Gormonlar boshqaruvi

GORMONLAR BOSHQARUVI

Organizm hayot faoliyatining gumoral yo'l bilan idora etilishida eng muhim mini gormonlar o'ynaydi. Bu moddalar endokrin bezlar ham deb ataladigan ichki sekretsiya bezlarida ishlanib chiqadi. Gormonlar ichki sekretsiya bezlarining hujayralarida hosil boiib, to'g'ri-dan-to'g'ri bezni ta'minlab turadigan tomirlardagi qonga o'tadi, bu-tun organizmga tarqaladi va turli-tuman organlarning faoliyatini kuchaytiradi yoki susaytiradi. Ba'zi gormonlar organizmning rivojlanishi va o'sishiga, sistemalarining shakllanishiga ta'sir ko'rsatadi.

Gormonlarning to'qima va organlarga ko'rsatadigan ta'sir mexanizmi yetarlicha o'rganilgan emas. Gormonlar asosan hujayralarda, ularning sitoplazmatik tuzilishlarida ro'y berib turadigan jarayonlarga ta'sir qiladi. Gormonlarning bir xili hujayra membrana-sining o'tkazuvchanligini o'zgartirsa, boshqalari, aftidan, hujayra-ning genetik apparatiga ta'sir ko'rsatib, fermentlar hosil bo'lishini idora etib boradi va shu bilan muayyan biokimyoviy jarayonlarni tezlashtiradi yoki susaytirib qo'yadi.

Qanday yo'nalishda ta'sir ko'rsatishiga qarab turli bezlarning gormonlarini ikki guruhga bo'lish mumkin — anabolik va kotabolik gormonlar. Birinchi guruh gormonlari (gipofizning somatotrop gormoni, qisman insulin) anabolizmni, ya'ni moddalarning sintezi va depolanishini stimullaydi; ikkinchi guruh gormonlari (tiroksin, adrenalin, qisman jinsiy gormonlar) katabolizmni kuchaytiradi, ya'ni organizmda moddalar almashinuvi, energiya hosil qilish va sarflashni kuchaytiradi. Gormonlarning moddalar almashinuviga turli yo'nalishda ta'sir ko'rsatishi ularning oqsillar, yog'lar va uglevodlar sintezi hamda parchalanishini ta'minlovchi fermentativ faollikka tanlab-tanlab ta'sir qilishiga bog'liqdir.

Gormonlar qon tarkibi (suv, qand, elektrolitlar miqdori) ni doim bir xilda saqlashda ishtirok etadi va shu bilan gomeostaz regulatorlari xossalarini namoyon qiladi. Gormonlar nihoyat darajada faol moddalardir, chunki juda kichkina konsentratsiyada moddalar almashinuvi hamda funksiyalarining sezilarli darajada o'zgarishiga sabab bo'ladi. Chunonchi, adrenalin ajratib olingan yurakka 1*10^-7 -  l *10^-9 g/ml konsentratsiyada ta'sir ko'rsataveradi.

Ko'pgina gormonlar hozir toza holda olingan. Ular bir qadar mu-rakkab tuzilishga ega bo'lgan organik birikmalardir. Molekulasi nisbatan kichikroq bo'lgan gormonlar, masalan, adrenalin bilan tiroksin tirozin degan aminokislota unumlari bo'lib, turga xos xususiyatlari (spetsifikligi) yo'q va sintetik yo'l bilan olingan. Oqsil tabiatiga ega bo'lgan boshqa gormonlar (insulin, o'sish gormoni, adrenokortikotrop gormon) kimyoviy tuzilishi va fiziologik faolligi jihatidan har xil turdagi hayvonlarda o'z xususiyatlariga egadir.

Gormonlar to'qimalarda qiyosan tez parchalanib ketadi. Shu raunosabat bilan qonda gormonlaming yetarli miqdorda saqlanib turishi uchun tegishli bezdan ular beto'xtov chiqib turishi zarur bo'ladi. Ko'pchilik gormonlar ularni ishlab chiqaradigan bezlardan bir qadar olisdagi organlarga ta'sir ko'rsatadi (distansion ta'sir), bundan tashqari, toqima gormonlari deb ataladigan gormonlar ham bor (gistamin, serotonin, kininlar, prostaglandinlar), bular to'qimalarning o'zida hosil bo'ladi va ularning o'ziga ta'sir ko'rsatadi.

Gormonlar hosil bo'lishi va chiqib turishini murakkab neyrogumoral mexanizmlar idora etib boradi. Tashqi ta'sirlar tufayli fiziologik jarayonlarning boshqacha bo'lib qolishi yoki qon va to'qimalardagi u yoki bu xil moddalar miqdorining o'zgarishi organlardagi maxsus nerv oxirlari yoki markaziy nerv sistemasidagi sezuvchi neyronlarning qo'zg'alishiga olib keladi. Retseptor apparatlardan afferent signallar gipotalamus neyronlariga va vegetativ nerv sistemasi markazlariga keladi. Bulardan efferent nerv ta'sirlari ichki sekretsiya bezlariga borib, gormonlaming ishlanib chiqishiga va qonga o'tishiga idora etuvchi ta'sir ko'rsatadi.

Gormonlar ham o'z navbatida nerv sistemasining funksional holatini o'zgartirib turadi. Yaxlit organizmda regulatsiya nerv va gumoral omillaming o'zaro bir-biriga ma'lum ta'siri tufayli, yagona nerv-gumoral jarayon tariqasida yuzaga chiqadi.

Ba'zi endokrin bezlar sekretsiyasining darajasi mazkur bez moddalar almashinuvining qaysi turlni idora etadigan bo'lsa, o'sha alma-shinuv mahsulotlarining qondagi miqdoriga bog'liq bo'ladi. Regulatsiya idora etilayotgan va idora etadigan jarayonning teskari aloqasi prinsipiga muvofiq yuzaga chiqadi. Chunonchi, insulin (uglevodlar almashinuvini idora etuvchi me'da osti bezi gormoni) sekretsiyasi qondagi qand konsentratsiyasiga ko'p darajada bog'liqdir. Qondagi qand miqdorining kamayishi insulin sekretsiyasini tormozlab qo'yadi. Minerallar almashinuvini idora etuvchi aldosteron ishlanib chiqishi qondagi natriy bilan kaliy miqdoriga bog'liq bo'lsa, paratireoid bezlar gormonujing ishlanib chiqishi qondagi kalsiy bilan fosfor konsentratsiyasiga bog'liqdir.

Bosh miyada joylashgan endokrin bez gipofizda hosil bo'ladigan va trop gormonlar deb ataladigan gormonlar bir qancha ichki sekretsiya bezlariga idora etuvchi ta'sir ko'rsatadi. Trop gormonlar deb, qanday bo'lmasin ma'lum bir bez sekretsiyasini kuchayliradigan gormonlarga aytiladi. Masalan, gipofizda qalqonsimon bez gormoni hosil bo'lishi-ni kuchaytiradigan tireotrop gormon, buyrak usti bezlari po'stlog'i-ning gormonal funksiyasini faollashtiradigan adrenokortikotrop gormon hosil bo'lib, qonga chiqib turadi va hokazo. Gipofizda bu gormonlar gipotalamusdan gipofizga o'tib turadigan va rilizing omitlar deb ataladigan alohida sekretlar ta'siri ostida hosil bo'lib turadi. Har bir ana shunday sekret muayyan trop gormon hosil bo'lishini stimullab boradi. Endokrin bezlarning funksional holati va gormonlar sekretsiyasi tegishli trop gormonlarning qanchalik ishlanib chiqishiga va periferik gormonlarning qondagi miqdoriga ko'p darajada bog'liqdir. Chunonchi, qonda tiroksin yoki kortizon miqdorining kamayishi tegishlicha tireotrop va adrenokortikotrop gormonlar ishlanib chiqishiga sabab bo'ladi. Aksincha, qonda periferik bezlar gormonlari miqdorining kamayishi trop gormonlar ishlanib chiqishi susayishiga olib boradi. Shu tariqa, gormonlarning ma'lum bir muvozanatda me'yoriy holda hosil bo'lib turishi ta'minlanadi, demak organizmning bir qancha funksiyalari o'zgarmas holda saqlanib boriladi.

