«Dünya maliyyə böhranları və antiböhran siyasəti: nəzəriyyə, metodologiya və təcrübə» Zeynalov Vidadi Zeynal oğlu



Yüklə 9,4 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/3
tarix16.02.2017
ölçüsü9,4 Mb.
#8943
  1   2   3

«Dünya maliyyə böhranları və 

antiböhran siyasəti:nəzəriyyə, 

metodologiya və təcrübə»

Zeynalov Vidadi Zeynal oğlu

İqtisad elmləri doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün

2015


MÜNDƏRİCAT

GİRİŞ

FƏSİL I. MALİYYƏ BÖHRANLARININ TƏDQİQİNDƏ NƏZƏRİ-METODOLOJİ ƏSASLAR

FƏSİL II. QLOBALLAŞMA DÖVRÜNÜN MALİYYƏ BÖHRANLARI

FƏSİL III. QLOBAL MALİYYƏ BÖHRANININ SİYASİ-İQTİSADİANATOMİYASI

FƏSİL IV. QLOBAL MALİYYƏ BÖHRANI ŞƏRAİTİNDƏ TƏTBİQ OLUNAN ANTİBÖHRAN

SİYASƏTİ MODELLƏRİ: MAKROİQTİSADİ TƏHLİL VƏ QİYMƏTLƏNDİRMƏ (DÜNYA

TƏCRÜBƏSİ VƏ AZƏRBAYCAN MODELİ)

FƏSİL V. MALIYYƏ - BANK SİSTEMİNDƏ ANTİBÖHRAN İDARƏETMƏ VƏ

MALİYYƏ


SABİTLİYİ SİYASƏTİNİN PRİORİTET İSTİQAMƏTLƏRİ

NƏTİCƏ

İSTİFADƏ  EDİLMİŞ  ƏBƏDİYYAT  SİYAHISI 

2

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

TƏDQİQAT İŞİNİN AKTUALLIĞI

2008

2008--ci

ci ildə

ildə ABŞ

ABŞ--da

da meydana

meydana gəlmiş

gəlmiş dünyanın

dünyanın maliyyə

maliyyə--iqtisadi

iqtisadi böhranı

böhranı,,

yaranmış

yaranmış bazar

bazar konyunkturası

konyunkturası və

və məlum

məlum iqtisadi

iqtisadi hadisələr

hadisələr əsas

əsas fond

fond

bazarlarında,

bazarlarında, nəticə

nəticə kimi

kimi əmtəə

əmtəə bazarlarında

bazarlarında yalnız

yalnız milli

milli deyil,

deyil, həmçinin

həmçinin

qlobal

qlobal miqyaslarda

miqyaslarda dərin

dərin enmələri

enmələri əvvəlcədən

əvvəlcədən müəyyənləşdirmişdir

müəyyənləşdirmişdir..

Beləliklə, bir ölkədə yaranmış böhran dünya maliyyə və əmtəə bazarlarında gələcək

dəyişikliklərin ilkin mənbəyinə və katalizatoruna çevirmişdir. Ölkələrin, o cümlədən, Müstəqil

Dövlətlər Birliyi (MDB) ölkələrinin iqtisadiyyatın qloballaşması proseslərinə yüksək cəlb edilmə

dərəcəsi qlobal miqyaslaradək artmış maliyyə böhranının arzuolunmaz nəticələrinə gətirib

çıxarmışdır.



Verilmiş problemin təhlili yalnız maliyyə böhranlarının məntiqinin özünün

tədqiqinə istiqamətlənməmiş, həmçinin antiböhran idarəetmənin praktiki

təkmilləşməsində,

bu

bazada

iqtisadiyyatın

idarə

edilməsinin

səmərəli

formalarının və metodlarının yaradılmasında elmi əsas kimi çıxış çıxış edir.

Böhranın əsasən 2008-ci ildə yaranmasına və inkişaf etməsinə baxmayaraq, əsas mənfi göstəricilər

2009-cu ilin payına düşür. Ona görə də zamanca əhatəsinə görə bunu 2008-2009-cu illərin böhranı

hesab etmək olar.

3

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Problemin işlənib hazırlanma dərəcəsi

Ümumilikdə iqtisadi və bəzən maliyyə böhranları problemi həmişə, xüsusilə iqtisadi

proseslərin silsiləliyi aşkar olunduqdan sonra aktual olmuşdur. Dissertasiyanın metodoloji

bazasının mühüm hissəsini Dolan E., Qoldstayn M., Aqlyetta M., Ansoff İ., Bertran A., Boqdanov

A.A., Buaye R., Keyns C.M., Kondratyev N.D., Kruqman P.R., Kuznetsov S., Marks K., Mitçell U.K.,

Oyken V., Stiqlits C., Tuqan-Baranovski M.İ., Xaberler Q., Şpitqof Y., Yakovts Y.V. və başqalarının

əsərlərində maliyyə böhranının səbəb-nəticə əlaqələrinin inkişafı problemlərinə, antiböhran

siyasətinin nəzəri və praktiki aspektlərinə həsr olunmuş elmi əsərlər təşkil edir.



Ölkəmizin iqtisadçı alimləri, o cümlədən Ə.M.Abbasov, Z.Səmədzadə, Ə.С. Muradov, N.M.

İmanov, A. Musayev, M.M.Sadıqov, M.M.Bağırov, D.A.Bağırov, M.X.Həsənli, E.Sadıqov, Ə.

Bayramov, Ş.Qafarov, M. Meybullayev, Z.H. İbrahimov, T.Paşa və başqalarının əsərlərini

xüsusilə qeyd etmək olar.

Amma iqtisadi və maliyyə böhranları probleminin müəyyən və kifayət qədər çəkili işlənib

hazırlanma dərəcəsinə baxmayaraq, böhranların təzahürünün regional aspekti və keçid

iqtisadiyyatlı ölkələrin spesifikası tərəfdən onların xarakteristikasında boşluq, aydındır ki,

ümumilikdə dünya miqyasında onların aradan qaldırılması prosesini çətinləşdirir.

