Güntay Gəncalp

Güntay Gəncalp

Qərbdə “türk” və “kürd” varlığı üzərinə
Avropaya gəldiyim ilk gündən yerləşdiyim şəhərin mərkəzi kitabxanasından yararlanmaq istədim. 210 min əhalisi olan yaşadığım şəhərin mərkəzi kitabxanasına ilk girişimdə heyrətdən şaşırıb qalmışdım. İld dəfə idi həyatımda belə kitabxana görürdüm. Kitabxananın yabancı kitablar yerləşən bölümünə getdim. İran bölümündə saysız kitablar var. Yabancı dillərdən tərcümə olmuş və bir də son 30 ildə modern fars milliyetçiliyinin Qərbdə yazıb yayınladıqları kitablar. Bu kitablardan iranşünaslıq qonusunda çox yararlandım. Gerçəkdən xaricdə yaşayan yeni fars milliyətçiliyi bol ədəbiyat oluşdurmuş. İranda hər hansı kiçik demokratiya əsintisi ortaya çıxsa bu qaynaqların hamısı daxilə daşınacaq. Ancaq bizim isə daxilə daşıyacaq heç bir şeyimiz yoxdur!

Kitabxananın türkçə bölümünə baxıram. 60-ci illərdə Türkiyədə qara kağızlarda çap olmuş burda da kimsə oxumadığı üçün oxunmayan kitablar sırasında yerləşən barmaq sayı yabancı ədəbiyat örnəkləri. Türklərin kitab oxumaqla işləri yoxdur, dönər kabab dükanları açıb para qazanırlar, vəssalam. Azərbaycan adında bölüm yoxdur. Azərbaycanı təmsil edəcək bir tək kitab belə, yoxdur.

Məni heyrətə düşürən kitabxanadakı kürd dilində kitabların miqdarı oldu. İran, Türkiyə, İraq kürdlərinin yazdıqları əsərlər, xarici dillərdən kürd dilinə tərcümə etdikləri kitablar! ən az 3 min cild kürd dilində kitab var. Tolstoy, Dosteyevski, Çexov, Qorki, Hüqo, M. Qarsiya, Sartr və yüzlərcə kürd dilində bu kimi dünyanın böyüklərinin əsərləri. Gerçəkdən bu böyüklərin əsərlərini ana dilində oxumadan milli oyanış da mümkün olmaz. Bu üzdən də bizdəki “oyanış” 2-3 şüarın, həm də artıq içi boşalmış anlamsız şüarın ötəsinə keçməzkən, kürdlərin oyanış sürəcləri minlərcə kitablarda əks olunmuş. Kürd bölümündə bir latin, bir də ərəb əlifbasında kitablar var. Latın əlifbasını oluşduranlar Türkiyə kürdləri olmuş. Dünyada bağımsız dövlətləri olmayan kürdlər bağımsız dövləti olan Azərbaycan türklərindən daha kültürlü tanınmaqdadırlar. Çünkü Avropanın, Amerikanın kitabxanalarına geniş miqyasda yerləşmişlər. Helsinkinin, Stokholmun mərkəzi kitabxanalarına uğradığımda kürd dilində olan kitablarin miqdarı qarşısında şaşırmışdım. Türkiyə, Azərbaycan və Türküstan cümhuriyətlərinin qəfəsələrindəki kitabların hamısı bir yerdə kürd dilində olan kitabların miqdarı qədər deyil. Yanımdakı dostumla bu haqda danışırıq. Stokholmda isə azəricə təqribən 10 cild “kitab” var. O da “aşıq qərib şah sənəm”, “koroğlu”, “Dastani-şikari” və bu kimi dərdə dəyməz folkolor əsərləri. Hanı biz bağırırıq ki, dünyanın mədəni millətlərindən biriyik! Hani bizim mədəniyətimizin kitabları? Mədəniyət kitablar inşa edilmirmi? İranda olduğum zaman rus ədəbiyatını fars dilində oxumuşdum. Onların bəzilərini bir də ana dilimdə oxumaq istəmişdim. Özəlliklə “Karamazov qardaşları” həyatımı çox etkilədiyi üçün Bakıda onu öz dilimizdə oxumaq istmişdim. Kitam ümumiyətlə dilimizə tərcümə edilməyib. Kürd dilində isə Dosteyevskinin bütün əsərləri qəfəsələrdə!