Odamda gormonal regulatsiyaning buzilishi og'ir kasalliklarga olib keladi. Endokrin kasalliklarning hammasi pirovard natijada ichki sekretsiya bezlari funksiyasining kuchayishi yoki susayib qolishi oqibatidir. Gormonlarning ortiqcha hosil boiishi u yoki bu endokrin bezlar giperfunkslyasi deb belgilansa, yetarlicha hosil bo'lib turmasligi o'sha bezlarning gipofunksiyasi deb yuritiladi. Ana shunday o'zgarishlar ichki sekretsiya bezlarining patologik jarayonlardan birlamchi zararlanishi natijasi bo'lishi yoki trop gormonlar, rilizing omillar sekretsiyasining kamchiliklariga, yo bo'lmasa nerv sistemasining og'ir kasalliklariga aloqador bo'lishi mumkin.

Ichki sekretsiya bezlari funksiyalarini tekshirish uchun eksperimental va klinik metodlar qo'llaniladi. Eksperimental metodlar jumlasiga quyidagilar kiradi:

1) hayvonlarning bezini butunlay yoki qistnan olib tashlash va shundan keyin organizm yoki ayrim sistema-lari faoliyatida paydo bo'ladigan o'zgarishlarni kuzatish;

2) kimyoviy jihatdan faol bo'lgan har xil birikmalardan foydalanib, tegishli gormonlar hosil bo'lishini susaytirib qo'yish;

3) bezlari olib tashlangan tajriba hayvoniga sog'lom hayvondan bezlarni ko'chirib olib o'tkazish va funksiyalarning tiklanib borishini kuzatish;

4) endokrin bezlarning ekstraktlarini yoki kimyoviy toza gormonlarni sog'lom yoki bezlari olib tashlangan hayvonga yuborib ko'rish;

5) ichki sekretsiya beziga oqib keladigan va undan oqib ketadigan qondagi gormonlarni aniqlash. Endokrin bezlar faoliyatini o'rganishning klinik metodlariga quyidagilar kiradi: shu bezlari giperfunksiya yoki gipofunksiyaga uchragan bemorlarni kasallik davrida, xirurgik yo'l bilan yoki dori-darmonlar bilan davolash davrida dinamik ravishda sinchiklab tekshirib borib, qoni va siydigidagi gormonlar miqdorini aniqlash; bemor kishi o'lib ketgudek bo'lsa, boyagi klinik kuzatuvlarni o'sha odamdagi anatomik o'zgarishlar bilan solishtirib ko'rish.

Ichki sekretsiya bezlari yetishmovchiligida davo maqsadida odamga gormonlar berib turish o'rinbosar terapiya deb ataladi va amaliyotda keng qo'Ilaniladi. Bezlar giperfunksiyasida ularning bir qismi olib tashlanadi yoki gormonlar hosil bo'lishini susaytirib qo'yadigan moddalar ishlatiladi.

Biroq, gormonoterapiya endokrin kasalliklarning o'zidagina emas, balki boshqa ko'pgina kasalliklarga ham qo'Ilaniladi. Revmatik artritlar, kollagen kasalliklari, bronxial astma, o'pka sili, yarali kolitlar, ba'zi ko'z kasalliklari va boshqalar singari kasalliklarda yurak usti bezlari po'stlog'ining gormonlari glukokortikoidlar ayniqsa, ko'p ishlatiladigan bo'lib qoldi. Glukokortikoidlar bilan bir qatorda, masalan, odam birdan tinka-madori qurib qolgan mahallarda, xronik infeksiyalarda, jarohatlar yaxshi bitmay turgan va boshqa hollarda qilinadigan kompleks davoda organizmdagi oqsillar sintezini stimullovchi anabolik steroidlar deb atalmish moddalar ham keng qo'Ilaniladi. Shunday qilib, gormonlar endokrin bezlariga aloqasi bo'lmagan ko'pgina kasalliklarga davo qilishda ishlatiladigan bo'ldi va bundan ham kengroq ishlatiladigan bo'ladi, chunki organizmdagi har qanday kasallik ichki sekretsiya bezlarining funksional holatiga bir qadar ta'sir ko'rsatadi.

Kimyoviy tuzilishiga ko'ra gormonlar quyidagi guruhlarga boiinadi:

1) oqsillar yoki polipeptidlar — gipofiz, paratireoid bez va me'da osti bezining gormonlari;

2) aminokislotalarning unumlari qalqonsimon bez va buyrak usti bezlari, miya qavatining gormonlari;

3) steroid birikmalar buyrak usti bezlari po'stlog'i va jinsiy bezlarning gormonlari.

 Ichki sekretsiya organlariga quyidagi bezlar kiradi.

1) qalqonsimon bez,

2) paratireoid, ya'ni qalqonsimon bez yonidagi bezlar,

3) bo'qoq bezi,

4) me'da osti bezi,

5) buyrak usti bezlari,

6) gipofiz,

7) epifiz,

8) jinsiy bezlar.

   QALQONSIMON BEZ

Qalqonsimon bez bo'yinda, traxeyaning II—IV halqasi va hiqil-doqning qalqonsimon tog'ayi oldida joylashgan. U ikkita yon (o'ng va chap) bo'lak va shu ikkala bo'lakni tutashtirib turadigan bo'yinchadan iborat, qalqonsimon bez bo'lak va bo'lakchalardan tuzilgan. Bo'lak-chalari bir talay dumaloq pufakchalar yarim suyuq modda bilan to'lib turadigan qalqonsimon bez follikulalaridan hosil bo'lgan. Follikulalar-ning devorlari bir qavatli (kubsimon va prizmatik) bez epiteliysidan tuzilgan. Qalqonsimon bez qon va limfa tomirlari bilan juda mo'1-ko'l ta'minlangan.

 Qalqonsimon bez gormonlari. Follikulaflarda qalqonsimon bezning quyidagi asosiy gormonlari: triyodtironin va tetrayodtironin (tiroksin) gormonlari to'planib turadi. Nomidan ham ko'rinib turganidek, bu gormonlar uchun molekulasida yod bo'lishi xarakterlidir. Triyodtironin fiziologik jihatdan ko'proq faol bo'ladi-yu, lekin qon plazmasida u tiroksinga qaraganda 20 baravar kam.

Tiroksin bilan triyodtironin organizmdagi oksidlanish jarayonlari-ni kuchaytiradi. Shuning uchun ham bu gormonlar organizmga yubo-rilganida asosiy almashinuv zo'rayadi. Odamga 1 mg tiroksin yuboril-sa, sutkalik energiya sarfi 1000 kkalga ortadi. Tiroksin va triyodtironin uglevodlar, yogiar va oqsillar sarfini kuchaytiradi. Qalqonsimon bez giperfunksiyasida (gormonlari ortiqcha hosil bo'lganda) bemorda me'yordagiga qaraganda ko'proq energiya sarf bo'lib turadi. Ish vaqtida bir talay energiya sarftanib ketishi organizmning tez charchab, madori qurib qolishiga olib keladi.

Tiroksin hayvonlarga uzoq muddat yuborib turilganida nerv siste-masining qo'zg'aluvchanligi kuchayib, besaranjomlik paydo bo'ladi, hayvonning oyoqlari titrab turadi (tremor), pay reflekslari kuchayadi, shartli reflekslar o'zgarib qoladi. Tiroksin energetik jarayonlargagina emas, balki plastik jarayonlarga ham ta'sir ko'rsatadi hamda organizmning o'sishi va rivojlanishini tezlashtiradi.

Tarkibida yod bo'ladigan gormonlardan tashqari, qalqonsimon bezning parafollikular hujayralarida tireokalsitonin degan gormon hosil bo'ladi. Bu tarkibida 32 ta aminokislotasi bo'ladigan polipeptiddir. Ana shu gormon hayvonlar va odamga yuborilganda qondagi kalsiy miqdori kamayadi. Qonida kalsiy ko'payib ketgan odamlarda tireokalsitonin uning miqdorini kamaytiradi.