Bununla əlaqədar olaraq, elmi işdə maliyyə böhranları problematikasının dərk

edilməsi,

onların spesifikasının təsərrüfatçılığın müxtəlif səviyyələrində başa

düşülməsi məsələsi prinsipcə yeni şəkildə qoyulur.

4

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Tədqiqatın predmeti, obyekti və məqsədi

Dissertasiyanın tədqiqat predmeti

dünya maliyyə böhranlari .



Tədqiqatın obyekti

– dünya maliyyə böhranı və antiböhran siyasəti konsepsiyası.



Tədqiqatın məqsədi-

dünyanın maliyyə böhranı şəraitində milli iqtisadiyyatların inkişafı prosesinin

tədqiqinin nəzəri-metodoloji əsaslandırılması və elmi-praktiki tövsiyələrin işlənib hazırlanmasıdır.

Qarşıya qoyulmuş məqsədə müvafiq olaraq, dissertasiyada aşağıdakı məsələlər qaldırılmış və həll

edilmişdir:

iqtisadi böhran kontekstində maliyyə böhranının mahiyyəti və komponentlərini müəyyən etmək;



müasir qlobal maliyyə böhranının meydana gəlməsi və spesifik xüsusiyyətini müəyyən etmək; 

iqtisadiyyatın qloballaşmasının və liberallaşmasının maliyyə böhranlarına təsirini təhlil  etmək;



maliyyə böhranının meydana gəlməsi səbəbləri və qanunauyğunluqlarını müəyyən etmək;

2007-2008 –ci illərdə başlanan maliyyə böhranının şıddətlənməsinə təsir edən amilləri təhlil etmək;



maliyyə böhranlarının inkişaf məntiqini müəyyən etmək;

qlobal maliyyə böhranının MDB ölkələrinin iqtisadiyyatına təsir yollarını müəyyən etmək;



qlobal maliyyə böhranının Şərqi Avropa və Baltika ölkələrinin iqtisadiyyatına təsirini aşkarlanmaq; 

qlobal maliyyə böhranının Azətbaycan iqtisadiyyatına təsirini müəyyənləşdirmək; 



qlobal maliyyə böhranının aradan qaldırılmasında monetar orqanlarının  rolunu müəyyən etmək;

iqtisadi qloballaşmanın dünya maliyyə böhranının “yoluxucu” təsirinin təhlilinı vermək;



meqa, makro və mikro səviyyələrində antiböhran idarəetmənin məzmununu təhlil etmək;

qlobal maliyyə böhranı fonunda Azərbaycanda maliyyə sabitliyi siyasətinin əsas istiqamətlərinin 



müəyyənləşdirilməsi.

5

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Tədqiqatın metodologiyası

Tədqiq olunan problematikanın təhlilində əsas metodoloji istinad dünya maliyyə böhranı



miqyaslarında təzahür olunan dünya iqtisadiyyatının bütövlüyü haqqında fikirdir.

İqtisadiyyata hansısa bir «amorf» təhsil kimi deyil, onun fəaliyyətinin müxtəlif

«mərtəbələrini» işıqlandıran konkret məzmunlu bütöv bir orqanizm kimi baxılır.

İşdə ümumi elm, induksiya və deduksiya, müqayisəli təhlil, struktur səviyyələr, tarixi

və məntiqi, sistemli yanaşma, vahid bütövlüyü metodlarından istifadə edilmişdir.

Tədqiqatın normativ bazası kimi Azərbaycan Respublikası maliyyə-bank institutlarının

fəaliyyətini tənzimləyən Qanunlar çıxış etmişdir.

6

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Elmi yenilik

Tədqiqat aşağıdakı yeni elmi nəticələri əldə etməyə imkan yaratmışdır:

maliyyə böhranının mahiyyəti və komponentləri müəyyən edilmişdir;



müasir qlobal maliyyə böhranının meydana gəlməsi və genezisinin spesifik xüsusiyyətini təsbit edilmişdir;

iqtisadi böhranlar nəzəriyyəsinin tənqidi təhlili əsasında müasir iqtisadi silsilələrin generasiyası



mexanizminin tərkibinə maliyyə böhranlarının daxil edilməsi imkanı əsaslandırılmışdır;

maliyyə böhranının meydana gəlməsi səbəbləri və qanunauyğunluqları müəyyənləşdirilmişdir;



maliyyə böhranın maliyyə aktivləri qiymətlərinin kəskin şəkildə aşağı düşməsi, maliyyə bazarındakı ümumi

vəziyyətin pisləşməsi, xüsusilə milli pul vahidlərinin dəyərsizləşməsi və suveren borcun ödənilməsi problemi

və s. geniş təhlil edilməklə göstərilmişdir;

2007-2008 –ci illər qlobal maliyyə böhranının gücləməsinə təsir edən amillər təsbit edilmişdir;





maliyyə böhranlarının meydana gəlməsinin 4 qrupu sistemləşdirilmişdir: a) iqtisadiyyatın maliyyə

dərinliyinin şişkinliyi; b) hədsiz kredit ekspansiyası; c) maliyyə bazarları agentlərinin psixoloji davranışı; d)

iqtisadiyyatın maliyyə sektorunun qeyri-qənaətbəxş tənzimlənməsi;

iqtisadi qloballaşmanın maliyyə böhranlarının məzmununa mühüm düzəlişlərin gətirdiyi əsaslandırılmışdır



– miqyas effekti: qloballaşma dövrünün böhranları onların miqyaslarını artırmış və onların yayılma

müddətini azaltmışdır; mənşəyinə görə: böhranlar yaygınlaşmasına görə regional və qlobal xarakter əldə

edir; dövriliyə görə: lokal və regional böhranlar nisbətən qısa müddətdən (5-7 ildən) bir, qlobal böhranlar

isə hər 10-12 ildən bir təkrarlanır;

7

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Elmi yenilik 

(davamı)



iqtisadiyyatda struktur metoddan istifadə etməklə böhranların məkan aspektində



təhlil edilməsi təklif edilmişdir:

