DÖVLƏt aktivləri və iqtisadi idarəetmə modelinə yeni yanaşma zərurəti rasim Həsənov

DÖVLƏT AKTIVLƏRI VƏ IQTISADI IDARƏETMƏ MODELINƏ

YENI YANAŞMA ZƏRURƏTI

Rasim Həsənov , i.e.d., prof, ADİU

[e-mail]

Xülasə

Dünya iqtisadiyyatında və onun müxtəlif kəsimlərində son illərdə baş verənlər, xüsusi ilə iqtisadi inkişafın, mütamadi olaraq yeni, ənənəvi və qeyri ənənəvi resurslarla zənginləşən xarakteri və sürətin hədsiz volotilliyi, iqtisadi amillərin bütün kompleksinə, o cümlədən iqtisadi idarəetmə sistemin xarakterini şərtləndir'n amillərə yeni rakursdan baxılmasını tələb edir. Azərbaycanda da dövlət müstəqilliyinin bərpasından ötən dövrdə mili iqtisadi inkişafın təşəkkül yolu nə qədər cəlbedici olsada, son iki ildə başlayan "problemlər dövrü", "idarəetmə imkanları" mövzusunu daha da aktuallaşdırır. İqtisadi idarəetmənin geniş təsir spektri və zəngin alət arsenalına rəğmən, bu məqalədə, daha çox ölkəmizdə dövlət iqtisadi idarəetmə sisteminin bəzi aspektlərinə baxılır. Belə aspektlərə, idarəetmənin mühüm determinantı kimi, "dövlət aktivlərindən" istifadə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi və onun səmərəliliyinin yüksəldilməsi aid edilmişdir. Məqalənin nəticə və tövsiyyələr bölümündə, müəllifin indiki inkişaf mərhələsində milli iqtisadi idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsinə dair sistem xarakterli tövsiyyə və təklifləri əksini tapmışdır.

Milli iqtisadi inkişafın xüsusiyyətləri və iqtisadi siyasətin “boşluqları”.

Müstəqilliyimizin son 20 il ərzində Azərbaycanın iqtisadi inkişafı sürəti və miqyasına görə dünya miqyasında fenomenal hadisə hesab edilir. Lakin, yüksək "inkişaf dövründə" əldə olunmuş uğurlara rəğmən, milli təsərrüfatçılıq sisteminin şaxələndirilməsinə yanaşmada, daxili inkişaf potensialının səfərbər olunmaması, “özünü inkişaf” qabiliyyətinin bərpası və inklyuzivliyin təmin olunması şərtlərinə riayət edilməməsi, iqtisadi sistemin konyunktur dəyişiklərinə görə volotilliyinin hədsiz yüksəlməsi axırıncı 2-3 ildəki inkişaf potensialının dayanıqlığının kəskin azalmasını doğurmuşdur. 2014-cü ildən başlayaraq dünya neft bazarında baş verən konyunktur dəyişikləri və iqtisadi siyasətin “boşluqları” fonunda, Azərbaycanda milli valyutanın 2015-ci ildə iki mərhələdə qaçılmaz, kəskin devalvasiyası, iqtisadiyyatın fəaliyyəti üçün böyük resurs və bazar problemləri yaratdı. Doğrudur, hətta yaranan problemlərə baxmayaraq həmin hadisənin qiymətləndirilməsində ekspert və tədqiqatçılar arasında fikir birliyi hələdə yoxdur. Milli valyutanın devalvasiyasının iqtisadi siyasətin hədəflərinə, yaxud inkişaf mərhələsinin çağırışlarına adekvat, gecikmiş və ya zamanında edilmiş reaksiya olması haqqında fikirlər kifayət qədər rəngarəngdir və nə qədər paradoksal görünsədə əksər fikirlər ayrılıqda doğru hesab edilə bilər.

Araşdırmalarımız göstərir ki, Azərbaycan iqtisadiyyatında yaranmış çağdaş durum əslində, dövlət aktivlərinin idarəçiliyi xüsusiyyətlərindən qaynaqlanan, struktur və institusional xarakterə malikdir. Burada isə aparıcı səbəb, iqtisadi idarəetmədə təsərrüfatçılıq mexanizminin transformasiyası və mülkiyyətin dövlətsizləşdirilməsinin başa çatdırılmaması hesab edilməlidir. Çağdaş Azərbaycan iqtisadiyyatının davam edən və özündə “böhran potensialını” daşıyan tranzitivliyinin ifadəsi kimi, bu iki arzu olunmaz xüsusiyyətin aradan qaldırılması məqsədi ilə, hesab edirik ki, özəlləşdirmə və dövlət aktivlərinin idarəçiliyi fəlsəfəsinə yeni yanaşmanın tətbiqi son dərəcə zəruridir.