Qalqonsimon bez faoliyatini nerv va gumoral mexanizmlar idora etib boradi. Simpatik nerv sistemasining qo'zg'alishi bu bezlarning gormonlar hosil qilishini kuchaytiradi. Bez faoliyatini idora etishda bosh miya po'stlog'ining muhim rol o'ynashi shu bilan isbot etiladiki, bez funksiyasi kuchayganda (Bazedov kasalligi vaqtida) kuchli ruhiy kechinmalarni boshdan kechirish gormonlar hosil bo'lishini tag'in ham battar zo'raytiradi. Qalqonsimon bez faoliyatini gipotalamusdan ishlanib chiqadigan tegishli rilizing — omil ta'siri bilan gipofizda hosil bo'ladigan tireotrop gormon gumoral yo'l bilan idora etib boradi. Triyodtironin va tiroksinning qondagi miqdori yetishmaydigan bo'lsa, u vaqtda gipotalamus bilan gipofiz qalqonsimon bez faoliyatini stimullovchi mod-dalarni ko'proq miqdorda ishlab chiqaradi. Qalqonsimon bez gormonlarining qondagi miqdori ortiqcha bo'lib ketganida stimullovchi ushbu moddalarning ishlanib chiqishi kamayadi.

Qalqonsimon bez funksiyasining izdan chiqishi og'ir kasalliklarga olib keladi. Bez giperfunksiyasida gipertireoz deb yoki juda seziladigan darajada bo'lsa, tireotoksikoz deb ataladigan kasallik paydo bo'ladi.

Gipertireoz (Bazedov kasalligi) qalqonsimon bezning kattalashib ketishi (bu bo'yinda do'mbayib turadigan bo'qoqbo'lishi bilan namoyon bo'ladi), ko'zlarning chaqchayib turishi (rasm), yurak urishlarining tezlashuvi, tajanglik, uyqusizlik, ko'p terlash, asosiy almashinuv va tana temperaturasi ko'tarilishi, qondagi yod miqdorining ko'payib ketishi bilan xarakterlanadi.  

Bemorlar bir talay ovqat eydiyu, lekin shu bilan bir vaqtda tez ozib boradi. Ular juda jonsarak, saiga zardasi qaynayveradigan, tinib-tinchimas bo'ladi. Ba'zan muskullar titrab turadi. Kasallikning darajasi va bosqichlariga qarab mana shu hodisalarning hammasi har xil darajada ifodalangan bo'ladi. Og'ir formasida tireotoksik kriz boshlanib, odam oiib qolishi ham mumkin. Bu kasallikning sababi asosan ruhiy jarohatlarga bog'liq deb hisoblashadi. Kasallikning og'ir formasida qalqonsimon bezning bir qismi yoki hammasi olib tashlanadi. Hozirgi vaqtda tireoid gormonlar sintezini susaytirib qo'yadigan mod-dalar bilan, masalan, merkazolil va metilurasil bilan davolash usuli keng qo'llaniladi. p-nurlar chiqarishi natijasida qalqonsimon bezni tanlab turib, shikastlantiradigan )3II izotopi ham qo'llaniladi.

Qalqonsimon bez gipofunksiyasida gipotireoz deb ataladigan kasallik paydo boiadi. Qalqonsimon bez yoshlik paytidan gipofunksiyaga uchrasa yoki hayvonlarda olib tashlanadigan boisa, bu hoi organizmning jismoniy, jinsiy va ruhiy jihatdan rivojlanishi kechikib qolishiga olib keladi. Bolalik davridagi gipotireozning klinik belgilari shunday xususiyatlarga ega boiadiki, bular kretinizmda hammadan barala ko'rinadi. O'sish orqada qolib aqliy qobiliyatlar pasayib ketadi. Tana proporsiyalari o'zgarib qoladi (qo'l — oyoqlar kalta, bosh katta boiadi), jinsiy rivojlanish kechikadi, psixika ayniydi. Ko'pchilikbolalardaqorin kattalashib ketadi, ular «o'rdakka o'xshab» g'alati yuradi, tishlari kechroq chiqadi, nutqi va intellekti kechroq rivojlanadi. Miksedemaga xos o'zgarishlar ham boiadi. Qalqonsimon bez yetishmovchiligi odam voyaga yetgan mahalda boshlanadigan boisa, u vaqtda gipotireoz paydo boiadi, buning og'ir formasi miksedema (shilimshiq shish) deb ataladi. Bu kasallikda odam tez charchaydigan, sustkash boiib qoladi, hadeb uyqusi kelaveradi, junjika beradi, ichi qotib, badanning terisi quruq, tirnoqlari mo'rt, sochlari siyrak boiib qoladi. Yuzi dumaloqlanib, teri osti kletchatkasiga shish kelishi tufayli kerikib turadi. Kasallikning nechogii og'irligiga qarab shish bo'yin, qoi panjalari, boldir, hiqildoq va tilga ham yoyilishi mumkin, bu tilning kattalashib ketishi va nutqning anglab boimaydigan boiib qolishga olib keladi. Asabiy-ruhiy jihatdan odam bo'shashib, intellekti pasayadi, pay reflekslari susayadi, qulog'i og'ir tortadi, diurez kamayadi, jinsiy funksiyalar izdan chiqadi.

Gipotireozning davosi tarkibida tiroksin va triyodtironin bo'ladigan preparatlarni ishlatishdir.

Ba'zi joylarda shunday hollar kuzatiladiki, qalqonsimon bez funksiyasi yetishmasligi bilan birga uning to'qimasi anchagina o'sib, sezilarli buqoq hosil qiladi. Ayni vaqtda qalqonsimon bez gipertrofiya-langan boiadi-yu, lekin gormonlarining ishlanib chiqishi kamayib ketadi. Ana shunday kasallik endemik buqoq deb ataladi.

Bu kasallik ma'lum joylarda, asosan tog'li yerlarda kuzatiladi. Chunonchi, endemik buqoq tuprog'ida, demak ichimlik suvi va ovqatla-rida ham yod kamayib ketgan joylarda uchraydi (Ural, Kavkaz, Tyan-Shan, Pomir, Shveysariya, Norvegiyada). Bu kasallikda organizmga yod yetarli miqdorda kirib turmaydi va triyodtironin bilan tiroksin sintezi susayadi. Bu hodisa bezning o'sib ketishi bilan birga davom etadi, shunga ko'ra buqoq paydo boiadi, lekin gormonlar har qalay yetarli darajada hosil boimaydi. Bemorlarda gipotireozning boshqa formalariga xarakterli boigan va yuqorida tasvirlab o'tilgan o'zgarishlar kuzatiladi. Demak, buqoq kasalligi hozir ancha kamaygan. Ana shu kasallik tarqalgan tumanlarda profilaktika maqsadida oddiy osh tuzi va ichimlik suvga ma'lum miqdor kaliy yodid qo'shib berib turiladi.

   QALQONSIMON BEZ YONIDAGI, YA'NI PARATIREOID BEZLAR

Odamda to'rtta paratireoid bez bo'ladi, ularning ikkitasi qalqonsimon bezning orqa yuzasida joylashgan bo'lsa, ikkitasi pastki qutbi yonidan, ba'zan esa bez to'qimasining o'zidan joy oladi. To'rttala paratireoid bezning umuniy massasi atigi taxminan 100 mg ni tashkil etadi.

Bu bezlar organizmdagi kalsiy va fosfor miqdorini idora etishda muhim omil boimish paratgormon ishlab chiqaradi.

Hayvonning paratireoid beziari olib tashlanadigan bo'lsa, bir necha kundan keyinoq unda butun skelet muskulaturasi tortishib, tirishib qoladi (tetaniya) va bu o'limga olib keladi. Nafas muskullari tortishib, qisqarib turadigan bo'lgani uchun nafasning izdan chiqishi bevosita o'limga sabab bo'ladi. Talvasa tutib turishi skelet muskulaturasining o'zidan ko'ra ko'proq nerv sistemasi faoliyatining buzilishiga bog'liqdir. Qon bilan orqa miya suyuqligida kalsiy miqdori kamayib ketishi natijasida tetaniya paydo bo'ladi. Bu shu bilan tasdiqlanadiki, paratireoid bezlari olib tashlangan hayvonlarga kalsiy tuzlarini yuborish tetaniya boshlanishiga yo'l qo'ymaydi.