şaquli aspekt – iqtisadiyyat, sahə, ya-rımsahə, müəssisə

(şirkət); üfiqi aspekt – rayon, region, ölkə, dünya;

tarixi-iqtisadi təhlillərin təhlili ilə iqtisadiyyatın böhrandan əvvəlki yüksək inkişaf



templərinin (xüsusilə, Azərbaycanda) maliyyə böhranlarının mənfi təsirlərini minimuma

endirməyə imkan verməsi əsaslandırılmışdır;



Azərbaycan

iqtisadiyyatının

mümkün

böhran

sarsıntılarından

qorunması

mövzusunda

təkliflər

paketi

hazırlanmışdır:

iqtisadiyyatın

strukturunun

optimallaşdırılması və diversifikasiyası; iqtisadiyyatın real və maliyyə sektorları

arasında səmərəli nisbətlərinin təmin edilməsi; iqtisadiyyatın real sektorunun

inkişaf etdirilməsi ilə müəyyən olduğu əsaslandırılmışdır; iqtisadiyyatda postböhran

dövrünün məzmunu və keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə onun spesifikası açıqlanmış, maliyyə

böhranlarından çıxış prosesini əks etdirən statistik göstəricilərin siyahısı təklif edilmişdir;

maliyyə böhranlarının inkişaf mərhələləri təhlili və qiymətləndirməsi



elmi cəhətdən

əsaslandırılmışdır;

qlobal maliyyə böhranı mühitində Azərbaycan Mərkəz Bankının



maliyyə sabitliyinin

təminatında rolu elmi cəhətdən müəyyənlədirilmişdir.

qlobal maliyyə böhranı fonunda Azərbaycanda maliyyə sabitliyi siyasətinin tətbiqində



mövcud problemlər tədqiq edilmiş və onun həlli yollarına yönəlik təklif və tövsiyələr

işlənib hazırlanmışdır və s.

8

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

FƏSİL  I.  MALİYYƏ  BÖHRANLARININ  TƏDQİQİNDƏ  

NƏZƏRİ-METODOLOJİ  ƏSASLAR

9

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

İqtisadi böhranın iqtisadi silsilə nəzəriyyəsi 

kontekstində   mahiyyəti və komponentləri

Silsiləvilik – bazar iqtisadiyyatının başlıca xarakterik cəhəti, onun inkişafının

iqtisadi fəallıqdakı dövri tərəddüdlərdə, yəni, qalxmaların və enmələrin

növbələnməsində ifadə olunan obyektiv formasıdır. Böhran dövrənin əsas formasını

təcəssüm etdirir, onun ifadələrindən biri maliyyə böhranıdır.

İqtisadi dövrələrin tədqiqi uzun tarixə malikdir, bununla belə bu problemin bir

çox aspektləri indiyə qədər kifayət qədər tədqiq edilməmişdir. Məhz bu şəkildə

belə bir faktı izah etmək olar ki, iqtisadiyyat elmi hələ ki, maliyyə-iqtisadi

böhranları proqnozlaqdırmağa və buna əsasən onlardan qaçmaq məqsədilə

profilaktik tədbirlər keçirməyə qadir deyildir.



Bazar iqtisadiyyatının silsiləliyi bir çox səbəblərlə şərtlənmişdir. Bu səbəblərin

tədqiqi bir çox nəzəri konsepsiyalara gətirib çıxarır:

10

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

1. Silsiləlik və elmi-texniki tərəqqi

2. Silsiləlik və pul-kredit amilləri

3. Bazarın silsiləliyi və ikiqütüblü struktur

Silsiləlilik və elmi-texniki tərəqqi

Birinci

istiqamət

iqtisadiyyatın

dövriliyini

elmi-texniki

inqilabın

müxtəlif


mərhələlərilə əlaqələndirir, onlar öz növbəsində istehsal amillərinin təkamülünə

səbəb olmuşdur. Elmi-texniki dəyişikliklərlə yaranmış dövrələr müxtəlif davamiyyətli

ola bilər:



3 ildən 5 ilədək qısa davamiyyətli dövrələr



7 ildən 10-12 ilədək orta davamiyyətli dövrələr



25 ildən 30 ilədək və 47 ildən 60 ilədək olan uzun dalğalar

Sonuncunu çox hallarda dünya iqtisadiyyatı dinamikasının «Kondratyev dalğaları»

adlandırırlar.

Qısa dövrələr bəzən də «Kitçin silsilələri» adlandırılır. Bu dövrələr tələb və təklif

arasında disbalans yaradan kapital tədavülünün dəyişməsindən əmələ gəlmişdir.

Orta müddətli dövrələr iqtisadi ədəbiyyatda «Juqlar silsilələri» kimi tanınır.

N.Kondratyevin «Uzun dalğalar» nəzəriyyəsinə müvafiq olaraq, uzun müddətli və

həddən artıq uzun müddətli dövrələrin maddi əsasını əsas kapitalın kütləvi şəkildə

yenilənməsi təşkil edir.

11

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Silsiləlilik və pul-kredit amilləri

Bazar iqtisadiyyatının dövriliyi səbəblərini izahedən ikinci konsepsiya pul-kredit

alətlərini ön plana çəkir. Bu mənada İrv. Fişerin və A. Fon Hayekin etirazları çox

maraqlıdır.

XX əsrin 70-ci illərinin əvvəllərindən M.Fridmanın dövriyyələrin pul konsepsiyası

geniş yayılmışdır, bu konsepsiyaya əsasən dövrə dinamikasında pul kütləsinin

təklifinin volatilliyi həlledici rol oynayır ki, bu da hökumətin günahı ucbatından baş

verir.


Pul kütləsində kəskin dəyişikliyə gətirib çıxaran antidövrilik siyasətinin

yerinə Fridman onun ildə 3-4% həddində sərt reqlamentasiyasını təklif

etmişdir. Fridmanın dövrənin pul nəzəriyyəsinin inkişafı amerikan alim R.Lukas

tərəfindən həyata keçirilmiş pul şoklarının təhlilidir. Onun nəzəriyyəsində müxtəlif

şok vəziyyətlər və böhranlar yarada bilən iqtisadi subyektlərin fəal davranışı ön

plana çəkilmişdir. Belə bir faktı xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, pul-kredit

sferasında meydana gələn şok amillər bu gün də dövrələrin maliyyə xaosu (panikası)

olan komponentinə böyük təsir göstərir.

