Fakültə: Tarix

B
akı Dövlət Universiteti



Sərbəst iş


Tələbə:Nurcan Namazova
Fakültə: Tarix
İxtisas:Regionşunaslıq (Qafqaz)
Qrup: RQ100
Kurs: 1
Müəllim: Quliyeva Əfsanə
Fənn: Türkcə
Bakı2022-2023


SAİTLƏRİN BÖLGÜSÜ
Türk dilinin saitləri üç prinsipə görə bölünür.
1. Dilin vəziyyətinə görə:
a) dilönü və ya incə saitlər: e, i, ö, ü.
b) dilarxası və ya qalın saitlər: a, ı, o, u.
2. Dodaqların vəziyyətinə görə:
a) dodaqlanan saitlər: o, u, ö, ü.
b) dodaqlanmayan saitlər: a, ı, e, i.
3. Ağız boşluğunun vəziyyətinə görə:
a) gen və ya açıq saitlər: a, e, o, ö. b) dar və ya qapalı saitlər: ı, i, u, ü


a - qalın, dodaqlanmayan, gen saitdir, e - incə, dodaqlanmayan, gen saitdir, i - incə, dodaqlanmayan, dar saitdir,
ı - qalın, dodaqlanmayan, dar saitdir, o - qalm, dodaqlanan, gen saitdir,
ö - incə, dodaqlanan, gen saitdir.


SAİTLƏRİN TƏLƏFFÜZÜ
Türk dilinin saitləri ilə Azərbaycan dili saitlərinin tələf­ füzündə əsaslı fərq yoxdur. Saitlərin qısa və uzunluğu da əsasən eynidir.
Azərbaycan dilində olduğu kimi türk dilində də başqa dillərdən alman bir sıra sözlərlə saitlər uzanır. Məsələn: aile, davet, alim, adalet, ceza, istiklal və s. Bununla yanaşı, yadda saxlamaq lazımdır ki, Azərbaycan dilindən fərqli olaraq türk dilində alınma sözlərdə saitlərin uzun və ya qısa tələffü­ zü sözün lüğət mənasını dəyişdirmək xüsusiyyətinə malikdir. Məs.:
soğuk (souk) koğuş (kouş) ağır (aır)
ağız (aız)


Digər tərəfdən, türk dilində "ğ" hərfinin qalın saitlərlə heca qurduğu hallarda tələffüz edilməməsi həmin saitlərin uzun söylənməsini tələb edir. Bu bəzən türk ədəbi tələffüzün­ də diftonq meydana gətirir. Məs.:
dağ (daa) buğday(buuday) bağlaç (baalaç) yağmur (yaamur)
- dağ
- buğda
- bağlayıcı - yağış
Bu qəbildən olan sözlərdə də saitlərin qısa tələffüzü bəzən sözün lüğət mənasını dəyişir. Məs.:
da (oda) - otaq odağ(odaa) -odağ
ağaç(aaç)
aç (aç)
sağhk (saalık) salık (salık)
- ağac
- aÇ(açmaq feli)
- sağlıq, səhhət
- xəbər, tövsiyə.
"E" saiti. Bu türk dilinin nisbətən spesifik saitidir, ıkı
b) iki və daha çox hecalı sözlərin ilk hecasında:
b) samitlə bitən təkhecalı sözlərin əksəriyyətində:
geniş -geniş
keçi -keçi
seyrici - tamaşaçı yeşil -yaşıl
c) Avropa dillərindən türkcəyə keçən sözlərin, insan və yer adlarının bütün hecalarında:
elektrik -elektrik telefon - telefon bisiklet -velosiped İsveç -İsveç
enerji - enerji
2. "E" saitinin "ə" səsi kimi tələffüz olunduğu yerlər:
a) Tüı к mənşəli, eləcə də ərəb və fars dilindən alınma sözlərin orta və son hecalarında:
anne(annə) - ana kardeş(kardəş) - qardaş teyze (teyzə) - xala erkek (erkək) - kişi
ördek (ördək) - ördək
mücadele (mücadələ) - mübarizə perşembe (perşəmbə) - cümə axşamı oğrenci (öyrənci) - şagird, tələbə yedek (yedək) - ehtiyat