Odamda paratireoid bezlar funksiyasi yetishmay qolganida qondagi kalsiy miqdori me'yordagi 9—11 mg% dan 5—7 mg% gacha pasayib ketadi va shu bilan bir vaqtda qondagi fosfatlar miqdori ko'payadi. Shuning natijasida markaziy nerv sistemasining qo'zg'aluvchanligi kes-kin kuchayadi, bolalarda esa bundan tashqari, suyaklar, tishlar, so-chlarning o'sishi izdan chiqadi.

Paratgormonning ta'sir mexanizmi shundan iboratki, bu gormon suyak to'qimasini yemiruvchi osteoklastlar faolligini oshiradi, kalsiy-ning ichakdan so'rilishini va buyrak kanalchalaridan qayta so'rilib o'tishini kuchaytiradi. Mana shularning hammasi qondagi kalsiy miqdorining ko'payishiga olib boradi.

Qanday bo'lmasin biror sababga ko'ra qondagi kalsiy miqdori ko'payib qoladigan bo'lsa, u vaqtda paratgormon miqdori kamayadi, qalqonsimon bez gormoni tirokalsitonining ishlanib chiqishi esa kuchayadi. Natijada qondagi kalsiy miqdori me'yorllashadi. Kalsiy miqdori kamayib ketganida bunga teskari jarayonlar ro'y beradi. Shunday qilib, qon va orqa miya suyuqligidagi kalsiy miqdori doimo me'yoriy darajada saqlanib boradi.

Paratireoid bezlar funksiyasi susayib ketganida davo qilish maqsa-dida shu bezlardan olingan preparatlar ishlatiladi.  Paratgormon organizmdagi kalsiy va fosfor ionlari konsentratsiyasini o'zgartirib, ushbu ionlar ishtiroki bilan yuzaga chiqadigan fiziologik jarayonlarga ta'sir ko'rsatishi mumkin.

   BO'QOQ BEZI

Bo'qoq bezi yoki ayrisimon bez to'sh suyagi orqasida joylashgan. Yuqori tomonda u traxeyaga taqalib tursa, pastda aortaga taqalib turadi. Bu bez limfoid hujayralari va Gassal tanachalari degan alohida tuzilmalari mo'1-ko'l bo'lishi bilan ajralib turadi.

Bo'qoq bezi funksiyasi yetarlicha o'rganilgan emas. Shu bez faoliya-ti bilan organizmning yoshi o'rtasida muayyan o'zaro bog'lanish borligi ma'lum. Bezning absolut massasi chaqaloqlarda 13 g ni tashkil etadi. Bola o'sadigan davrda — 6 yoshdan to 16 yoshga borguncha bez massasi hammadan ko'p ortadi — 25—27 g ga yetadi. Keyinchalik bez massasi kichrayib boradi va katta yoshli odamlarda talaygina qismi yog' to'qima-siga aylanib ketadi. Organizmning eng zo'r berib o'sadigan davri shu bez faoliyati bilan bog'langan. Bo'qoq bezining jinsiy rivojlanishga alo-qador ekanligi aniqlangan. Jinsiy jihatdan voyaga yetish davriga qadar bo'qoq zo'r berib ishlab, jinsiy bezlar funksiyasini susaytirib turadi, deb taxmin qilinadi. Jinsiy balog'at boshlanishi bilan bo'qoq bezi massasi kichrayib, ta'siri susayib qoladi.

Bo'qoq bezida limfotsitning o'tmishdoshi — kam differensiat-siyalangan ko'mik hujayrasi antigenlarni ajrata olish hamda yot hujayra-larni mustaqil yemirish xususiyatiga ega bo'lgan T-qaram limfotsitga aylanadi. Shu tufayli bo'qoq bezi immun sistemaning markaziy organlari jumlasiga kiritiladi.

  ME'DA OSTI BEZI

Me'da osti bezi aralash bezlarga kiradi. Unda hazm fermentlariga ega shira hosil bo'lishi bilan bir qatorda bevosita qonga o'tib turadigan gormonlar ham ishlanib chiqadi.

Me'da osti bezi gormonlari Langergans orolchalari deb ataladigan alohida hujayralar guruhlarida hosil bo'ladi. Bu orolchalar bez bo'lakchalarining bag'rida to'p-to'p boiib yotadigan poligonal hujay-ralardan iborat. Gistologik preparatlarda bez hujayralari yaxshi bo'yala-digan tashqi sekretor to'qima fonida och pushti rangda bo'ladi.

Hayvonlarda me'da osti bezini olib tashlash 15—20 kundan keyin ularning o'lib qolishiga sabab bo'ladi. Bez olib tashlanganidan keyin 5—6 soat o'tishi bilanoq qondagi qand miqdori keskin ko'payib, u siydik bilan birga chiqa boshlaydi; hayvon juda ko'p suv ichadi, ozib-to'zadi va o'lfb qoladi.

Odamda me'da osti bezi inkretor faoliyatining yetishmovchiligi qandli diabetga qandli siyish deb ataladigan og'ir kasallikka olib boradi. Bu kasallikda qondagi qand miqdori ortib (giperglikemiya), me'yordagi 80—120 mg% o'rniga ba'zan 200-300-400 mg% ga yetadi. Bunday hodisa, jumladan shunga bog'liqki, diabetda to'qimalarning organizmga kirgan glukozani o'zlashtirish va jigar hamda muskul hujayralarida glikogen ko'rinishida to'plab borish xu-susiyati pasayib ketadi. Qondagi qand miqdorining 150—180 mg% dan ortishi siydikda qand paydo bo'lishiga va siydik bilan birga organizmdan chiqib turishiga olib keladi, glukozuriya deb shuni aytiladi. Buning sababi shuki, buyrak kanalchalarida birlamchi siydikdan glukozaning qayta so'rilib o'tishi (reabsorbsiyasi) kamayadi. Bir talay qand chiqib turadigan bo'lishi ustiga diurez ham ko'payib ketadi (poliuriya). Bemorlarda bir kecha-kunduzda 4—5 1 gacha suv chiqib ketadi. Diabetda uglevodlar almashinuvi buzilishi munosabati bilan oqsillar va yog'larning energiya manbalari sifatida sarflanishi keskin kuchayadi. Moddalar almashinuvining odatdagi yo'li izdan chiqib, yog'larning chala oksidlanish mahsulotlari — keton tanalar, ya'ni (J-oksimoy va asetosirka kislotalar to'planib qoladi. Organizmga kirib turadigan oqsillarning ko'pchilik qismi uglevodlarga aylanadi, bu bir talay oraliq kislotali mahsulotlar hosil bo'lishi bilan birga davom etib boradi. Ana shu mahsulotlar qon reaksiyasini kislota to-moniga o'zgartirib qo'yadi, asidoz vujudga keladi. Mana shu hodisa-larning hammasi organizmning zaharlanishi va funksiyalarining izdan chiqishiga olib boradi. Bemorlar chanqoqlik, darmonsizlik sezadi, tezrcharchab qoladi, badanining terisi qichishib turadi, nafasi, yurak faoliyati va boshqa organlarning funksiyasi buziladi. Infeksiyalarga qarshilik kamayib ketganligi uchun ko'pincha yallig'lanish jarayon-lari boshlanadi. Diabetning og'ir formalarida hayot uchun xatarli holat — diabet komasi boshlanishi mumkinki, shu koma vaqtida odam o'lib qolishi mumkin. Hozir tasvirlab o'tilgan patologik hodisalarning hammasi me'da osti bezi gormonlaridan biri — insu-linning yetarlicha hosil bo'lib turmasligiga bog'liqdir.

Me'da osti bezida bir nechta gormonlar: insulin, glukagon, lipoka-in ishlanib chiqadi. Bez ekstraktlarida yana ikkita gormon: vagotonin va sentropinen topilgan.