12

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Bazarın silsiləliyi və ikiqütblü struktur

Dövri

tərəddüdlərin

üçüncü

nəzəri

istiqaməti

bazarın

ikiqütblü

strukturunun

dəyişiklikləri konsepsiyasıdır, o, ümumi tələb və təklifin qarşılıqlı asılılığına xüsusi

əhəmiyyət verir.

Bu üsulun çərçivəsi daxilində biz iqtisadi dövrələrin Keyns nəzəriyyəsini nəzərdən keçirə

bilərik. Keyns və onun ardıcılları – R.Xarod, J.Xiks, P.Samuelson, E.Hansen və başqaları

dövrəni gəlirin, istehlakın, əmanətin və investisiyanın qarşılıqlı asılılığı dinamikası

mövqeyindən tədqiq edirdi. Keyns konsepsiyasına görə dövrilik ilk növbədə ümumi

tələbin tərəddüdlərilə şərtlənmişdir.

Bəzi iqtisadçılar, məsələn, O.Blanşar hesab edir ki, dövrənin müasir nəzəriyyəsindəki

böyük çatışmamazlıqlardan biri dövrənin generasiyasında maliyyə sektorunun rolunun

kifayət qədər nəzərə alınmamasıdır. Dünya iqtisadiyyatındakı son hadisələr bu tənqidin

tam şəkildə düzgünlüyünü təsdiqləmişdir. Aydın olmuşdur ki, maliyyə mexanizmlərinin

rolunun təhlili olmadan iqtisadi böhranların meydana gəlmə səbəblərini və inkişafı

məntiqini tam şəkildə başa düşmək qeyri-mümkündür.

13

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Maliyyə böhranları

7 İyul 2015

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran 

siyasəti"

14


Maliyyə böhranları

İqtisadiyyatda maliyyə böhranı – onun artımına mənfi təsir göstərən

disbalansdır.



Maliyyə böhranlarının tədqiqi – müasir iqtisadiyyat elmində bu sahədə iki

istiqamət daha geniş şəkildə tanınmışdır. Onlardan birincisi monetar nəzəriyyəyə



əsaslanır. Onun nümayəndələri Fridman və Şvars maliyyə böhranlarını bank

panikası və pulların təklifində bankların rolunun ixtisara salınması ilə

əlaqələndirirlər ki, bu da iqtisadi fəaliyyətin məhdudlaşmasına gətirib çıxarır.

Maliyyə böhranı tədqiqatlarının ikinci istiqaməti dövlətin onların aradan



qaldırılmasında fəal iştirakını zəruri hesab edir. Bu istiqamətin görkəmli

nümayəndələri X.Minski və Ç.Kindleberqerdir, onlar monetaristlərdən fərqli

olaraq, maliyyə böhranının daha mükəmməl və dəqiq definisiyasını xülasə

etmişdilər. Onların fikrinjə maliyyə böhranı aktivlərə olan qiymətləin düşməsi,

maliyyə və qeyri-maliyyə sferalarında kütləvi iflaslar, valyuta bazarının dağılması

kimi elementləri əhatə edir. Onlar hesab edirlər ki, bu elementlər olduqda

hökumət durmadan iqtisadiyyata intervensiyanı həyata keçirməlidir

15

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Maliyyə 

böhranlarının 

növləri

bank böhranı

borc böhranı

suveren defolt

satılma böhranı

birja (fond) böhranı

bazar köpükləri böhranı

valyuta böhranı

16

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Maliyyə böhranlarının səbəbləri və 

qanunauyğunluqları

İqtisadi sistemdə maliyyə sektorunun hakimliyindən yaranmış böhranlar

Tənzimlənmənin çatışmamazlıqları nəticəsində yaranmış böhranlar

Maliyyə bazarı subyektlərinin psixoloji davranışı nəticəsində yaranmış

böhranlar

Kredit ekspansiyası ilə yaranmış böhranlar

17

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Maliyyə böhranlarına dair qanunauyğunluqlar

Bəzi iqtisadçılar maliyyə sektorunun inkişafı və real iqtisadi artımı

arasında müsbət və mənfi korrelyasiya ayırırlar. Fərz edirlər ki,

iqtisadiyyatın bu iki sektoru arasındakı müsbət («normal») korrelyasiya yalnız

1950-1960-cı illərdə müşahidə edilmişdir, sonra isə xüsusilə son 20-25 ildə

güclənmiş mənfi korrelyasiya baş vermişdir. Bu neqativ qarşılıqlı münasibət

aşağıdakı qanunauyğunluqlarda ifadə olunur:

1. «sıxışdırma effekti» 

2. «maliyyə hakimliyi hipotezi»

3. «kazino kapitalizmi»

4. «qısamüddətlilik hipotezi»

5. «maliyyə qeyri-stabilliyi hipotezi» 

18

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Derivativlər

Hal-hazırda maliyyə sektorunun strukturu, eləcə də iqtisadi sistemin strukturu

çevrilmiş piramida formasını almışdır ki, bu da onu göstərir ki, müvəqqətilik və

müvafiq olaraq, tərəddüdlük maliyyə sektorunda artır. Burada əsas rolu derivativlər

oynayır.

Derivativlər – qiyməti baza qiymətli kağızların dəyərilə müəyyənləşən törəmə

qiymətli kağızlardır (ikinci səviyyə qiymətli kağızlar). İqtisadi ədəbiyyatda

derivativləri mühüm maliyyə innovasiyası kimi nəzərdən keçirirlər. Derivativlərdən

istifadə nisbətən uzaq tarixə malikdir. Onların prototipləri valyuta fyuçersləri

olmuşdur.

Derivativlər bir tərəfdən, maliyyə bazarı strukturunun mürəkkəbləşməsində məntiqi

nəticədir, digər tərəfdən isə belə müürəkkəbləşməyə və məxfiliyə o dərəcədə səbəb

olur ki, maliyyə kompaniyalarının portfellərinin real qiymətləndirməsi və potensial

şəkildə ödəmə qabiliyyəti olmayan borc alanların aşkar edilməsi praktiki olaraq,

qeyri-mümkün olur.