Belə ki, fikrimizcə, Azərbaycan iqtisadiyyatında struktur problemləri özüdə iki mənbədən qaynaqlanır və iqtisadi sistemin “özünü inkişaf qabiliyyəti” və dayanıqlığı səviyyəsinə təsir baxıından təhlükəli hesab olunur. Birinci mənbə, Azərbaycan iqtisadiyyatının Sovet mirası olan “natamam və asılı” xarakteri ilə bağlıdır. Digər amil, problemlərin həllinin yüksək kapital tutumluğudur. (3) Tranzitiv xarakterli ölkələr üçün xarakterik olan, iqtisadi struktur “harmoniyasızlığının“ həllinin, iqtisadi siyasət üçün prioritet olmamasının bir səbəbi də məhz sonuncudur. İnsititutsional xarakterli problemlər isə, tranzitiv ölkələrdə əsasən, dövlət idarəetmə sistemində funksiya və vəzifələrin təkrarlanmasına gətirən bürokratiya aparatının hədsiz genişliyi ilə şərtlənir.

Ekspertlərin qiymətləndirmələrinə görə axırıncı iki ildə Azərbaycanda baş vermiş son maliyyə böhranlarının səbəbi, bilavasitə axınların sadə disbalansı yox, investorların etimadının itməsi nəticəsində maliyyə aktivlərinin qiymətlərinə təsirləri və ya aktivlərin azalması ilə birgə, xarici valyutada ifadə olunmuş borcların artması fonunda, aktivlərin dəyərinin azalmasına gətirən lokal maliyə valyuta böhranları olmuşdur. Ona görədə belə bir mülahizəni formalaşdırmaq mümkündür ki, Dövlətin iqtisadi fəaliyyətdə faktiki təsirləri, idarəetmə üçün qəbul edilmiş yanaşmalardan əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Nəzərə almaq vacibdir ki, Dövlətin həll edici rolu, daha böyük resurslara malik olması ilə yox, formalaşdırdığı milli təsərrüfatçılıq mühüti və apardığı iqtisadi siyasətin, ilk növbədə dövlət aktivlərinin iqtisadi inkişafı stimullaşdırmaq və dəstəkləmək xarakteri ilə şərtlənir. (1;10)

Dünya təcrübəsinə əsasən, müasir inkişaf mərhələsində milli iqtisadi siyasətin mühüm vəzifələrindən biri, resurslardan istifadənin nəticəliliyi və ya bütövlükdə inkişaf potensialının məhsuldarlığının yüksəldilməsi hesab edilir. Bu baxımdan, qeyd etmək olar ki, hazırda Azərbaycanda dövlət aktivlərinin məhsuldarlığının yüksəldilməsi potensialı təəssüf ki, daha böyükdür və ya başqa sözlə dövlət aktivlərinin istifadə səviyyəsi yetərli deyildir. Doğrudur, son illərdə ÜDM istehsalında özəl bölmənin payının rəsmi statistikaya əsasən həlledici səviyyəsinə (82-85%) baxmayaraq, vergi yığımlarında, məşğulluğun strukturunda dövlət sektorunun üstünlüyü və s kimi faktlar qeydə alınmaqdadır. Lakin aparılan araşdırmalar göstərir ki, dövlət sektorunun imkanları əslində daha genişdir. Məsələn, son 20 il müddətində Azərbaycanda Dövlət büdcəsinin gəlirlərinin strukturunda, qeyri-neft sektorunda Dövlətin mülkiyyətindəki aktivlərin istifadəsindən yaranan gəlirlər “ənənəvi” olaraq simvolik xarakter daşımışdır.