Quzey İraqda hələ kürd dövləti yoxdur. Ancaq kürd universitetləri dünyada yaşayan kürd gənclərini gəlib kürd dilində oxumağa təşviq edirlər. Yüzlərcə gənc kürd adam İrandan gedib Quzey İraqda kürd dilində təhsil alırlar. Müstəqil Azərbaycan dövləti isə İrandan azərilərin gəlib təhsil alması üçün heç bir təşəbbüs göstərmir. Bakının belə bir planı yoxdur. Oysa ildə ən az 100 adam gəlib Bakıda təhsil almalıdır. Boşuna Azərbaycan lobbiçiliyi oluşdurmaq istəyirlər dünyada. Burunlarının dibində milyonlarca soydaşlarının intellektual düzeyinə laqeyd qalıb Avropada diaspora oluşdurmanın nə anlamı var? Dr. Cavad Heyət Türkiyədə oxuyub düşüncəsi türkləşdiyi üçün nələr etmədi ki? Bu üzdən də “Dünya Azərbaycanlıları” kimi yekə-yekə sözlər artıq adamda xoş və təsirli hiss oyatmır. Qeyri-ciddi işlərdir. Ana dilində yaza bilməyən, oxuya bilməyən dünyaya səpələnmişlərin nə önəmi var? Onlar ət yığınından ibarət olan maddədirlər. Quzey İraq yönətimi Türkiyəyə kürd universitetlərini rəsmiyətə tanımağı önərmiş. Bir sözlə gözümüzün qabağında intellektual planda kürd millətləşməsi gedir. İndi bizim ağzıgöyçəklər dərhal deyəcəklər ki, onlara Qərb dəstək verir! Qərb intellektual planda çalışan hansı millətə dəstək vermir ki? Qərb kürdcə düşünməyi onların qafasınamı taxır. Başqa millətlərin mədəni çalışmalarını bu kimi sözlərlə aşağılayaraq öz tənbəlliyimizə bəraət qazandırırırq.

Millətləşmə ipini qırıb Avropaya qaçmış adamların bağırtıları ilə olmur. Millətləşmənin kitabları, qaynaqları olmalıdır. Bu da bizim “oyanış” dediyimiz mərhələmizdə mövcud deyil. Bu qaynaqlar da olmadıqca dərinliyi olan heç bir zehni və siyasi dərinliyi olan hərəkət meydana çıxa bilməz. Qərb bizi tanımır. Qərb, hətta Türkiyəni də mədəni aktivitələr içində tanımır. Qərbin aydın zehnlərini, kitabxanalarını deyirəm. Almaniyada 3 milyon türk varmış! Bu varlığın isə mənəviyatını təmsil edən əsərlər alman kitabxanalarında yoxdur. Oysa Avropanın bəzi yerlərində kürd-fars nəşriyat mərkəzləri var. Avropanın bir şəhrindən kürd-fars dilində yayınlanan kitablardan bir nümunə bütün Avropanın kitabxanalarında arşivləşir. Yazıçı, tərcüməçi maddi və mənəvi olaraq təşviq edilməzsə yaradıcılığa olan həvəsi sönə bilər. Artıq kürd dilində düşünə bilən bir olqu ortada. Bizimkilər isə 15 il Bakıda yaşayıb universitetində oxuduqdan sonra hələ də deyir ki: “eləyə bilərsiz bu nömrəyə zəng edə biləsiz!” Bu cümlənin harası türk dilindədir? “Bu nömrəyə zəng edə bilərsiniz” demək çoxmu çətindir? Danışıq dilimiz fars dilinin tərcüməsi.