Insulin. Bu gormon oqsildir. Me'da osti bezidan insulin olish usulini rus shifokori L. V. Sobolev (1902) kashf etgan, keyinchalik esa kanadalik olimlar Best va Bantinglar (1922) ishlab chiqqan. Bu kashfiyot jahon ilm-fani tarixining yorqin sahifasidir, chunki talaygina odamlarning hayoti shuning natijasida qutqarib qolingan. Hozir insulinning kimyoviy tuzilishi aniqlangan. U nisbiy molekular massasi 6000 ga teng bo'lgan 51 ta aminokislotadan iborat. Insulin sintetik yo'l bilan olingan birinchi oqsilli moddadir.

Insulin organizmga yuborilganida jigar, skelet muskulaturasi, yurak muskuli, silliq muskuliar va boshqalarning hujayralariga qon plazmasidan zo'r berib glukoza o'tib turadi. Hujayralarda insulin ta'siri ostida glukozadan glikogen sintezlanadi. Insulin glukoza uchungina emas, balki aminokislotalar uchun ham hujayra membranalari o'tkazuvchanligini oshiradiki, bu oqsil sinteziga yordam beradi. Insulin yog' hujayralariga glukoza o'tishini kuchaytiradi, shu hujayralarda undan yog'lar hosil bo'ladi (anabolik ta'siri).

Shunday qilib, insulin glukozaning to'qimalarga o'tishini ta'min-laydi va shu bilan uning energetik, plastik va zaxira modda tariqasida o'zlashtirilishiga yordam beradi. Insulin miqdorining yetishmasligi uglevodlar, oqsillar va yog'lar almashinuvining buzilishiga olib keladi.

Qandli diabetning davosi insulin berib turishdan, ya'ni o'rinbo-sar davo qilishdan iborat. Kasallikning ba'zi formalarida insulinni har kuni va hatto kuniga 2—3 mahai yuborib turishga ham to'g'ri keladi. Shu sababdan, ta'siri uzoq davom etadigan insulin unumlari olingan va ishlatiladi, masalan, protamin—rux—insulin shular jum-lasidandir.

Organizmga katta dozalarda insulin yuborish qonda glukoza konsentratsiyasining tez kamayib ketishiga (50—40 mg % gacha kamay-ishiga) olib keladi, shuning natijasida gipoglikemik koma degan hodisa boshlanishi mumkin. Venaga glukoza yuborish yo'li bilan organizmning shunday og'ir ahvolini bartaraf etib, asliga keltirsa bo'ladi.

Glukagon. Me'da osti bezining bu gormoni jigarda glikogen parcha-lanishini kuchaytiradi va qondagi qand miqdorini ko'paytiradi. Glukagon yog' to'qimasida yog' parchalanishini ham tezlashtiradi. Shunday qilib, gluykagon insulinga qarama-qarshi ta'sir ko'rsatadigan gormondir.

Qondagi glukoza miqdorini gormonal yo'l bilan idora etib turishda qatnashadigan insulin bilan gluykagon sekretsiyasi o'z navbatida nerv sistemasining nazorat qilib boruvchi ta'siri ostida bo'ladi. Adashgan nervni ta'sirlash insulin hosil boiishini stimullasa, simpatik nervlarni ta'sirlash uni tormozlab qo'yadi. Chunonchi, ovqat hazm qilinib, qonga talaygina miqdorda glukoza o'tib turganda adashgan nerv yadrolari neyronlarining faolligi kuchayishi natijasida insulin sekretsiyasi ko'payadi. Jismoniy ish, his-hayajonlar vaqtida qondagi qand miqdorining ko'payib ketishi ham insulin sekretsiyasi kuchayishiga olib keladi. Qondagi glukoza konsentratsiyasining kuchayishi, aksincha, insulin sekretsiyasini tormozlaydi, lekin gluykagon hosil bo'lishi va ajralib chiqishini kuchaytiradi. Ana shunday mexanizmlar qonda qand miqdorining o'zgarmay turishini ta'minlab boradi.

Lipokain. Me'da osti bezining bu gormoni jigardagi letsitin hosil bo'lishi va yog' kislotalarining oksidlanishini kuchaytiradi, ya'ni yog'larning organizm tomonidan o'zlashtirilishiga yordam beradi.

Vagotonin. Bu gormon adashgan nervlar neyronlarining faolligini oshirib, nerv sistemasi parasimpatik boiimi qo'zg'aluvchanligini kuchaytiradi.

Sentropnein. Bu gormon nafas markazi neyronlarini stimullab, bron-xlarni kengaytiradi; bronxial astma davosi uchun ishlatiladi.

   BUYRAK USTI BEZLARI

Buyrak usti bezlari ikki dona (o'ng va chap) bo'lib, tegishli buyrak-ning ustki qutbida joylashgan. O'ng tomondagi bez shaklan uchbur-chakka o'xshasa, chap tomondagisi yarim oyga o'xshaydi. Buyrak usti bezlari yupqa fibroz parda bilan qoplangan, har bir buyrak usti bezining massasi o'rtacha 5—8 g ni tashkil etadi.

Buyrak usti bezlari tashqi po'stloq qavati va ichki miya qavatidan tashkil topgan, bu qavatlari tuzilishi va funksiyalari jihatidan alohida-alohida ichki sekretsiya bezlari bo'lib, har xil gormonlarni ishlab chiqaradi. Buyrak usti bezlarini olib tashlash hayvonni o'limga olib keladi.

 Miya qavatining tuzilishi va funksiyalari. Buyrak usti bezlarining miya moddasi xromaffin hujayralardan tuzilgan, ularning bunday deb atalishiga sabab shuki, bu hujayralar kaliy bixromat bilan sariq jigarrang tusga bo'yaladi. Xromaffin hujayralar tananing boshqa qismlarida: aorta ravog'ida, uyqu arteriyalarining tarmoqlanadigan joyida, simpatik nerv sistemasining ba'zi gangliyalarida ham uchraydi. Mana shu hujayralarning hammasi adrenalin sistema degan sistemaga kiradi, chunki adrenalin gormonini ishlab chiqaradi, adrenalin gormoni noradrenalin bilan birgalikda katexolaminlar guruhiga kiradi.

Buyrak usti bezlarining miya qatlamida adrenalin gormoni va adrenalin biosintezining bevosita o'tmishdoshi bo'lmish noradrenalin hosil bo'ladi. Nerv sistemasi simpatik bo'limining qo'zg'alishi organizmning talaygina funksiyalariga qay tariqa ta'sir ko'rsatadigan boisa, adrenalin ham o'sha funksiyalarga xuddi shunday yo'nalishda ta'sir ko'rsatadi.

Adrenalin ta'siri ostida yurak qisqarishlari kuchayib, tezlashadi, yurak muskulining qo'zg'aluvchanligi oshadi. Adrenalin badan terisi, qorin organlari va tinch turgan skelet muskullari tomirlari (arteriolalari) ning torayishiga sabab bo'ladi. Adrenalinning yurak va miya tomirlariga ko'rsatadigan ta'siri buning aksicha — adrenalin shu tomirlarni kengaytiradi. Adrenalin ishlab turgan muskullar tomirlarini kengaytirishi mumkin. U ko'ndalang-targ'il muskullarning ish qobiliyatini, ayniqsa ular charchab qolgan bo'lsa, kuchaytirishga yordam beradi. Adrenalin ta'siri ostida me'da va ichakning motor funksiyasi susayadi. O't yo'llari bilan siydik chiqarish yo'llari, bachadon va qinning silliq muskullari, shuningdek ko'z qorachig'ini kengaytiradigan muskullar, aksincha, qisqaradi. Qovuq va o't pufagi muskullari bo'shashadi. Adrenalin bronxlar va bronxiolalar muskullarining qisqarishiga sabab bo'ladi, shuning uchun bronxial astma bilan og'rigan kasallarga davo qilishda undan foydalaniladi.