19

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

İqtisadi böhranlar nəzəriyyəsinin postulatları

böhrana qeyri-

müəyyənlik və ya 

bifurkasiya vəziyyəti 

xarakterikdir

böhran üçün 

gözlənilməzlik 

xarakterikdir

böhranlar həmişə sistemə 

zərərin vurulması 

təhlükəsilə müşayiət 

olunur

böhranlara ictimai-

iqtisadi inkişafın 

paradiqmalarının 

dəyişməsi stimulu kimi 

baxmaq olar

20

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Böhranlar

Böhran

Böhran, sözün geniş mənasında, hadisələrin inkişafında

kəskin «sınıq», ağır keçid durumu, mürəkkəb vəziyyət

deməkdir.

Yunan transkripsiyasında böhran «qərar» və ya «dönüş

məntəqəsi», latın transkripsiyasında «bölgü» və ya «sınma»,

çində isə eyni zamanda «təhlükə» və «imkan» mənasını verir.

Böhrana yalnız dağıdıcı deyil, həmçinin yaradıcı tərəqqi kimi

də baxmaq olar. Bununla o, böhranın yalnız destruktiv

elemntlərindən olan fəlakətdən köklü surətdə fərqlənir.

21

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Böhranların gözlənilən müsbət nəticələri

böhran cəmiyyətin inkişafını dayandırmamış, əksinə, bir sıra ölkələr üçün o,



sanki “texnoloji fasilədir”

bir çox ölkələrdə və bütün dünyada toplanmış sərvət artacaq, çünki yenidən



yaradılmış kapital onun «sıradan çıxmış» hissəsini ötüb keçir

ölkələr qlobal maliyyə-iqtisadi böhranından zəngin antiböhran təcrübəsi alaraq,



çıxdı

böhranın ən mühüm dərslərindən biri həddən artıq



de-tənzimləmə siyasətinin

iflasa uğraması, nəzarətsizlik və dövlətin iqtisadi proseslərə müdaxiləsinin

təcrid edilməsidir

böhran göstərmişdir ki,



hal-hazırda zəngin ölkələrin əsas məsələsi inkişafın

keyfiyyətinin qaldırılması və sərvətlərin ədalətli bölgüsü haqqında qayğıdır.



böhran iqtisadi cəhətdən geridə qalmış ölkələrin yoxsulluqdan çıxarılması



problemini dərinləşdirmişdir,

bəşəriyyətin gələcəyi xeyli dərəcədə onların

həllindən asılıdır. Bərabərlik və ədalətlilik olmadan dünyadakı ümumi stabilliyi

qlobal miqyasda təmin etmək qeyri-mümkündür.

22

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

FƏSİL  II. QLOBALLAŞMA  DÖVRÜNÜN  MALİYYƏ  

BÖHRANLARI

23

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Maliyyə qloballaşmasının istiqamətləri



borc kapitalının nəhəng artımı



Borc kapitalı həm hökumətlərarası, həm də banklararası kreditlərin hesabına artmışdır,

bununla belə bu proses kəmiyyət parametrləri ilə yanaşı keyfiyyət dəyişikliklərini də

nəzərdə tuturdu



birbaşa xarici investisiyalar (BXİ)



Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə BXİ əsasən elmin yüksək texnoloji sahələrində

kompaniyaların əldə edilməsi və yeni istehsal qüvvələrinin yaradılması üçün istifadə

edilirdi. Bu məqsədlə 1999-cu ildə 1987-ci ildəki 100 mlrd.dollar əvəzinə 720 mlrd.dollar

investisiyaya qoyulmuşdur



portfel investisiyaların nəhəng artımı



Portfel investisiyalar səhmlərin, istiqraz vərəqələrinin və başqa borc öhdəliklərinin əldə

edilməsilə bağlı investisiya yatırımını özündə birləşdirir, onlar müəssisənin fəaliyyətinə

nəzarət hüququnu vermir və onların həcmi müəssisənin nizamnamə kapitalının 10%-ni

ötüb keçmir.



valyuta bazarının nəhəng artımı



2001-ci ildə valyuta ilə dünya ticarətinin həcmi 400 trln. dollar təşkil etmiş və dünyanın

ticarət həcmini 80 dəfə ötüb keçmişdir

24

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Maliyyə böhranlarının ölkələrarası 

yayılma istiqamətləri

böhranın baş verdiyi ölkələrdə satışı həyata 

keçirən xarici firmaların tələblərində azalma 

nəticəsində meydana gələn gəlirə təsir

bazarda dəymiş zərərin ödənilməsi üçün 

investorların səhmlər bazarında yüksək satışlara 

və satılmaya keçmək arzusu

xarici investorların eyni regionda fəaliyyət 

göstərən firmaları həddən artıq 

qiymətləndirməyə meylliyi

25

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Qloballaşmanın faydaları

yığım 

normasının 

artımı

investisiyal

arın və 

innovasiyal

arın 

səmərəliliyi

nin artımı

maliyyə 

vasitəçiləri

nin 

xidmətlərin

ə tələbin 

azalması

kapitalın 

beynəlxalq 

mənbələrin

in istifadəsi 

zamanı 

yığım

investisiyal

arın və

risklərin

optimal 

paylanması

26

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Qloballaşma nəticəsində maliyyə böhranlarının    

yaranmasına təsir edən amillər

Valyuta məzənnəsinin stabil rejimi

Kapitalın yüksək mobilliyi

Obyektiv informasiya çatışmamazlığı

Maliyyə institutlarının natamam inkişafı

İnkişaf etməkdə olan ölkələrin qloballaşan maliyyə

bazarlarına inteqrasiyasının onlara fayda verməsi

27

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Maliyyə qloballaşmasının üstünlükləri



Kapitalların səmərəli təkrar paylanması



Dünya bazarında mövcud olan kapitallardan istifadə

imkanı



Məsrəflərin



səviyyəsinin

aşağı

düşməsi



əməliyyatların yüksək xidməti



Risklərin diversifikasiyası



Maliyyə

sferasında

müasir

standartların



texnologiyaların tətbiqi

28

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

ABŞ-da birja iflası (1987-ci ilin oktyabrı)

Bu proses 1987-ci il, oktyabrın 16-da başlamış və 19 oktyabrda öz

pik nöqtəsinə çatmış birja çökməsilə müşayiət olunmuşdur. O zaman

bazarın çökməsi faizi 22.6 təşkil etmişdir.

