Funksiya va uning berilish usullari. Funksiya xossalari

Funksiya va uning berilish usullari. Funksiya xossalari.

Reja:
1.Funksiya ta’rifi, berilish usullari.

2.Funksiyaning chegaralanganligi. Davriy funksiyalar. Juft va toq funksiyalar.
3.Monoton,teskari va murakkab funksiyalar.
Tayanch so’zlar: Funksiya, aniqlanish shxa, qiymatlar sohasi, chegerelangan va chegaralanmagan funksiyalar, davriy funksiya, juft va toq funksiya, monoton funksiya, teskari funksiya, murakkab funksiya.
Funksiya tushunchasi o‘quvchiga o‘rta maktab matematika kursidan ma’lum. Shuni e’tiborga olib funksiya haqidagi dastlabki ma’lumotlarni qisqaroq bayon etishni lozim topdik.
Aytaylik, , to‘plamlar berilgan bo‘lib, va o‘zgaruvchilar mos ravishda shu to‘plamlarda o‘zgarsin: , .
1-ta’rif. Agar to‘plamdagi har bir songa biror qoidaga ko‘ra to‘plamdan bitta son mos qo‘yilgan bo‘lsa, to‘plamda funksiya berilgan (aniqlangan) deyiladi.
Bunda – funksiyaning aniqlanish to‘plami (cohasi), – funksiyaning o‘zgarish to‘plami (cohasi) deyiladi. – erkli o‘zgaruvchi yoki funksiya argumenti, esa erksiz o‘zgaruvchi yoki funksiya deyiladi.
2. Har bir ratsional songa 1 ni, har bir irratsional songa 0 ni mos qo‘yish natijasida funksiya hosil bo‘ladi. Odatda, bu Dirixle funksiyasi deyilib, u D(x) kabi belgilanadi:
D(x)=1, agar x ratsional bo`lsa.
D(x)=0 agar y ratsional bo`lsa
Y=f(X)
Shunday qilib, funksiya uchta: to‘plam, to‘plam va har bir ga bitta ni mos qo‘yuvchi qoidaning berilishi bilan aniqlanar ekan.

Faraz qilaylik, funksiya to‘plamda berilgan bo‘lsin. Nuqtaga mos keluvchi miqdor funksiyaning nuqtadagi xususiy qiymati deyiladi va kabi belgilanadi. [1, p. 49, 3.3]

Tekislikda Dekart koordinatalar sistemasini olamiz. Tekislikdagi nuqtalardan iborat ushbu To‘plam funksiyaning grafigi deyiladi [2, p. 31]. Masalan, Funksiyaning grafigi 1-chizmada tasvirlangan. [2, p. 32, Example 2.1]
Funksiya ta’rifidagi qoida turlicha bo‘lishi mumkin.

1. 
   Ko‘pincha va o‘zgaruvchilar orasidagi bog‘lanish formulalar yordamida ifodalanadi. Bu funksiyaning analitik usulda berilishi deyiladi. Masalan,
   

Bu jadval vaqt bilan havo harorati orasidagi bog‘lanish-ni ifodalaydi, bunda – argument, esa ning funksiyasi bo‘ladi.
v) va o‘zgaruvchilar orasidagi bog‘lanish tekislikda biror egri chiziq orqali ham ifodalanishi mumkin.
Masalan, chizmada tasvirlangan egri chiziq berilgan bo‘lsin. Aytaylik, segmentdagi har bir nuqtadan o‘tkazilgan perpendikulyar chiziqni faqat bitta nuqtada kessin. Nuqtadan perpendikulyar chiqarib, uning chiziq bilan kesishish nuqtasini topamiz. Olingan nuqtaga kesishish nuqtasining ordinatasi ni mos qo‘yamiz. Natijada har bir ga bitta mos qo‘yilib, funksiya hosil bo‘ladi. Bunda bilan orasidagi bog‘lanishni berilgan egri chiziq bajaradi.
Aytaylik, funksiya to‘plamda, funksiya esa to‘plamda aniqlangan bo‘lsin.
2-ta’rif. [2, p. 37, Def. 2.3] Agar shunday o‘zgarmas soni topilsaki, uchun tengsizlik bajarilsa, funksiya to‘plamda yuqoridan chegaralangan deyiladi. Agar shunday o‘zgarmas soni topilsaki, uchun tengsizlik bajarilsa, funksiya to‘plamda quyidan chegaralangan deyiladi.
3-ta’rif. [2, p. 37, Def. 2.3] Agar funksiya to‘plamda ham yuqoridan, ham quyidan chegaralangan bo‘lsa, funksiya to‘plamda chegaralangan deyiladi.
4-ta’rif. Agar har qanday M > 0 son olinganda ham shunday X0 = x nuqta topilsaki,
Faraz qilaylik, biror qoidaga ko‘ra , to‘plamdan olingan har bir ga to‘plamdagi bitta mos qo‘yilgan bo‘lsin. Bunday moslik natijasida funksiya hosil bo‘ladi. Odatda, bu funksiya ga nisbatan teskari funksiya deyiladi va kabi belgilanadi.
Masalan, funksiyaga nisbatan teskari funksiya bo‘ladi.

Yuqorida aytilganlardan da argument, esa ning funksiyasi, teskari funksiyada argument, esa ning funksiyasi bo‘lishi ko‘rinadi.

Qulaylik uchun teskari funksiya argumenti ham , uning funksiyasi bilan belgilanadi: .
Ga nisbatan teskari funksiya grafigi funksiya grafigini I va III choraklar bissektrisasi atrofiida 1800 ga aylantirish natijasida hosil bo‘ladi.
Aytaylik, to‘plamda funksiya berilgan bo‘lsin. Natijada to‘plamdan olingan har bir ga to‘plamda bitta :
Va to‘plamdagi bunday songa bitta :
Son mos qo‘yiladi. Demak, to‘plamdan olingan har bir songa bitta son mos qo‘yilib, yangi funksiya hosil bo‘ladi: . Odatda bunday funksiyalar murakkab funksiya deyiladi.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1.Funksiya ta’rifini ayting va uning berilish usullarini tushuntiring.
2.Chegaralangan va chegaralanmagan funksiyalarning farqini tushuntiring.
3. Juft va toq funksiyalarga misol keltiring.
4.Monoton,teskari va murakkab funksiyalar haqida ma’lumot bering.