Adrenalin moddalar almashinuvi, ayniqsa uglevodlar almashinuvi darajasiga ta'sir ko'rsatadi. U jigarda glikogenning glukozagacha parchalanishini kuchaytiradi, glukoza qonga o'tib, energiyaga ehtiyoj ortib turgan mahalda energetik material tariqasida sarflanadi. Muskullarda ham zaxira glikogenning glukozaga aylanishi va keyinchalik oksidlanishi kuchayadi. Adrenalin ta'siri ostida retseptorlar qo'zg'aluvchanligi, jumladan ko'z to'r pardasi, eshituv va vestibular apparatining qo'zg'aluvchanligi kuchayadi. Shunday qilib, adrenalin organizmning holatini tezdan o'zgartirib, ish qobiliyatini kuchaytirishga qaratishi mumkin. Noradrenalin ta'siri umuman adrenalinnikiga o'xshaydi-yu, lekin ba'zi sistemalarga ko'rsatadigan ta'sirida o'ziga xos xususiyatlari bo'ladi.

Buyrak usti bezlarining miya qavatida adrenalin va noradrenalin hosil bo'lishini simpatik nerv sistemasi idora etib boradi (Cheboksarov M. P., 1910). Qorin nervi tarkibida o'tuvchi simpatik nervlarning qo'zg'alishi yoki gipotalamusdagi ma'lum zonalarning ta'sirlanishi shu gormonlar hosil bo'lishini kuchaytiradi. Zo'r his-hayajonlar (qo'rquv, g'azab vaqtida, sport musobaqalari paytida, kishi qattiq quvonganida) qonga adrenalin o'tishi ko'payadi. Bu — miya oliy bo'limlarining markazlari adrenalin hosil bo'lishiga ta'sir ko'rsatib turishidan dalolat beradi.

 Buyrak usti bezlari po'stlog'ining funksiyasi. Buyrak usti bezlari po'stlog'ida uchta zona: tashqi — koptokchasimon, o'rta — dastasimon va ichki — torsimon zonalar tafovut qilinadi. Buyrak usti bezlarining po'stlog'i xolesterin va askorbinat kislotaga boy.

Odamda buyrak usti bezlari po'stloq moddasi yetishmay qolganida Addison yoki bronza kasalligi paydo bo'ladi. Bu kasallikda badan terisi bronza rangiga kirib, bemor ozib ketadi, qon bosimi pasayadi, gipoglikemiya boshlanadi, yurak muskulining qisqarish funksiyasi pasayib qoladi, odam saiga charchaydigan bo'lib, infeksiyalarga moyilligi ortadi. Bu kasallik ko'pincha o'lim bilan tugaydi. Bu kasallikka buyrak usti bezlari po'stlog'ining gormonlari bilan davo qilib borilganida umrni uzaytirish mumkin.

Buyrak usti bezlarida gormon ishlab chiqaruvchi o'smalar paydo bo'lganida shu bezlar po'stlog'i funksiyasi kuchayib ketadi, ya'ni ularning giperfunksiyasi kuzatiladi. Mazkur holda po'stloq gormonlarining ishlanib chiqishi kuchayadi va sifat jihatidan o'zgarishi mumkin. Asosan, erkak va ayol jinsiy gormonlari ishlanib chiqib turadi, bu hoi erkaklaming vaqtidan ilgari balog'atga yetishiga yeki ayollarda erkaklarga xos ikkilamchi jinsiy belgilar paydo bo'lishiga (ovoz yo'qonlashib, soqol-mo'ylov o'sishiga) olib keladi.

Buyrak usti bezlarining po'stlog'i uch guruh gormonlar ishlab chiqaradi:

1) mineralokortikoidlar, bularga aldosteron va 11-dezoksikortikosteron kiradi;

2) glukokortikoidlar, bularga gidrokortizon, kortizon va kortikosteron kiradi;

3) jinsiy gormonlar: androgenlar, estrogenlar, progesteron.

Koptokchasimon zonasida hosil bo'ladigan mineralokortikoidlar mi-nerallar almashinuvini idora etishda qatnashadi. Ularning eng faoli — aldosteron buyraklarda natriy bilan xlor reabsorbsiyasini kuchaytiradi va kaliy reabsorbsiyasini susaytiradi. Qon va to'qimalarda natriy to'planib qolishi organizmda suv turib qolishiga olib boradi. Mineralkortikoidlar yetishmovchiligi natriy bilan xlor reabsorbsiyasi kamayishiga olib keladi. Organizm hayot bilan sig'isha olmaydigan darajada, bir talay natriy yo'qotadi. Bu holda mineral kortikoidlarni organizmga yuborishgina hayotni saqlab qolishi mumkin.

Glukokortikoidlar dastasimon zonasida hosil bo'ladi va uglevodlar, oqsillar hamda yog'lar almashinuvini idora etib boradi. Bularning eng faoli gidrokortizondir. Glukokortikoidlar jigarda oqsillar bilan yog'lardan qand hosil bo'lishi hisobiga qand miqdorini oshiradi, yog' depolaridan yog' safarbar etilishini kuchaytiradi, bu gormonlar ta'siri ostida ba'zi organlarda oqsilning parchalanish jarayonlari sintezi ustidan zo'r kela boshlaydi.

Glukokortikoidlar sekretsiyasining yetishmasligi organizmning zararli ta'sirlarga va patologik jarayonlarga qarshiligini susaytirib qo'yadi. Bu holda kasalliklar, jumladan infeksion kasalliklar og'ir o'tadi va o'limga olib kelishi mumkin. Glukokortikoidlarning muhim rol o'ynashi buyraklar funksiyasini me'yoriy holda saqlab borishida namoyon bo'ladi — bu gormonlar koptokchadagi filtratsiya tezligini oshiradi. Glukokortikoidlar yallig'lanish jarayonlarini, allergik reak-siyalarni susaytirib qo'yadi va shu sababdan ular yallig'lanishga qarshi gormonlar deb ataladi. Glukokortikoidlar organizming zo'r ta'sir (stressor)larga qarshiligini kuchaytiradi. Ular organizmni atrofdagi muhitning noqulay ta'sirlariga moslashtiradi va shu sababdan adaptiv gormonlar deb ataladi.

Glukokortikoidlar ta'siri ostida organizm nospetsifik qarshiligining kuchayishi mexanizmi murakkab va yetarlicha o'rganilgan emas. Moddalar almashinuvining o'zgarib qolishi hammadan katta ahamiyatga ega. Bir qancha kasalliklarga davo qilish uchun glukokortikoidlar (gidrokorti-zon, kortizon va ularning talaygina sintetik unumlari) klinikada katta ahamiyatga ega bo'lib qoldi.

Buyrak usti bezlari po'stlog'ining jinsiy gormonlari — androgenlar va estrogenlar katta yoshli odamda oz miqdorda hosil bo'ladi va ularning  roli katta emas. Faqat bolalik va qarilik chog'ida bular bir qadar ahamiyatga ega bo'ladi. Jinsiy gormonlarning xossalari «Ko'payish» boiimida ko'zdan kechirib chiqilgan.

 

  GIPOFIZ

Gipofiz yoki miyaning pastki ortig'i massasi 0,4—0,6 g atrofida keladigan, oval shaklli, kichkina bezdir. Bu bez oraliq miyada joylash-gan va bosh skeletidagi turk egari chuqurchasida yotadi. Voronka yordamida gipofiz gipotalamus bilan mahkam bog'langan. Gipofiz oldingi, oraliq va orqa boiaklardan tashkil topgan, shu bo'laklarning har biri ichki sekretsiya bezidir. Orqa bo'lagi uni gipotalamus bilan bogiab turadigan nerv tolalari tarmoqlari bilan moi-koi ta'minlangan. Shu boiagini neyrogipofiz deyiladi. Oldingi, sof sekretor bo'lagi adenogipofiz deb ataladi.

 Oldingi bo'Iagining gonnonlari. Oldingi bo'lagi bir nechta gormon-larni: somatotrop, tireotrop, gonadotrop, adrenokortikotrop gormon-larni ishlab chiqaradi.