Fond, bank və kredit komponentlərinə malik 1987-ci ilin maliyyə böhranı

ABŞ-nın bütün pul-kredit sistemi islahatların başlamasına təkan vermişdir.

Belə ki,


1989-cu

ildə


Konqress

tərəfindən

maliyyə idarələrinin

islahatlaşdırılması, bərpası, eləcə də öhdəliklər üzrə məcburi müsadirə

haqqında qanun qəbul edilmişdir. 6 il ərzində 747 ödəmə qabiliyyəti

olmayan borc-əmanət

assosiasiyaları təcrid edilmişdir. 600

kredit


təşkilatlarının təqribən 500 rəhbəri məhkəməyə verilmiş və müxtəlif növ

maliyyə fırıldaqlarının aparılmasında günahkar kimi tanınmışdır.

29

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Hindistan böhranı (1991-ci il)

İnkişaf etməkdə olan ölkə statuslu Hindistanın iqtisadiyyatı bir sıra

xüsusiyyətlərə

malikdir,

onların

arasında


tənzimləmənin

yüksək

keyfiyyətlərini və dövlət əmlakının, xüsusilə, ağır sənayenin böyük xüsusi

çəkisini göstərmək lazımdır. Bununla yanaşı, Hindistan hökuməti stabilləşmənin

makroiqtisadi siyasətini uğurla həyata keçirmişdir ki, bu da pul kütləsinin aşağı

artım templərini və büdcənin orta çatışmamazlığını təmin edirdi. İnflyasiyanın

səviyyəsi də nisbətən aşağı idi, onun artımı yalnız xarici şokların təsirilə bağlıdır.

1980-ci illərin I yarısında ÜDM-un cari hesabının defisiti 1.5%-i ötüb keçmirdi.

Xarici borcun demək olar ki, ikiqat ölçüsündə artmasına gətirib çıxarmış

defisitin artımı ilə onilliyin ikinci yarısında vəziyyət xeyli pisləşdi. O, xüsusilə,

ABŞ-da


1985-ci

ildəki


35

mlrd.dollardan

1994-1995-ci

illərdəki

69

mlrd.dollaradək artdı. Belə olduqda Hindistan xarici şoklardan müdafiəsiz qaldı



və 1990-1991-ci illərdə iki belə şoklar yarandı. Onlardan birincisi, neftin

qiymətinin artımına səbəb olmuş İran körfəzindəki hərbi münaqişə ilə bağlı idi.

SSR İttifaqının dağılması da mənfi rol oynadı, o, Hindistanın ən iri ticarət

parnyorlarından biri idi. İkinci amil öz əsas ticarət partnyorları (o cümlədən,

ABŞ) ilə münasibətlərdə ölkənin rolunun artım templərinin azalması ilə bağlı idi

ki, bu da hind ixracının azalmasını şərtləndirirdi. Böhranın meydana gəlməsinə

ölkə daxilindəki siyasi vəziyyət də səbəb olurdu.

30

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Norveç və İsveçdə bank böhranı (1991-ci il)

1991-ci ildəki Norveç bank böhranından əvvəl 1984-1985-ci illərdə



maliyyə bazarlarının liberallaşması baş vermişdir, onun nəticəsində

kreditləşməyə qoyulan məhdudiyyətlərin bütün növləri götürülmüşdür. Ölkədə

neftin qiymətinin artımı, istehlak tələbinin və investisiyaların artımı fonunda

kreditləşmənin və daşınmaz əmlak bazarının partlayışı başladı. 1991-ci ilin

payızında böhran öz pikinə çatdı, bu zaman aktivləri bütün bank sisteminin

25%-ni təşkil edən ölkənin hesabca ikinci və dördüncü binkları tamamilə iflasa

uğradı, ölkənin ən iri bankı isə öz kapitalının 90%-ni itirdi.

1991-ci ildə İsveçin bank sektorunda problemlər meydana gəldi. Orada da,



Norveçdə olduğu kimi, kredit bazarının de-tənzimlənməsi həyata

keçirilirdi, onun nəticəsində bank zəmanətləri ilə təsdiqlənmiş qiymətli

kağızların bazarının sürətli inkişafı baş vermişdir. dövlət kreditlərin

artımını stimullaşdıran vergi siyasətini aparırdı. Nəticədə, onların həcmi 5 il

ərzində ÜDM-un 85%-dən 135%-dək artdı. 1991-ci ilin payızında İsveçin ən

böyük banklarından biri çox iri itki və kapital çatışmamazlığı haqqında elan

verdi; məhz buna görə də hökumət ona imtiyazlı şərtlər daxilində kredit

vermişdi. Növbəti halda dövlət yardımı digər banklara da təqdim edilmişdir.

31

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Meksikanın maliyyə böhranı (1994-1995-ci il)

1984-cü ildə dövlət əmlakının 80%-i özəlləşdirilmişdir. Vergi islahatları büdcə

intizamının bərkiməsini və defisitin azalmasını təmin edirdi. Müvafiq olaraq, inflyasiya

səviyəsi də 1990-cü ildəki 150%-dən 1994-cü ildəki 19%-dək azaldı. Meksikanın

iqtisadiyyatı xarici investorların diqqətini cəlb etmişdir və 1991-1994-cü illərdə

ölkədə Latın Amerikası investisiyalarının ümumi həcminin 45%-i həyata keçirilmişdir.

Belə uğurdan sonra maliyyə böhranının başlaması daha da gözlənilməz oldu, o,

növbəti səbəblərdən yaranmışdır: maliyyə siyasəti həddən artıq ekspansiv xarakter

daşıyırdı; banklar tərəfindən özəl sektorun həddən artıq kreditləşdirilməsi meksika

valyutasına – pesoya olan təzyiqi

gücləndirirdi; xarici ticarətin liberallaşdırılması

proteksionist maneələri tamamilə kənarlaşdırırdı ki, bunun da nəticəsində yerli

istehsalçılar ya bazarı tərk etmək, ya da transmilli kompaniyaların kapitalını tətbiq

etməklə, məhsul istehsal etmək məcburiyyətində idilər; kapital balansın cari hesab

çatışmamazlıqları xarici qısamüddətli kreditlər (yəni, «qaynar pullar») hesabına

doldurulurdu.