Qiymətləndirmələrimizin sübutu kimi, rəsmi məlumatlarlara, o cümlədən 2017-ci ilin Dövlət büdcəsi zərfi, Hesablama Palatasının hesabatı və DSK məlumatlarından bəzi faktiki parametrləri və ümumiləşdirmələri istifadə etməyi məqsədə müvafiq sayırıq (6; 8; 9) Büdcə zərfi materiallarına əsasən qeyd etmək kifayətdir ki, 2017-ci ilin Dövlət büdcəsinin gəlirlərinin strukturunda mülkiyyətçi gəlirləri kimi,“Səhmlərində dövlətin payı olan müəssisələrdən alınan dividendlər”, “Dövlət əmlakının, özəlləşdirilən dövlət müəssisə və obyektlərinin altındakı torpaqların icarəyə verilməsindən daxilolmalar” və “Dövlət mülkiyyətində olan torpaqların icarəyə verilməsindən daxilolmalarin” həcmi cəmi 5,9 mln. manat və ya büdcənin ümumi gəlirlərinin 0.15% qədər olacağının nəzərdə tutulmuşdur.

Böyük neft gəlirlərinin yüksək dinamikası dövründə (2005-2014-cü illər) bu amilə yetərincə diqqət verilməməsini, iqtisadi məntiq baxımından düzgün olmasa da, psixoloji faktorlarla izah etmək mümkün olsa da, son iki ilin təcrübəsi göstərir ki, belə yanaşma bir neçə səbəbdən səmərəli hesab edilə bilməz. Bütövlükdə isə, Azərbaycan təcrübəsində, dövlət aktivlərinin idarəçiliyində yol verilən qeyri-səmərəlillklər bir neçə istiqamətə ayrıla bilər. Burada ilk növbədə, dövlətin maddi və qeyri-maddi aktivlərindən istifadə səviyyəsinin aşağı olması, iqtisadi siyasətin formalaşmasında məqsədlər piramidasında ierarxiyaların düzgün müəyyənləşdirilməməsi (hədəflər və ya vasitələrin seçimində səhvlərə görə), müxtəlif səviyyəli idarəedicilər tərəfindən qərar qəbulunda maraqlarla (karyera və ya maddi) tənzimlənən subyektivliyin yüksəkliyi kimi amillər fərqləndirilməlidir.

Dövlət aktivlərinin idarəçiliyi və problem doğuran xüsusiyyətləri.

Aparılan araşdırmalarımız göstərir ki, Azərbaycanda dövlət aktivlərinin istifadəsində mövcud qeyri-səmərəlilikləri ifadə edən, idarəetmə modelində formalaşmış xüsusiyyətlər və bilavasitə onları şərtləndirən daha təsirli amilləri, aşağıdakılar kimi təsnifləşdirə bilərik:

• 
  Ən mühüm belə xüsusiyyətlər fikrimizcə, dövlət aktivlərinin idarəçiliyinə olan münasibətdir. Belə ki, hələ planlı iqtisadiyyatın hakim olduğu dövrdə, təsərrüfat müəssisələrinin müstəqilliyini yüksəltmək məqsədi ilə qəbul edilmiş bir sıra qanunlarla verilən güzəşt xarakterli səlahiyyətlər, müasir bazar münasibətləri şəraitində yeni bir “iqtisadi fenomenə” çevirilmişdir. Məsələ ondadır ki, belə güzəştlər sayəsində dövlət müəssisələrinin ictimai məsuliyyəti və cavabdehliyi ilə təsərrüfatçılığının nəticələrinin adekvatlığı prinsipi yox olmuşdur. Tamamilə və ya əsasən dövlət aktivlərinin istifadəsi üzərində fəaliyyət quran müəssisələrin mövcud təsərrüfatçılıq mexanizminə görə, özəl (yerli və ya xarici) müəssisələrdən heç bir fərqi yoxdur. (3) Belə müəssisələrin iri, əsaslı xərcləri dövlət maliyyə sistemindən, o cümlədən Dövlət büdcəsi və ya qeyri-büdcə dövlət fondlarından və təşkilatlarından qarşılanır, onların ehtiyacları üçün Dövlət zəmanəti ilə xarici mənbələrdən güzəştli kredit resursları cəlb edilir. Belə müəssisələrin bir çoxu hətta öz xarici kredit öhdəliklərini də çox vaxt, dövlət strukturlarına “ötürür”. Məsələn, 2003-cü ildə qəbul edilmiş “Büdcə sistemi haqqında” Azərbayacn respublikası qanununa görə, dövlət zəmanəti ilə kredit almış dövlət iri vergi ödəyiciləri ilə, Maliyyə Nazirliyi arasında “təkrar borc sazişləri” imzalanmaqla, həmin borclar üzrə ödəmələr, büdcə xərclərinə aid edilir. Nəzərdə tutulurdu ki, borclu dövlət müəssisələri, öz təsərrüfat fəaliyyətlərini nizamladıqdan sonra, təkrar borc sazişləri üzrə Dövlət büdcəsinə zəruri ödəmələr etməlidir. 2003-2008-ci illər ərzində büdcəyə həmin məqsədlərlə az da ölsa köçürmələr olsa da, son illərdə bu yox dərəcəsindədir. Təbiidir ki, belə şəraitdə təsərrüfat müəssisələri öz fəaliyyətlərində “kredit öhdəliyi” kimi ciddi nizamlayıcı və qeyri-zəruri xərclərin qarşısını ala biləcək, təsirli bir iqtisadi aləti sanki “görmürlər”. Nəticədə, Dövlət büdcəsində xarici borc öhdəliklərinə xidmət xərcləri sürətlə artmaqdadır. 2017-ci ilin Dövlət büdcəsində “Dövlət borcuna və öhdəliklərinə xidmət edilməsi” üzrə xərclər 1642 mln.manat, o cümlədən “Xarici dövlət borcu” üzrə 1581 mln.manat vəsait ayrılmışdır. Başqa sözlə belə xərclər həcmi, artıq büdcə xərclərinin 10% - dən çoxdur. (6; 9)
  
