəz dərili 
heyvan 
Diri çəkiyə görə 
qanın %-lə miqdarı 
8-10 
7,5-8,2 
7-9 
4,5-6,5 
5,5-6,5 
8,5 
6,5 
1,1-7,3 
- 
Hemoqlobin( q%) 
8 -14 
9-12 
7-11 
9-11 
10-12,5 
11-17 
8-12 
7-12 
12-17 
Eritrositlər 1 mm
3
-
də minlə 
6 -9 
5-7,5 
7-12 
6-7,5 
5-7,5 
5,2-8,4 
3 -4 
1,5-2,5 
8.5 -11 
 
Leykositlər 1 mm
3
-
də mİnlə 
7-12 
6 -10 
6 -11 
8 -16 
5,5-9 
8,5-10,5 
20-40 
25-50 
4 -10 
 
Trombositlər 1 
mm
3
-də minlə 
200-500 
260-700 
270-500 
180-300 
190 
250-550 
32-100 
360 
300 
Qanın PH-ı 
7,3 - 7,5 
7,2-7,45 
7,46-7,52 
7,44-7,47 
7,4 
7,32-7,60 
7,40-7,44 
7,5-7,7 
- 
Eritrositlərin 
osmotik davamlılığı 
(NaCl %-lə) 
0,54 
0,53 
0,65 
0,65 
0,43 
- 
0,4 
0,28 
0.46 
EÇS mm 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
15 dəqiqədə 
35 
0,15 
0,2 
1 
0 
0,2 
0,5 
0,5 
0.5 
30 dəqiqədə 
54 
0,35 
0,4 
3 
0,3 
0,9 
2 
2 
0.9 
45 dəqiqədə 
58 
0,5 
0,6 
5 
0,9 
1,7 
3,5 
3,6 
1.7 
60 dəqiqədə 
64 
0,7 
0,8 
8 
1,5 
2,5 
4 
2 10 
2.5 
Qanın laxtalanma 
sürəti dəq ilə 
10-12 
7 -9 
4 -5 
3 - 4 
5 - 6 
7,5 
2 - 3 
2,5-5 
4-5 
Qanın dövr etməsi 
saniyə ilə 
31,5 
31,5 
23,6 
27,0 
- 
21,0 
- 
- 
- 

142 
 
Cədvəl № 3.  
Elektrokardioqramın fizioloji göstəriciləri  
(V.P.Filatova görə) 
Heyvanın 
növü 
Nəbzin 
miqdarı 
Dişlərin həcmi mm-lə  
P 
Q 
R 
S 
T 
İri 
buynuzlu 
heyvan 
50-80 
2,1  
1,9-2,3 
0,9  
0,6-1,2 
5,9  
4,6 - 6,8 
0,8  
0,6 -1,0 
3,5  
3,1-4,0 
At 
24-42 
2,2 0,9-3 
1,5 
1,1-0,9 
7,1 3-15 
1,4 0,5-3 
3,4 
1,9 -4,9 
Donuz 
60-90 
0,9 0,4 
0,8 0,3 
2,2 0,5 
0,9 0,4 
1 
Qoyun  və 
keçi 
70-80 
1,6-1,7 
2,2 - 2,5 
2,2 - 2,5 
2,1-2,1 
2,5-2,7 
İt 
70-120 
1,5-22 
1,2 - 2,4 
7,6-10,9 
0,7-1 
 
 

Kataloq: books rax
books rax -> Psixologiya
books rax -> Fİruddin cəFƏrov hasil fəTƏLİyev
books rax -> Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 23 may 2012-ci il tarixli
books rax -> Ə.Ə. NƏBĐyev, E.Ə. Moslemzadeh
books rax -> QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov
books rax -> AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məRKƏZİ elmi Kİtabxana
books rax -> AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan müƏLLİMLƏR İnstitutu
books rax -> Fərid Hüseyn 300-dən sonrakı azərbaycanlılar