Somatotrop gormon yoki o'sish gormoni yosh hayvonlarning o'sishini stimullab boradi. Shu gormon yuborilganida organizmda oqsillar sintezi kuchayadi, azot balansi musbat bo'lib qoladi, depolardan yog'larning chiqib kelishi va energiya almashinuvida sarflanishi kuchayadi. Bu gormon organizm o'sib boradigan davrda to'qimalarida ro'y berib turadigan almashinuv jarayonlariga anabolik omil tariqasida ta'sir ko'rsatadi. Somatotrop gormonning optimal ta'sir ko'rsatishi uchun shu gormon sinergistlari bo'lmish glukokortikoidlar hamda qalqonsimon bez gormonlari ishtirok etishi zarur.

Yosh bolalik davrida somatotrop gormon ortiqcha ishlanib chiqadigan boisa (gipofiz o'smalarida) odamda gigantizm paydo bo'ladi. Bun-day odamlarning bo'yi 2,4—2,5 m ga, massasi 150 kg gacha borib qoladi. Gipofiz oldingi bo'lagi giperfunksiyasi odam katta bo'lganidan keyin boshlansa, u vaqtda akromegaliya paydo bo'ladi. Bu kasallikda qoi-oyoq barmoqlari va panjalari, burun, pastki jag', til, ko'krak va qorin bo'shlig'i organlari kattalashib ketadi (82- rasm). Muskullar darmoni qurib qoladi, diurez ko'payadi, siydikda qand paydo bo'ladi, jinsiy faoliyat buziladi.

Somatotrop gormon yoshlik chog'ida yetishmaydigan bo'lsa, o'sish sekinlashadi va odamlar pakana bo'lib qoladi. Bunday odamlarda tana qismlari, garchi mutanosib bo'lsada, skeletning suyaklanishi kechikadi, qo'1-oyoq panjalari ixcham bo'ladi, birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilar rivojlanmay qoladi. Bunday odamlar odatdagi kasalliklarga yaxshi bardosh bera olmaydi va ko'pincha yoshligida o'lib ketadi.

Tireotrop gormon (tireotropin) qalqonsimon bezda shu bez gormonlari hosil bo'lishini kuchaytiradi. Bu shunga bog'liqki, tireotropin qalqonsimon bez sekretor hujayralari faolligini kuchayti-rib, sonini ko'paytiradi. Gipofizni olib tashlash qalqonsimon bezning kichrayib qolishiga yoki hatto batamom atroflyala-nib ketishiga sabab bo'ladi. Gipofiz olib tashlanganidan keyin asosiy almashinuv bilan oqsillar almashinuvi susayib qoladi. Tireotropinni organizmga uzoq vaqt yuborib turish qalqonsimon bez giperfunksiyasi paydo bo'lishiga olib keladi. Tireotrop gormon hosil bo'lishi va ajralib chiqishi qondagi qalqonsimon bez gormonlari miqdoriga bog'liq. Agar shu gormonlar miqdori ko'payib ketsa, u vaqtda tireotropin ishlanib chiqishi kamayadi, bordiyu, qondagi o'sha gormonlar miqdori kamayib qolsa, tireotropin ishlanib chiqishi kuchayadi (teskari aloqa mexanizmi). Sovuqni sezadigan retseptorlar ta'sirlanganida tireotrop gormon sekretsiyasi refleks yo'li bilan kuchayadi.

Gonadotrop gormonlar (gonadotropinlar) jinsiy bezlar faoliyatini stimullaydi. Gipofizning oldingi boiagida uchta gonadotrop gormon: follikulalarni stimullovchi luteinlovchi va laktogen gormon (prolaktin) hosil bo'ladi. Follikulalarni stimullovchi gormon urg'ochi hayvonlarda follikulalarning tuxumdonlarda rivojlanishini tezlashtiradi va ularni yetuk follikula pufakchasiga (graffpufakchasiga) aylantiradi, erkak hayvonlarda esa spermatozoidlar hosil bo'lishi va prostata bezi rivojlanishini tezlashtiradi. Luteinlovchi gormon urug'don va tuxumdonlarda ichki sekretor elementlar rivojlanib borishini stimullaydi va shu bilan jinsiy gormonlar (androgenlar va ekstrogenlar) hosil bo'lishi tezlashuviga olib boradi. Prolaktin sariq tanada progesteron ishlanib chiqishini va laktatsiyani kuchaytiradi. Gonadotropinning jinsiy organlar faoliyatidagi roli «Ko'payish» bo'limida batafsilroq tasvirlangan.

Adrenokortikotrop gormon (kortikotropin, AKTG) 39 ta aminokislota qoldiqlaridan iborat polipeptid. AKTG buyrak usti bezi po'stlog'ining dastasimon va to'rsimon (kamroq darajada) zonalari o'sib borishiga sabab bo'lganligi tufayli shu bezlar po'stlog'ida gormonlar, asosan glukokortikoidlar hosil bo'lishini stimullaydi. Organizmda AKTG yetishmay qolganligi tufayli shu zonalar ftinksiyasi pasayib turgan hollarda organizmga AKTG yuborilsa, uning shunday ta'siri ayniqsa ifodalangan bo'ladi. Keskinlik holati (stress)ga sabab bo'ladigan ta'sirotlar mahalida AKTG sekretsiyasi hamisha kuchayadi. Masalan, og'riq ta'siroti, sovuq, infeksion kasalliklarning qo'zg'atuvchilari, ruhiy jarohatlar va boshqalar ana shunday ta'sirot (stressor)lar jumlasiga kiradi.

Kuchli ta'sirotlar, o'zining tabiatidan qat'iy nazar, organizmda spetsifik reaksiyalar bilan bir qatorda, uni asraydigan va keskinlik sharoitlariga moslashtiradigan ancha bir xil (nospetsifik) reaksiyalarni ham keltirib chiqarishi allaqachon ko'rsatib berilgan. Kanadalik tadqiqotchi G. Se1 e ana shu jami moslashtiruvchi reaksiyalarni «umumiy adaptatsion sindrom» deb atashni taklif etdi va bunda gormonal omillarga katta ahamiyat berdi. Odatdan tashqari ta'sirotlar gipotalamus yadrolarining reflektor yoi bilan qo'zg'alishiga sabab bo'ladi, gipotalamus yadrolarida gipofiz oldingi bo'lagida AKTG sintezlanishi va ajralib chiqishini stimullaydigan neyrogormonlar hosil boiishi kuchayadi. Mazkur jarayonda nerv sistemasining simpatik bo'limi, ichki sekretsiya-ning ba'zi boshqa bezlari va gormonlari (adrenalin, tiroksin va boshqalar) ishtirok etadi. AKTG buyrak usti bezlari po'stlog'ini stimullaydi va unda organizmning noqulay omillarga moslanishida muhim rol o'ynaydigan glukokortikoidlar ko'proq hosil bo'lishiga olib boradi.

G. Sele aytgan umumiy adaptatsion sindromning uchta rivojlanish bosqichi bor. Birinchi bosqichi «xavotirlik, ya'ni trevoga reaksiyasi» buqoq bezi, taloq va limfa tugunlari massasining kamayib borishi bilan xarakterlanadiki, bu buyrak usti bezlari po'stlog'ining faolligi kuchayishiga va qonga glukokortikoidlar otilib chiqishiga bog'liqdir. Ikkinchi bosqich rezistentlik bosqichida buyrak usti bezlarining po'stlogi gipertrofiyalanib, glukokortikoidlarni mudom zo'r berib ishlab chiqarib turadi. Mana shu bosqichida, odatda, organizmning noqulay omillarga chidami kuchayadi. Stressor omil ta'siri to'xtasa, u holda organizmning ahvoli me'yorlashadi. Taassurot o'rtacha bo'lib, takror-takror kor qiladigan bo'lsa, kuchaygan chidam mustahkamlanib qolishi mumkin (chiniqish). Biroq, patogen omil haddan tashqari zo'r yoki uzoq ta'sir ko'rsatadigan bo'lishi mumkin, bunda buyrak usti bezlari funksiyasi tugaydi va organizm halok bo'lib ketishi mumkin. Mana shu uchinchi bosqich — holdan toyib tugash bosqichidir. Shunday qilib, umumiy adaptatsion sindrom organizmning kompleks himoya reaksiyalaridir, bular, xususan gipofiz va buyrak usti bezlari po'stlog'i tufayli ro'yobga chiqadi.

Gipofiz oldingi bo'lagining ichki sekretsiyasini gipotalamus yadrolari nerv hujayralarida faol moddalar — neyrosekretlar hosil qilish yo'li bilan idora etib boradi. Neyrosekretlar qonga o'tib, qon oqimi bilan to'g'ridan-to'g'ri gipofiz oldingi bo'lagi hujayralariga keladi va ularning faoliyatini o'zgartiradi. Mana shu faol moddalar ajratuvchi omillar, rilizing-omillar deb nom olgan. Ular AKTG, somatotrop, tireotrop va gonadotrop gormonlar hosil bo'lishi va ajralib chiqib turishiga olib keladi. Rilizing-omillar gipotalamusdan unga keladigan nerv signallari ta'siri ostida ajralib chiqadi. Gipotalamus gipofiz bilan juda mahkam bog'langan. Organizmdagi vegetativ funksiyalarning idora etilishi yagona neyrogumoral sistema bo'lib, uning oliy markazi gipotalamusdir.

 Gipofizning oraliq bo'lagi. Gipofizning bu bo'lagi melanositlatni stimullovchi gormon (intermedin) ishlab chiqaradi. Odamda bu gormon teri pigmentatsiyasi regulatori bo'lib hisoblanadi. Badan terisining pigmentatsiyadan mahrum boigan, ya'ni rangi yo'qolgan joylariga intermedinni teri orasiga yuborib turish asta-sekin teri rangini asliga keltiradi.

 Gipofizning orqa boiagidan ikkita gormon: antidiuretik gormon (yoki vazopressinjr va oksitosin ajratib olingan. Bular gipotalamus yadrolarida sintezlanib, nerv tolalari bo'ylab gipofizning orqa bo'lagiga o'tadi va shu joyda to'planib turadi. Antidiuretik gormon yetishmovchiligi yoki gipofiz orqa bo'lagi funksiyasining susayib qolganligi qandsiz ko'p siyish degan hodisaga dlib keladi. Ayni vaqtda tarkibida qand bo'lmaydiganjuda ko'p miqdor siydik chiqadi va odam qattiq chanqay-veradi. Bemorlarga gormon yuborish siydik chiqishini me'yorllashtiradi. Antidiuretik gormonning ta'sir mexanizmi buyraklar-dagi yig'uvchi naychalar devorlaridan suvning zo'r berib qayta so'rili-shidan iborat. Oksitosin homiladorlikning oxirlarida bachadon silliq mus-kulaturasining qisqarishini kuchaytiradi. Tug'ruq me'yorda o'tishi uchun organizmda oksitosin bo'lishi zarur. Antidiuretik gormon bilan oksitosin oktapeptidlar bo'lib hisoblanadi va hozir sintetik yo'l bilan olingan.

  
TO'QIMA GORMONLARI

Bu gormonlar fiziologik faol moddalar jumlasidan bo'lib, o'ziga xos ta'sir ko'rsatadi va turli organlarda joylashgan alohida, ya'ni ixtisoslashgan hujayralarda ishlanib chiqadi. Bular qonga o'tishi ham mumkin bo'lsada, ko'pincha mahalliy tarzda o'zi ishlanib chiqqan joy-dan kichik masofada ta'sir ko'rsatadi. Fiziologik jihatdan faol boiadi-gan ushbu moddalar tuzilishi va organlarga ko'rsatadigan ta'siri nuqtayi nazaridan olganda bir xil emas, ammo to'qima gormonlari degan umumiy nom bilan birlashtiriladi. Ular me'yor va patologiya sharoitlarida turli-tuman fiziologik va almashinuv jarayonlarini idora etib boradi. To'qima gormonlari jumlasiga quyidagi moddalar kiradi.

 Me'da-ichak yo'li gormonlari ovqat hazmi vaqtida chiqadi: sekretin, gastrin, xolesistokinin va boshqalar shular jumlasi-dandir.

Gistaminning ta'sir doirasi keng. U o'zi ajralib chiqadigan sohada arteriolalar, kapillarlar va venulalarni .kengaytiradi, ularning o'tkazuvchanligini kuchaytiradi, badan qichishi va og'riqqa sabab bo'ladi, me'da shirasi hosil bo'lishini kuchaytiradi. Gistamin yallig'lanish va allergiya jarayonlari avj olishida muhim rol o'ynaydi.

Serotonin (5-gidroksitriptamin) mahalliy tarzda ta'sir ko'rsatadi, tomirlarni toraytirib, kapillarlarning o'tkazuvchanligini susaytiradi, trombotsitlar agregatsiyasiga sabab bo'ladi. Serotonin ham, xuddi gistamin singari, markaziy nerv sistemasida nerv impulslarini o'tkazishda ishtirok etadi.

Kininlar. Bu guruhning vakillari jumlasiga yallig'lanish jarayoni avj olib borishida muhim omillarning biri bo'lib, arterial bosimni pa-saytiradigan, kapillarlarni kengaytiradigan va ular o'tkazuvchanligini susaytiradigan polipeptid bradikinin kiradi. Bradikinin bronxlar, ichak va bachadon silliq muskullarining qisqarishini kuchaytiradi.

Prostaglandinlar. Bular tarkibida 20 ta uglevod atomi bo'ladigan to'yinmagan organik kislotalarning siklik mahsulotlaridir. Prostaglandinlar barcha to'qimalarda hosil bo'lib turadi. Bir xil kimyoviy tabiatga ega bo'lgan katta moddalar guruhini tashkil etuvchi prostaglandinlar yon zanjirlarining tuzilishi va ta'sirining doirasi jihatidan bir-biridan farq qiladi. Jumladan, ba'zi prostaglandinlar yallig'lanish va allergiya reaksiyalarining avj olishida muhim ahamiyatga ega. Ba'zan prostaglandinlar silliq muskullanung qisqarishiga sabab bo'lsa (tug'ruq mahalida ishlatiladi), ba'zilari ularni bo'shashtiradi. Arterial bosimni pasaytiruvchi prostaglandinlar ajratib olingan.

Keylonlar. Hujayralar proliferatsiyasini susaytirib, ularning o'zaro birlashuvining mexanik pishiqligiga, hujayralardagi oqsillar va nuklein kislotalarning biosinteziga ta'sir qiladigan faol moddalar so'nggi 10 yilda ajratib olindi va o'rganila boshlandi. Mana shular keylonlar deb atalgan. Ular hujayralarda DNK sintezini hamda hujayralarning ko'payishini to'xtatib qo'yishga qodir bo'lgan past molekulali oqsillar — gliko-proteidlardir. Bitta to'qimaning hujayralari tuzilish jihatidangina emas, balki funksional jihatidan ham, ya'ni kimyoviy signallar vositasida bir-biriga bog'langan bo'ladi, deb taxmin qilinadi. Hujayralararo ta'sirlarning shakllaridan biri hujayralar ko'payishining keylonlar yordamida idora etUib borishidir. Keylonlar arzimas konsentratsiyalarda ham faol bo'laveradi. Hozir o'smalarning o'sishini to'xtatib qo'yishda keylonlarning qanday ahamiyati borligi aniqlanmoqda.

Nerv qo'zg'alishi mediatorlari — asetilxolin bilan noradrenalinni ham ma'lum ma'noda to'qima gormonlari jumlasiga kiritsa bo'ladi, chunki ular o'zi ajralib chiqqan joyda ta'sir ko'rsatadi. To'qima gormonlari — serotonin bilan gistamin boshqa funksiyalar bilan bir qatorda mediatorlar rolini ham ado etib boradi.

Shunday qilib, gormonal omillar organizmning barcha doiralarida-gi fiziologik jarayonlarni boshqarib turadi. Biroq, ularning hosil bo'lishi va ajralib chiqishini markaziy nerv sistemasi idora etib boradi. Shunga ko'ra yaxlit organizmda me'yorli hayot faoliyati jarayonlari neyrogumoral regulatsiya tufayli ta'minlab turiladi.