• 
  Dövlət müəssisələri və onların ixtisaslaşmalar üzrə formalaşmış birliklərinin adi müəsssisələrdən çox mühüm bir fərqi, onların bəzilərinin formalaşmış ənənə və ya ”xüsusi statusları” sayəsində de-fakto əldə etdikləri “qeyri-leqal idarəetmə funksiyaları” hesabına daha əlverişli biznes mühütinə malik olmasıdır. Bir çox hallarda bu inhisarçılıq səviyyəsinə catır. Məsələn, ARDNŞ, Azal, “Dəmir yolları”, Xəzər gəmiçiliyi, Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək texnologiyalar, Kənd təsərrüfatı Nazirlikləri sisteminə daxil olan müəssisələr, Meliorasiya və su təsərrüfatı komitəsi, Azeneji, Azərsu, Azəristilik və s. kimi mühüm idarəetmə, istehsal və xidmət təşkilatları faktiki olaraq inhisarçı mövqeyə malikdirlər. Belə müəssisələr, həm də, öz sahələri ilə yanaşı geniş spektrdə, təsərrüfatçılıq mühütinə ciddi təsir gücünə malikdir. Nəzərə almaq vacibdir ki, onların bəziləri iqtisadi dövriyyədə qiymət trendlərini formalaşdıran güclərdir və bu kimi səbəblərdən əslində kifayət qədər yüksək mənfəətliliyə malik olmalıdırlar. Eyni zamanda hətta onların əksəriyyətinin əsas kapital xərcləri, Dövlət büdcəsindən qarşılanır. Lakin buna baxmayaraq, onlar hətta, iri vergi ödəyiciləri kimi “xroniki borclulardır”. Aydındır ki, yaranmış ziddiyyətli vəziyyətin səbəbi çox müxtəlif amillərlə (korrupsiya,qeyri-şəffaflıq, səriştəsizlik, funksiyaların təkrarlanması, bürokratik aparatın hədsiz şişirdilməsi və s.) şərtlənir və ən yaxşı halda “qeyri-düzgün təsərrüfatçılq” kimi identifikasiya oluna bilər. Nəzərə almaq vacibdir ki, belə müəssisələrin indiki fəaliyyət “qaydası”nın iqtisadiyyata mənfi təsirləri, yalnız qeyd olunan maliyyə nəticələri ilə bağlı məqamlardan ibarət deyil, çünki onların mövcud “fəaliyyət modelini“ həm də, iqtisadiyyatda təkmil rəqabət mühütinin formalaşdırılmasının əsas maneələri hesab etmək olar. Fikrimizcə, bazar iqtisadiyyatı yolunda artıq ən azı 25 illik tarixə malik olan ölkəmizdə, rəqabət münasibətlərini tənzimləyən xüsusi qanunun və ya daha düzgünü, rəqabət məcəlləsinin indiyədək qəbul olunmamasına əngəl yaradan mühüm amillərdən biri də, belə “ağır çəkili” müəssisələrin mövqeyidir.
  
• 
  Azərbaycanda Dövlət aktivlərinin istifadənin səmərəliliyini xarakterizə edən məqamların mühüm bir istiqaməti də, hesab edirik ki, şübhəsiz bank sisteminin fəaliyyətidir. Bank sisteminin bazar iqtisadiyyatı şəraitində struktur yaradıcı rolu şəriksizdir və Azərbaycanda bu sahəyə xüsusi diqqət və dövlət qayğısı həmişə olmuşdur. Məsələn, bu sistemin fəaliyyətinin dəstəklənməsi baxımından bilavasitə, dolayı güzəştlərin və “vergi tətillərinin” verilməsi, xüsusi ilə müstəqilliyin ilk 10 ilində kifayət qədər liberal bank qanunvericiliyinin tətbiqi və s. qeyd etmək olar. Hesab edirik ki, bankçılığın iqtisadi mahiyyəti ilə yanaşı, qeyd olunan amillər, ölkəmizdə bu sahənin çox və bəzi səbəblərdən əsassız yüksək mənfəətliliyinin yaranmasını şərtləndirmişdir. Lakin, yaradılmış əlverişli şəraitə rəğmən, müvafiq olaraq böyük həcmdə dövlət aktivlərini idarə edən bank və bank olmayan kredit müəssisələrinin fəaliyyətini heç də məqbul hesab etmək olmaz. Bir tərəfdən onlar, azad bazar münasibətləri şəraitində “ucuz”, yüksək mənfəətə istiqamətlənən özəl bank qurumlarının iqtisadi mühitə mənfi təsirlərinin neytrallaşdırılmasını təmin edə bilməmiş, hətta öz “dar” təsərrüfat maraqları naminə, şəraitin daha da ağırlaşmasına səbəb olmuşlar. Belə ki, milli maliyyə bazarının əsas hissəsini təmin edən müvafiq banklar, real sektorda de-fakto formalaşmış mənfət normasına və Mərkəzi bankın uçot dərəcəsinə nisbətən, “hədsiz” yüksək kredit faizlərinin yaranmasını dəstəkləməklə bərabər, beynəlxalq maliyyə bazarlarından ucuz kredit resuslarını cəlb etməklə, uzun illər ərzində manatın məzənnəsinin süni möhkəmlənməsinin stimullaşdırılmasına xidmət etmişlər. Neft gəlirlərinin böyük axını şəraitində yüksək gəlirlər hesabına, ciddi valyuta ehtiyatları cəmləşdirən Mərkəzi Bankın fəaliyyətində də fikrimizcə, ciddi boşluqlar mövcud olmuşdur. İlk növbədə pul-kredit siyasətini formalaşdırılmasında Mərkəzi bankın istifadə etdiyi əsas alətlər sırasında uzun dövr ərzində inflyasiya hədəflənməsinə üstünlük verilməsi qeyd olunmalıdır. Belə siyasət, fikrimizcə, manatın “bahalaşması” və kredit faizlərinin yüksəkliyini şərtləndirən əsas amillərdən biridir. Son illərdə öz valyuta ehtiyatlarını 15 mlrd. dollara qədər yüksəldən (dövlət ehtiyatlarının təxminən 30%) Mərkəzi Bank, “bank sisteminin sağlamlaşdırılması” xərclərininin zəruriliyini əsaslandıraraq, mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq öz mənfəətindən, mülkiyyətçi gəlirləri qismində Dövlət büdcəsinə, son 10 ildə demək olarki, ayırmalar etməmişdir.
  

Bank sisteminin mühüm tərkib hissələrini təşkil edən kommersiya bankları üzrə vəziyyət də bu baxımdan məqbul hesab edilə bilməz. Məsələn, 2017-ci ildə, səhmlərində dövlətin bilavasitə payı 54,96% olan “Azərbaycan Beynəlxalq Bankı” ASC üzrə dividend ödənişləri nəzərdə tutulmamışdır. Lakin, eyni zamanda indiki şəraitdə, əlverişli təsərüfatçılıq mühütində, fəaliyyət göstərən, dövlətə məxsus “Aqrarkredit” QSC Bank olmayan Kredit Təşkilatı, hələ 2016-cı ilin II rübün sonunda geri alınmış səhmləri hesabına ABB ASC-də 27,26% həcmində səhmlərini idarəetməyə başlamışdır. Bütün bunlara rəğmən, belə müəssisələrin fəaliyyətindən mülkiyyətçi gəlirləri kimi Dövlət büdcəsinə müvafiq ayırmalar demək olar ki “yoxa” çıxmışdır.

• 
  Dövlət aktivlərindən istifadənin vəziyyətini qiymətləndirərkən, fikrimizcə, belə aktivlərin idarəçiliyi əsasında, təsərrüfat fəaliyyətini təmin edən, unitar və korporativ müəssisələrinin, mülkiyyətçinin gəliri kimi, Dövlət büdcəsinə ödəmə və ayırmalarının dinamikası mühüm səmərəlilik parametri hesab edilməlidir. Məsələn, bütövlükdə, Azərbaycanda 2016-cı ilin sonuna özəlləşdirmə prosesində yaradılmış və hazırda səhmləri bütövlükdə, yaxud qismən dövlətə məxsus 158 səhmdar cəmiyyəti mövcud olmuşdur. Onların ümumilikdə nizamnamə kapitalı 196,4 mln. manat, dövlətə məxsus payların (səhmləri) həcmi 141,9 mln. manat təşkil etmişdir. Lakin təəssüflə qeyd etmək vacibdir ki, həmin cəmiyyətlər tərəfindən dövlət büdcəsinə, özəlləşdirmədən əldə edilən vəsaitlər kimi, 2015-ci ildə cəmi 40,0 min, 2016-cı ildə 41.7 min manat dividend daxil edilmişdir. Aparılmış təhlilə əsasən dövlət əmlakının, özəlləşdirilən dövlət müəssisə və obyektlərinin altındakı torpaqların icarəyə verilməsindən daxilolmalar üzrə qalıq borcları, 2015-ci ilin əvvəlinə 2,6 mln, 2017-ci ilə isə 2,9 mln manat təşkil etmişdir.(6; 9) Beləliklə, icəyə vermənin aktivlərin istifadəsində ən səmərəli yol olmamasına rəğmən, hətta real şəraiti nəzərə almaqla belə, dövlət əmlakının, özəlləşdirilən dövlət müəssisə və obyektlərinin altındakı torpaqların icarəyə verilməsindən büdcə daxilolmaları üzrə böyük ehtiyat potensialının mövcudluğu, aktivlərin istifadəsində ciddi problemlərin olmasının sübutudur. Həmin potensialın reallaşdırılması inzibati-təşkilati tədbirlərlə yanaşı, qeyri-yaşayış sahələrinin icarəyə vermə prosedurlarının sadələşdirilməsi, icarə şərtlərinin özəlləşdirilən real tələbata uyğunlaşdırılması, dövlət müəssisə və obyektlərinin altındakı torpaqların istifadə vəziyyətinə dair müvafiq təhlillər aparılmaqla səmərəliliyinin artırılması istiqamətində işlərin davam etdirilməsini şərtləndirir.
  

2017-ci il dövlət büdcəsinin gözlənilən kəsirinin maliyyələşdirilməsi mənbələrinidən biri kimi, dövlət əmlakının özəlləşdirilməsindən daxilolmalar 200,0 mln. manat müəyyən edilmişdir. Qeyd etməyi vacib sayırıq ki, ümumiyyətlə Azərbaycanda Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin aparıldığı bütün dövrlərdə, proqnozlaşdırılımış daxilolmalar, həmiş çox böyük kəsirlərlə icra edilmişdir. (7;8;9)

• 
  2017-cı il üçün dövlət büdcəsində, büdcədən verilmiş kreditlər üzrə daxilolmalar 5,9 mln. manat (Azərbaycan Dövlət Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi), Azərbaycan Respublikasının dövlət zəmanəti ilə kredit təşkilatlarından alınmış “kreditlərin istifadəsinə görə təkrar borc sazişləri əsasında alınan faizlər” üzrə “Dövlət zəmanəti ilə alınan borcların Təminat Fondu”nun daxilolmaları 2.2 mln.manat (əsasən Mərkəzi Bank, “Kapital Bank” ASC, Kənd Təsərrüfatı Kreditləri üzrə Dövlət Agentliyi və s.), nəzərdə tutulur. 2017-ci ilin əvvəlinə imzalanmış sazişlər əsasında istifadə olunmuş kreditlər üzrə, ümumi məbləği 6913.2 mln. ABŞ dolları təşkil edən xarici dövlət borcunun tərkibi, əsasən, beynəlxalq investorların qiymətli kağızları və digər beynəlxalq maliyyə-kredit təşkilatları üzrə kreditlərdən formalaşdırılmışdır. (4;5) 2017-ci ildə Dövlət borcuna və öhdəliklərinə xidmət edilməsi ilə bağlı xərclərin dövlət büdcəsinin gəlirlərinin təqribən 10,3%-ni, xərclərinin isə 9,9%-ni təşkil edəcəyi proqnozlaşdırılır. Xarici dövlət borcu üzrə ödənişlərin 23,4%-ni faiz ödənişləri, 76,6%-ni əsas borc üzrə ödənişlər təşkil edəcək. 2017-ci ildə xarici dövlət borcuna xidmət xərclərində əsas borc üzrə ödənişlərin yüksək səviyyəsinin əsas səbəbi xarici valyutada ifadə olunmuş öhdəliklərin yerinə yetirilməsində manat ekvivalenti olaraq daha çox vəsaitin tələb olunması və zəmanətli kreditlərin qarşılanması müddətin çatmasıdır.
  

Nəticə və tövsiyyələr.

Beləliklə, araşdırmalarımız göstərir ki, Azərbaycanda inkişaf potensialından istifadənin məhsuldarlığının artırılmasının çox mühüm istiqamətini Dövlət aktivlərindən istifadənin nəticəliliyi və məhsuldarlığının yüksəldilməsi təşkil edir. Bu istiqamətin aparıcı xətlərini isə Dövlətin mülkiyyətçi kimi gəlirlərinin vahid mərkəzdə akkumliyasiyasının gücləndirilməsi; Dövlətin mülkiyyətçi kimi zəmanətlə cəlb etdiyi resurslardan və Dövlət büdcəsinin resurslarından istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi və həmçinin aşağı səmərəlilik və məhsuldarlığa malik Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi vasitəsilə ölkədə iqtisadi resursların təkmil rəqabətli bazarda sərbəst dövriyyəsinin təmin edilməsi məsələləri təşkil edir.

Bütövlükdə aparılan araşdırmaların nəticələrini ümumi­ləşdirərək, Azərbaycan təcrübəsində, dövlət aktivlərinin idarəçiliyində müşahidə olunan qeyri-səmərəliliklərin qiymətləndirilməsində, iqtisadi siyasətin məqsədlər piramidasında ierarxiyaların düzgün müəyyənləşdirilməməsi, müxtəlif səviyyəli idarəedicilər tərəfindən qərar qəbulunda lokal maraqlarla tənzimlənən subyektivliyin yüksəkliyi amilləri fərqləndirilməlidir. Azərbaycanda aktivlərin idarəçiliyində səmərəliliyin aşağı olmasının konkret səbəblərini isə : qanunlarla müəyyənləşdirilən "imtiyazlar" sayəsində, dövlət müəssisələrinin ictimai məsuliyyəti və cavabdehliyi ilə təsərrüfatçılıq nəticələri­nin adekvatlığı prinsipinin qorunmaması; Dövlət müəssisələrinin formalaşmış ənənə və ya ”xüsusi statusları” sayəsində de-fakto əldə etdikləri “qeyri-leqal idarəetmə funksiyaları” hesabına, bir çox hallarda inhisarçılıq səviyyəsinə catan daha əlverişli biznes mühütinə malik olması; mühüm struktur yaradıcı əhəmiyyətə malik, böyük həcmdə dövlət aktivlərini idarəedən bank - kredit müəssisələri, o cümlədən Mərkəzi bankın real sektorun tələbinə adekvat olmayan qeyri-məqbul fəaliyyəti; Dövlət borcuna və öhdəliklərinə xidmət edilməsi ilə bağlı xərclərin sürətlə artması fonunda, borcları “yaradan” dövlət unitar və korporativ müəssisələrinin, mülkiyyətçinin gəliri kimi, Dövlət büdcəsinə ödəmə və ayırmaların, həmçinin yüksək likvidli aktivlər olan, dövlət ehtiyatlarının (həmçinin vahid xəzinə hesabının qalığı) idarəçiliyindən daxil olmaların azalan dinamikası; Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsindən daxilolmaların ənənəvi olaraq böyük kəsirlərlə icra edilməsi və özəlləşdirilmiş müəssisələrin tam gücü ilə fəaliyyət göstrməməsi və s. kimi identifikasiya olunmasını mümkün hesab edirik.