Meksikanın 1994-cü il maliyyə böhranı iki mühüm anı göstərdi. Birincisi, kəskin

maliyyə tərəddüdü makroiqtisadi stabillik pozulmadan da meydana gələ bilər.

İkincisi, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə və keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə siyasi de-

stabilləşmənin hətta ayrı-ayrı elementləri maliyyə stabilliyində jiddi pozuntular

yarada bilər.

32

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Argentinanın maliyyə böhranı 

(1995, 2001-2002-ci illər)

Meksika böhranı digər ölkələrə də yayıldı,

o ən çox Argentinanın

iqtisadiyyatına təsir göstərdi. Böhran onun fond bazarının dağılmasından

başladı.

1996-cı ildə sərt maliyyə siyasəti nəticəsində böhranın aradan qaldırılması

mümkün olmuşdur. Buna baxmayaraq, milli maraqlara yönəlmiş suveren

iqtisadiyyatı Argentinada «periferiyalı iqtisadiyyat» əvəz etdi, onun

strukturunun və fəaliyyətinin əsas prinsipləri qlobal bazar sisteminin

mərkəzlərini müəyyənləşdirirdi.

Argentinanın iqtisadiyyatı dünyanın iqtisadi konyunkturasından həddən artıq

asılı oldu və müvafiq nəticələr özünü çox gözlətmədi. 2001-ci il sentyabrın 11-də



Nyu-Yorkdakı terror aktı ümumdünya iqtisadi resessiyaya gətirib çıxardı və

Argentinada yeni maliyyə böhranına təkan verdi.

Hökumətin ciddi məhdud iqtisadi siyasəti nəticəsində xarici borcun ödənilməsi

üçün 720 mln.dollar sürətlə mobilləşdirmək mümkün oldu və ölkə defoltdan

qaçdı.


33

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran

siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"


Cənub-Şərqi Asiya böhranı (1997-ci il)

Böhran Cənub-Şərqi Asiyanın 5 ölkəsini əhatə etmişdi: Cənubi Koreya, Tayland,



Malayziya, İndoneziya və Filippin, o, Yaponiyaya da xeyli təsir göstərmişdi.

Asiyada böhran «virusunun»toxunmadığı yeganə ölkə Çin idi ki, bu da tam

qanunauyğun idi, çünki buna səbəb Çinin iqtisadiyyatı və ölkə hökuməti tərəfindən



aparılan iqtisadi siyasət idi.

Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinin maliyyə böhranı səbəbləri:

daxili maliyyə bazarlarının sürətli və ümumi liberallaşması;



daxili bazarda xarici kapitalın, xüsusilə, qısamüddətli kreditlərin («yanan

pulların») bolluğu;

maliyyə institutlarının inkişafındakı qeyri-qənaətbəxş səviyyə;



dövlət büdcəsinin və ödəmə balansının böyük defisiti;

beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının və birinci növbədə, BVF-nin böhranla bağlı



proseslərə gecikmiş və bəzən qeyri-adekvat reaksiyası.

34

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Braziliya böhranı (1999-cu il)

Braziliyada maliyyə böhranının təzahürünün əsas forması qiymətli kağızlar



bazarında (fond birjasında) da əks olunmuş valyuta böhranı idi.

Ölkənin xarici borcu durmadan artdı, o, 1988-1998-cu illərdə 60% artmışdır, dollarla

ifadə olunan daxili borca gəldikdə isə o, demək olar ki, 3 dəfə artmışdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, Braziliyanın valyuta böhranı bəzi digər ölkələrə də

yayılmışdır. Artıq 1999-cu ilin yanvarında Argentinada birja göstəricilərinin 10.2%

azalmasına və ixracın 23% azalmasına səbəb olmuş «Samba effekti» baş verdi.

Böhran nəticəsində Braziliya bazarında Uruqvayın məhsulunun rəqabət qabiliyyəti

azaldı. Faktiki olaraq, Merkosur çərçivəsi daxilində irimiqyaslı ticarət böhranı

meydana gəldi.

35

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Türkiyə böhranı (2000-2001-ci il)

Öz xarakterinə görə Türkiyə böhranı sistemli maliyyə böhranı idi, yəni,

valyuta, büdcə və fond komponentlərindən ibarət idi. Türkiyənin daxili borcu

2000-ci ildə 130 mlrd.dollar təşkil edirdi. BVF-nun tövsiyələri üzrə həyata

keçirilmiş valyuta dəhlizinin tətbiqi nəticəsində türk lirəsi dollara və avroya

bağlanmışdı ki, bu da Türkiyənin Avrobirlik ölkələri ilə ticarət çatışmazlığını iki

dəfə artırdı.

2000-ci il noyabrın 17-də maliyyə böhranı başladı. Fond bazarı əvvəlcə 14.6%,

sonra isə 18% (müvafiq olaraq, 7 mlrd. və 3 mlrd.dollar çıxarılmışdır) aşağı

düşmüşdür. Birgünlük kreditlərə olan faiz normaları 40%-dən 1000%-dək qalxdı.

Türk hökuməti böhrandan çıxış proqramını işləyib hazırladı. Xüsusilə də dövlət:



«Türk Telekom» kompaniyasını özəlləşdirdi;



«Türk aviaxəttləri»nin səhm paketlərinin 51%-i satışa çıxarıldı;



yeni vergi məcəlləsi qəbul edildi;



elektrik enerjisinə olan tariflər artırıldı; dövlət bankları özəlləşdirildi.