Avropada ana dilini qorumaq üçün dövlət dəstək verir. Müəllim verir. Türkiyə türklərinin ələvi olmayanlar dışında bir çoxu bu maddi dəstəyi ərəb dilini öyrənmək üçün qullanırlar. Ana dillərini ərəbcə olaraq yazdırmışlar uşağın. Bir neçəsindən “niyə evladlarınızı ərəb dili kursuna göndərirsiniz?” sorduğumda “Əfəndim, peyqəmbər əfəndimizin dinini, dilini öyrənmək hər bir müsəlman üçün fərzdir, türkçəyi zatən evimizdə konuşuyoruz.” Cavabını aldım. Bakıdan olanlar da ana dili bölümü olaraq rus dilinə buraxırlar genəldə çocuqlarını! Kürdlər öz dillərində oxudurlar.

Türklər çox ölkələr feth etdilər. Sonra da fəth etdikləri ölkələrin mədəniyəti içində yox olub getdilər. Çünkü heç bir zaman dillərinə, düşüncələrinə önəm vermədilər. İndi də o şəkildə. Gün keçdikcə türklərin sayı azalır və başqa millətlərin miqdarı əriyən türklər hesabına çoxalır. Məcaristanın, Bulqaristanın və... əskidən türk olduğunu yazırlar tarixçilər. İranın da əskidən türk olduğu bəllidir. Ancaq bu gün İranda türklər azınlıqdadırlar. Azınlıqda olanların dilinə artıq dil deyilməz. Ruslara minnətdarlıq borcumuz var. Heç olmasa 1928-ci ildə bir çox xanlıqları İrandan qoparıb və bu xanlıqlardan bir dövlət çıxardı axırda. Torpaqların bir qismini də Erməniyə, Gürcüyə verərək. Milli şüuru olmayan, dilinə önəm verməyən millət elə belə olar. Osmanlının torpağı ona görə getdi ki, onlardan türkçəyə nifrət edirdilər. Vətənin mənəvi ayağı dildir, maddi ayağı torpaq. Bir millətin dili sahibsiz qalanda torpaq itirməyə başlar. Osmanlı örnəyində olduğu kimi. Əgər bu gün Urmiyədə azınlıqda olan kürdlər öz dillərini düşüncələrinin dili edərlərsə, Azərbaycanılar isə dil üzərinə heç bir zəhmət çəkməzlərsə, əlbəttə ki, orda da türklər gələcəkdə azınlığa düşə bilərlər. İranda bir tək kürd fərdi asimilə olmur. 40 il Tehranda yaşasa da kürd ləhcəsi ilə danışır. Bunun səbəbi bəllidir. Bizi Səfəviyət farsların qarşısında təslim etmiş. İranda bizdən başqa asimilə olan yoxdur.

Tehranda qohumlarımızın evinə zəng edirəm. Görürəm arxadan gələn səs farscadır. Ailə bir-biri ilə farsca danışır!

Dünyada bəzi möcüzələr olur. O mücuzələr bizi qurtara bilər. Örnəyin bu möcüzənin bir adı Atatürkdür. Atatürk silah gücünə Osmanlı qafasını dağıtdı, Osmanlının türkçə düşünməkdən ikrak edən qafasını kəsib tarixin qaranlıq məzarlığına gömdü. Belə bir lider bizi qurtara bilər. İkinci möcüzə isə mədəni böyük dövlətlərin İrana silah gücünə girməsi. İraq örnəyində olduğu kimi. Qərb mədəniyəti hər bir dilə özgürlük və inkişaf haqqı tanıyır. Bu iki amil bizim tarixdən silinməyimizi əngəllər. Yoxsa türk tarixi bizi yox olmağa həvəsləndirir, təşviq edir. Bu tarixdən qopmanın bir yolu olmalı. Bu gün Quzey Azərbaycan olaraq tanımladığımız ölkə İranın içində qalsaydı bakının petrolu bizim asimilə olmamıza xərclənəckdi. Tarixə ədalət anlayışı ilə yanaşan Rəsulzadə bunu doğru təsbit etmiş. Bir düşmənin içində yəni fars düşməninin qarşısında sevərək təslim olur, yox olurduq, farsca düşünüb yazırdıq. Bir başqa düşmən, yəni ruslar isə bizim millət olmağımıza yardımçı oldu. Rəsulzadə bunu “tanrı istərsə düşmən xeyirlər sağlar” şəklində özətləyir. İndi sıra Qərb düşmənindədir. Qərb düşməninin bizə faydalı olacağı gözlənilir.