Fikrimizcə, bütövlükdə Azərbaycan iqtisadiyyatında müstəqillik dövrünün iqtisadi inkişaf yolunun, iqtisadi aktivlərin idarəçiliyinin səmərəliliyi və nəticəliliyi baxımından təhlilindən alınan nəticələri əsas götürərək, indiki mərhələdə milli iqtisadi siyasətdə - özəlləşdirilmə və "dövlət borclanması" strategiyasına yeni yanaşmanın tətbiqi zəriridir. Məsələn, özəlləşdirmənin əsas missiyasının, iqtisadiyyatın “dövlətsizləşdirilməsi” kimi olmasını məqsədə uyğun hesab edirik. Yeni yanaşma əsasında, özəlləşdirmənin realizasiyası, Dövlətin bilavasitə iqtisadi fəaliyyətdən rasional və sürətli uzaqlaşması üzrə tapşırıqların formalaşdırılması, o cümlədən özəlləşdirilmə sferasının genişləndirilməsi, müvafiq müəssisə və obyektlərin, torpaq sahələrinin özəlləşdirilməsinin başa çatdırılması, dövlət büdcəsinə daxilolmaların təmin edilməsi və fond bazarının normal fəaliyyətinin, korporativ səhmlərin daimi bazarının təmin edilməsi və s. kimi məsələləri ehtiva etməlidir.

Dövlət zəmanəti ilə borclanma strategiyasında isə, nəzarət zərfi dövlətdə olan səhmdar cəmiyyətlərində və şirkətlərdə kredit xəttlərinə fərdi yanaşmaqla, borcun tənzimlənməsi, valyuta risklərinin mütamadi qiymətləndirilməsi və müqavilələrin bağlanması və resurslarının istifadəsinə nəticəlilik və səmərəlilik baxımından dövlət maliyyə nəzarətinin təmin edilməsi; Dövlət borcunun maliyyə xarakteristikası nəzərə alınmaqla, ən aşağı xərclə tələb olunan maliyyələşmənin təmin edilməsi ilə yanaşı, xarici makroiqtisadi şokların büdcəyə və uzunmüddətli xərclərə təsirinin azalması məqsədi ilə borc yükünün valyuta prioritetləri müəyyənləşdirilməlidir.

Dövlət aktivlərindən istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi məqsədi ilə eyni zamanda iqtisadi idarəetmə modelində bir sıra dəyişiklər aparılmalıdır. Dəyişiklərin əsas xəttini təkmil rəqabətliliyin və dövlət aktivlərinin vahid idarəçilik prinsiplərinin formalaşdırılması təşkil etməlidir. Belə yanaşma, ilk növbədə, Büdcə və Rəqabət məcəllələrinin qəbul edilməsini, fiskal və monetar siyasətlərin koordinasiyasının gücləndirilməsi, dövlət gəlir və xərclərinin büdcədə tam akkumliyasiy­asının təmin edilməsi, dövlət müəssisələrinin mahiyyyət etibarı ilə, dövlət vəsaitləri vasitəsi ilə, “xeyirxahlıq” missiyalarının qadağan edilməsi, təkrarlanan funksiyaları icra edən idarəetmə orqanları və təşkilatların birləşdirilməsi vasitəsi ilə, dövlət xərclərinin azadılması, idarəetmə sistemində inzibatçılıq və maliyyələdirmə modellərinin adekvatlığını təmin edilməsi və s. məsələləri ehtiva edir.

İstifadə edilmiş ədəbiyyatın siyahısı
1 Боб Траа, Алина Караре, Чистая стоимость государственных активов, İMF

ж. "Финансы и Развития, июнь, 2017

2 E.S.Savaş “Özəllləşdirmə və ictimai özəl əməkdaşlıqlar” Bakı 2001

3 R.T.Həsənov İqtisadi siyasət: metodologiya və praktika, Bakı,2009 il

4 Azərbaycan rəqəmlərdə 2016 DSK nəşri,Bakı 2016 il

5. Milli hesablar sistemi 2016 DSK nəşri ,Bakı 2016 il.

6. www.maliyye.gov.az

7. www.stateproperty.gov.az

8. www.azstat.gov.az

9 www. sai.gov.az

10 www.imf.org