36

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

FƏSİL  III. QLOBAL  MALİYYƏ BÖHRANININ  SİYASİ-

İQTİSADİ ANATOMİYASI

37

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Müasir qlobal maliyyə böhranı

Maliyyə qloballaşmasının maliyyə böhranlarının yayılmasına təsiri 2007-ci ildə

ABŞ-ın maliyyə böhranı zamanı daha aydın şəkildə görünürdü. O, əvvəlcə, ölkənin

daxilində daxili dövlət problemi kimi meydana gəldi. Böhranın başlamasının rəsmi

tarixi kimi 2007-ci ilin avqustun 9-u göstərilir, bu zaman BNP Paribas bankı elan

etmişdir ki, o, satılmanın çatışmamazlığı ilə əlaqədar bazarda 3 bankın borcunun

ödənilməsini müvəqqəti dayandırır. Elə həmin gün Avropanın Mərkəzi Bankı

banklararası bazarda nəğd pulların kütləvi inyeksiyasına başladı.

2008-ci ilin sentyabrında vəziyyət daha da kəskinləşdi, bu zaman dünyadakı ən iri

investisiya bank olan Lehman Brothers Holding, İnc. iflasa uğradı. Daşınmaz əmlak

bazarlarında da analoji vəziyyət yarandı, qiymətlərin aşağı düşməsi Avrobirlik

ölkələrinin eyni tip bazarlarında oxşar hadisələrin meydana gəlməsinə səbəb oldu.

Demək olar ki, ABŞ və Avropadakı maliyyə böhranı növbəti iqtisadi böhran və resessiya

kimi paralel rejimdə inkişaf edirdi.



2006-cı ildə xarici borcun həcmi ÜDM-un 66%-ni təşkil edirdi. Əhalinin hər

nəfərinə düşən orta borc 42.6 min dollar, ödəmə defisiti isə 850 mlrd.dollar, yəni,

ÜDM-un 6.2%-ni təşkil edirdi.

38

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Müasir qlobal maliyyə böhranı 

(davamı)

ABŞ-nın 2007-ci ildəki maliyyə böhranı sürətlə qlobal xarakter aldı və

dünyanın bir çox ölkələrindəki maliyyə sektorlarında ciddi problemlərə

səbəb oldu. Bu problemləri xarakterinə görə 3 qrupa ayırmaq olar:

maliyyə


vəsaitlərini

Amerikanın

ipoteka

banklarının



istiqraz

vərəqələrinə və digər strukturlaşdırılmış maliyyə alətlərinə qoymaqdan

əziyyət çəkən ölkələr (Avropa ölkələri, Yaponiya və Asiyanın ən inkişaf

etmiş ölkələri);

bank sistemləri inflyasiya ilə mübarizə məqsədi ilə pul siyasətinin



sərtləşdirilməsindən əziyyət çəkmiş ölkələr (Çin və Hindistan);

son illərdə fərdi maliyyə sferasının inkişafı üçün xarici kapitalı fəal



şəkildə cəlb edən və onun daxil olmasının dayanması nəticəsində ikili

böhran – valyuta və bank böhranının qarşısında olmuş ölkələr (İspaniya,

İslandiya, Qərbi Avropa və keçmiş Sovet İttifaqı ölkələri).

39

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran



siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"

Müasir qlobal maliyyə böhranı 

(davamı)

Müasir qlobal maliyyə böhranının əsas xüsusiyyətləri:

iri transmilli korporasiyaların öz məhsullarının həcmini xeyli azaltması



və bunun da qlobal iqtisadiyyatda birgə tədarüklərin kəskin şəkildə

azalmasına gətirib çıxarması;

ABŞ-da başlamış böhranın sürətlə digər ölkələrə də yayılması və onun



mühüm makroiqtisadi göstəricilərin azalmasında ifadə olunması;

müasir böhranın klassik dövri böhran kimi formalaşmaması (tarixdən



məlum olduğu kimi ondan əvvəl iqtisadi partlayış olmamışdı);

iqtisadiyyatın ən zəif bölgəsinin maliyyə sektoru olması;



müasir böhranın öz dərinliyi ilə fərqlənməsi (tədqiqatçıların ümumi



rəyinə görə o, qloballaşma dövrünün iqtisadi böhranları arasında ən iri

miqyaslısıdır);

böhrandan nisbətən yüngül çıxa bilmək imkanı.



40

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran

siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"


MDB ölkələrinin iqtisadiyyatına böhranın təsiri

MDB ölkələrində valyutanın devalvasiyası və Qızıl-Valyuta Fondunun 

(QVF) azalması

Mənbə: Rusiya Əmanət Bankının Makroiqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi.

41

Ölkələr



Devalvasiya, %

QVF-nun azalması, %

Ukrayna

80

35



Rusiya

47

34



Türkmənistan

46

məlumat yoxdur



Belarus

36

36



Tacikistan

30

məlumat yoxdur



Qırğızıstan

28

20



Qazaxıstan

25

17



Ermənistan

24

29



Özbəkistan

22

məlumat yoxdur



"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran

siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"



MDB ölkələrinin iqtisadiyyatına 

böhranın təsiri 

(davamı)

MDB ölkələrinin maliyyələşdirmə səviyyəsinin dinamikası (2008-ci il)

42

Ölkələr



Maliyyələşdirmə, %-lə

Dəyişikliklər,%-lə

İlin əvvəlinə

İlin sonuna

Azərbaycan

13.0


8.0

-38.5


Belarus

10.0


12.0

20

Qazaxıstan

11.0

10.5


-4.5

Qırğızıstan

9.0


15.2

68.5


Moldova

16.0


14.0

-12.5


Rusiya

10.0


13.0

30.0


Tacikistan

15.0


13.5

-10.0


Özbəkistan

14.0


14.0

-

Ukrayna

10.0

12.0


20.0

"Dünya maliyyə böhranı və antiböhran

siyasəti,nəzəriyyə, metodologiya  və təcrübə"


Şərqi Avropa və Baltikyanı ölkələrə böhranın təsiri

Qərbi Avropa üzərində böhranın zərbə dalğaları Mərkəzi və Şərqi

Avropayadək gedib çıxdı, burada böyük ağır xarakter aldı. Bunun əsas

səbəblərini aşağıdakı kimi izah etmək olar:

1. Şərqi

Avropanın

bütün

iqtisadiyyatında

yerli

kredit


Yüklə 9,4 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin