HeydəR Əliyev I rsini araşdi rma məRKƏZİ xocali 1992 Bakı-2014

HEYDƏR  ƏLIYEV  I RSINI ARAŞDI RMA 
MƏRKƏZİ
XOCALI  -1992
Bakı-2014

''Xocalı-1992“  kitabı  1992-ci  ildə,  erm m i  silahlı 
birləşmələri  tərəfindən  törədilmiş  Xocalı  soycjinmı 
qurbanlannın  xatirəsinə  ithaf  olunmuşdur.  Kitaba 
Azarbaycan  xalqının  ümummilli  lideri  Heydər  Əliyevirı 
və  Azarbaycan  Respublikasınm  Prezidenti  сэпаЬ  İlham 
Əliyevin  Xocalı  soyqınmı  haqqmda  fikirləri,  insanlığa 
utarıc  gətirən  bu  hadisd  barəsində  məqalə  və  məlumat- 
soraq materiallan daxil edilmişdir.
ISBN :  978-9952-485-22-6 
4104020200
-----------------qrifli nəşr
036-2014
© Heydər Əliyev İrsini Araşdırma Mərkəzi 2014
XOCAU
KHOJALY
KHODJALY
ХОДЖАЛЫ

"H eydər  Əliyev  İrsini  Araşdırma  Mərkazinin  nəşrləri"  seriyasııun 
məsləhətçisi:
Asəf NADİROV,
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasmm həqiqi üzvü
Elmi məsləhətçi:
Elxan SÜLEYMANOV,
AVCİYA-mn prezidenti, Şamaxımn millət vəkili,
AVRONEST  Parlament  Assambleyasmda  Azərbaycan  nümayəndə  h eyə- 
tinin rəhbəri, Avropa Şurası Parlament Assambleyasmda Azərbaycan n ü - 
mayəndə heyətinin üzvü
Yaradıcı heyəlin rəhbəri:
Fuad BABAYEV,
siyası elm lər üzrə fəlsəfə doktoru
Redaktoriar:
Gündüz  NƏSİBOV 
İrina  MUXTAROVA 
Dilçi-redaktor:
Mətanət  BABAYEVA 
Tərcümə koordinatoru:
Təmkin  MƏMMƏDLİ
Dizaynerlər.
Faiq  ƏLİYEV 
Elviz  İS M A Y IL O V  
Səhifələmə:
Sevda  A Ğ A Y EV A
Kitabın  hazırlanmasmda  AzərTAc-ın  m ateriallanndan  istifadə  edil- 
mişdir.
Kitabın  foto-blokunda  AzərTAc-ın  foto-materiallarından  istifadə 
olunmuşdur.
Kitabm üz qabığmda Bakı şəharinda Xocalı soyqırımı qurbanlan 
şərəfinə ucaldılmış abidənin (2008, heykəltəraşlar Teymur, Aslan va 
Mahmud Rüstəmovlar) fraqmentindən istifadə edilmişdir.
Yenidən işlənmiş  və əlavələr edilmiş nəşri.
{
Məşum Xocalı soyqmmmın 
qurbanlarınm xatirəsinə ithafolunur

H örm ətli  oxucular!
Erməni  silahlı  birləşm ələrinin  Azərbaycanın 
ən  qədim  yaşayış  m əskənlərindən  biri  olan  Xocalı 
şəhərində  törətdikləri  və  dünyam  dəhşətə  gətirən 
qətliam dan 22  il  ötür.
22  il  öncə  -  26  fevral  1992-ci  ildə  Erm ənistan  si- 
lahlı qüvvələri, Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ əra- 
zisindəki  erməni  silahlı  dəstələri,  keçmiş  SSRI-nin 
Xankəndində  yerləşən  366-cı  m otoatıcı  alayımn 
şəxsi  heyətinin  və  ağır  hərbi  texnikasının  bilava- 
sitə  iştirakı  ilə  Xocalı  şəhərini  zəbt  edərək  Azər- 
baycan  xalqma  qarşı  soyqırımı  siyasətini  həyata 
keçirmişdir.  Xocalının  işğalı  zamanı  bir  gecədə 
dinc  əhalidən  613  nəfər,  о  cümlədən  63  uşaq,  106 
qadm,  70  qoca  xüsusi  amansızlıqla,  işgəncələrlə 
öldürülmüş,  insanların  başları  kəsilm iş,  gözləri 
çıxarılmış,  hamilə  qadınların  qarınları  süngü  ilə 
deşik-deşik edilmiş,  meyitlər insanlığa ləkə  gətirə- 
cək  bir  şəkildə  təhqir  edilmişdir.  Xocalı  faciəsi  öz 
miqyasına,  mahiyyotinə  görə  tarixdə Xatırı,  Lidise, 
Sonqmi  soyqırımları  ilo bir  sırada  durur.
Peşəkar hərbi hissələr tərəfindən dinc vətəndaş- 
lara  qarşı  həyata  keçirilən bu  cinayətkar  əməliyyat 
zamanı  insan  haqlarına  dair  fundamental  prinsip 
vo qanunlar kobudcasına  pozulmuş,  heç bir xəbər- 
darlıq edilmədən gecə saatlarında şəhər blokadaya 
alınmış,  əhalinin  çəkilməsi  üçün  yol  verilməmiş, 
yaşlılar,  xəstələr,  qadınlar,  uşaqlar  daxil  olmaqla 
mülki  insanlar  məhv  edilmişdir.
Xocalı  faciəsinin  əsil  mahiyyətini  Azərbaycan 
xalqınm  ümummilli  lideri  Heydər  Əliyev  çox

dəqiq  ifadə  etm işdir:  "Xocalı  faciəsi  iki  yüz  ildən 
çox  müddətdə  davakar  erməni  m illətçiləri  tərəfin- 
dən  xalqım ıza  qarşı  aparılan  etnik  təmizləmə  və 
soyqırımı  siyasətinin  qanlı  səhifəsidir."  Soyqırımı 
qurbanlarmı  daim  yad  edən,  şəhidlərin  xatirəsini 
əziz  tutan  üm um m illi  liderin  təşəbbüsü  ilə  Azər- 
baycan  Respublikasm ın  Milli  M əclisi  1994-cü  ildə 
Xocalı  faciəsinə  hüquqi  qiymət  vermiş,  1997-ci  il 
fevralın  25-də  "X ocalı  soyqırımı  qurbanlarının  xa- 
tirəsinə  sükut  dəqiqəsi  elan  edilm əsi  haqqmda" 
fərman im zalam ışdır.  Heydər  Əliyev  qətliamı kəs- 
kin  şəkildə  pisləyərək  bunu  bəşəriyyətə  qarşı  ən 
ağır  cinayət  adlandırmışdır.
Məhz  bu  baxım dan  hesab  edirəm  ki,  Heydər 
Əliyev  Irsini  Araşdırm a  M ərkəzinin  Xocalı  soyqı- 
rımı  haqqında  kitab  nəşr  etdirm əsi  həm  də  simvo- 
likdir.
Böyük  Heydər  Əliyev  bu  facio  haqqında 
həqiqətlərin  dünyaya  çatdırılmasma  böyük  önərn 
verirdi:  "Bu  gün  Azərbaycan  hökuməti  və  xalqı 
qarşısında  Xocalı  soyqırımı  və  bütövlükdə  ermə- 
nilərin  Dağlıq  Qarabağda  törətdikləri  vəhşiliklər 
haqqında  həqiqətləri  olduğu  kimi,  bütün  miqyası 
və  dəhşətləri  ilə  dünya  dövlətlərinə,  parlamentlə- 
rinə,  geniş  ictim aiyyətə çatdırmaq,  bütün  bunlarm 
əsl  soyqırımı  aktı  kim i  tanmmasma  nail  olmaq və- 
zifəsi  durur."
Vurğulamaq  lazım dır  ki,  bu  istiqamətdə  Hey- 
dər  Əliyev  Fondu  iri  miqyaslı  layihələr  həyata 
keçirir.  M ehriban  xanım  Əliyevamn  rəhbərliyi  ilə 
Fond  tərəfindən Xocalı  soyqırımı  ilə bağlı  müxtəlif
ədəbiyyat nəşr  edilmişdir.  Hər  il  dünyanın bir  çox 
ölkələrində Fondun təşəbbüsü  ilə bu hadisəyə həsr 
olunmuş  tədbirlər  keçirilir.  Heydər  Əliyev  Fon- 
durnrn  vitse-prezidenti  Leyla  xam m   Əliyevamn 
təşəbbüsü  ilə  həyata  keçirilən  "Xocalıya  ədalət" 
kampaniyası  geniş  vüsət  almışdır.  Bu  barədə  qar- 
şımzdakı  kitabda  daha  əhatəli  m əlum at  verilmiş- 
dir.
Qeyd  etmək  istərdim  ki,  bu  istiqam ətdə  əməli 
fəaliyyət  göstərən  təşkilatlardan  biri  də  Azərbay- 
canda  Vətəndaş  Cəmiyyətinin  Inkişafına  Yardım 
Assosiasiyasıdır.
Azərbaycanda  Vətəndaş  Cəm iyyətinin  Inkişa- 
fına  Yardım  Assosiasiyası  (AVCİYA)  2006-cı  ildə 
Azərbaycan,  rus,  ingilis  dillərində  "X ocalı  soyqırı- 
mı  (sənədlər,  faktlarda  vo  xarici  m ətbuatda)"  adlı 
kitab  çap  etdirmişdir.
2007-ci  ildə  isə  AVCİYA  "Xocalı  soyqırımı:  mil- 
yon  imza,  bir  tolob"  şüarı  altında  iri  miqyaslı  aksi- 
ya  keçirmişdir.  Aksiya  noticosində  Xocalı  faciosi- 
nin soyqırımı  kimi  tanınmasını  toləb edən  1  milyon 
Azərbaycan  votondaşının  imzası  toplanm ışdır.
Xüsusi  vurğulamaq  lazımdır  ki,  bu  im zalar  sa- 
dəcə tələb deyil,  Xocalı  soyqırımmm  şahidi  olmuş 
insanların  tarix  üçün  canlı  şəhadəti,  mənəvi-siya- 
si  vo  tarixi-hüquqi  sənoddir.  Məhz  buna  görə  do 
bu  imzalar  toplu  şəklində  Azərbaycanın  və  xarici 
ölkələrin  bir çox  n ü fu zhı  kitabxanalarına  və arxiv- 
lərinə,  eləcə  də  tarixi  həqiqətin  və  ədalətin borpası 
üçün  böyük  dövlətlorin  parlam entlərinə  təqdim 
olunmuş,  eyni  adlı  kitab  nəşr edilmişdir.

Qeyd  etmək  lazım dır  ki,  dünya  dövlətlərinin 
Xocalı  faciəsinə  vaxünda  siyasi-hüquqi  qiymət 
verməmələri  yeni  faciələrə  yol  açır.  Azərbaycanın 
nəzarətindən  kənar  işğal  edilm iş  ərazilərdə  düşü- 
nülmüş  təxribat  və  ya  texnogen  xarakterli  qəzalar 
nəticəsində  on  minlərlə  insanın  həyatı  təhlükəyə 
məruz qala bilər.  Belə bir hadisənin Sərsəng su  an- 
barında  yaranmış  vəziyyətlə  bağlı  baş  vermə  ehti- 
malı  realdır.
Bunu  nəzərə  alaraq  AVCİYA  2013-cü  ildə  bö- 
yük  bir  layihəyə  start  verib.  Layihənin  məqsədi 
Sərsəng  su  anbarmm  vəziyyəti,  onun  törədəcəyi 
hum anitar  fəlakət,  bioloji  və  ekoloji  böhran,  həm- 
çinin 23 il ərzində 6 rayonun iqtisadiyyatına dəyən 
ziyan barədə yalnız Azərbaycan  cəmiyyətini deyil, 
eyni  zamanda  dünya  ictim aiyyətini  məlumatlan- 
dırmaq,  beynəlxalq  təşkilatlarda  müvafiq sənədlə- 
rin  qəbul  edilm əsinə  nail  olmaq,  mümkün  huma­
nitar  fəlakətin  və  ekoloji  böhranm   qarşısmın  alın- 
ması istiqam ətində tədbirlər paketi hazırlamaqdan 
ibarətdir.
Azərbaycan  üçün  strateji  əhəm iyyət  kəsb  edən 
Sərsəng  su  anbarı  Erm ənistanın  işğalı  altmda  qal- 
mış  ərazilərdə  yerləşir.  Sərsəng  su  anbarı  1976-cı 
ildə  inşa  olunmuşdur.  Sərsəng  su  anbarı  işğal  al- 
tında  olması  səbəbindən  texniki  qurğular  baxım- 
sızlıqla  üzləşmiş  və  hazırda  qəzalı  vəziyyətə  düş- 
müşdür.  Odur ki, bu su  anbarının təbii fəlakət,  tex­
niki  nasazlıq  və  ya  əvvəlcədən  düşünülm üş  təxri- 
bat  üzündən  dağılması  və  nəticədə  Azərbaycanm 
7  rayonunun  400.000  nəfərlik  əhalisinin  həyatının
ciddi təhlükə  altında  qalması  ehtim alı böyükdür.
Çox  təəssüf  ki,  çeşidli  beynəlxalq  təşkilatlar,
о  cümlədən,  mötəbər  Avropa  təsisatları  bu  prob- 
lemin  həlli  m əsələsində  izaholunmaz  (bəlkə  də 
izaholunan)  mövqe nümayiş etdirirlər.
Halbuki  bu  kimi  problemlərə,  Xocalı  soyqırı- 
mma  və  bütövlükdə  Ermənistanın  Azərbaycana 
təcavüzü  faktına  obyektiv  qiymət  verilm əsi  və  ta- 
rixi-hüquqi  ədalətin  bərpası  gələcəkdə  regionda 
baş  verə  biləcək  digər  fəlakətlərin  qaşısm da  sipər 
ola bilərdi.
Hörmətli  oxucular!
Qarşmızdakı  bu  kitabdan  da  göründüyü  kimi, 
həm  böyük  dövlət  adamı  Heydər  Əliyev,  həm  də 
Azərbaycan  Respublikasmın  Prezidenti  cənab  Il­
ham  Əliyev  öz  çıxış  və  m üraciətlərində  dəfələrlə 
Xocalı soyqırımına qiymət vermiş,  onu XX əsrin ən 
dəhşətli  hadisəsi,  insanlığa  qarşı  cinayət  kimi  sə- 
ciyyələndirmişlər.
Kitabm  Azərbaycan  dili  ilə  yanaşı,  ingilis,  fran- 
sız  və  rus  dillərində  nəşr  edilməsi  də  rəmzidir. 
Çünki  bu  xarici  dillər  Ermənistan-Azərbaycan, 
Dağlıq  Qarabağ  münaqişosinin  nizamlanması  ilə 
bağlı  yaradılmış  ATƏT-in  Minsk  qrupunun  həm- 
sədrləri  olan  ölkələrin  dövlət  dilləridir.  Bununla 
da  kitabın  yaradıcı  heyəti  həmin  münaqişənin  ən 
dramatik  və  qanlı  hadisəsi  barəsində  gerçəkliyi 
növbəti  dəfə  diqqətə  çatdırır.  Azərbaycan  Respub- 
likasımn Prezidenti cənab İlham  Əliyevin  sözlərilə 
desək,  "...Erm əni  şovinist  m illətçilərinin  region-

da  həyata  keçirdikləri  etnik  separatizm in,  başqa 
xalqlara  qarşı nifrət və  terror  ideologiyasınm  dün- 
ya  üçün  təhlükəsi  açılıb  göstərilm əlidir.  Bu,  qəh- 
rəman  Xocalı  şəhidlərinin  ruhu  qarşısında  bizim 
vətəndaşlıq və  insanlıq borcum uzdur."
Ümidvaram  ki,  yüz  il  öncə,  Osmanlı  imperiya- 
smda  baş  vermiş  hadisələri  təhrif  edərək  "eməni 
soyqırımı"  kimi  təqdim  etm əyə  çahşanlar,  təkrar 
nəşr etdirdiyim iz bu  kitabla  tanış olduqdan sonra, 
əsil  soyqırımına  məruz  qalanlarla,  soyqırımı  törə- 
dənləri  bir-birindən  ayırd  etmək  imkam  qazana- 
caqlar.
Elxan  Süleymanov,
AVCİYA-nın  prezidenti,  Şamaxının  millət  və- 
kili,  AVRONEST  Parlament  Assambleyasında 
Azərbaycan  nümayəndə  heyətinin  rəhbəri, Avro- 
pa  Şurası  Parlament  Assambleyasında  Azərbay- 
can nümayəndə  heyətinin üzvü
Azərbaycan xalqınm ümummilli lideri 
Heydər Əliyev Xocalı soyqırımı haqqında
■   Azərbaycan  Respublikasımn Prezidenti 
Heydər Əliyevin MDB Dövlət Başçıları 
Şurasınm iclasında bəyanatından -  24 
dekabr 1993-cü il
...Dağlıq  Qarabağ  bölgəsində  yaşayan  və  elə  bir 
ehtiyatı  olmayan  100  mindən  bir  qədər  çox  erməni
7  milyonluq  əhalisi  olan  ölkəyə  qarşı  geniş  miqyaslı 
hərbi  əməliyyatlar apara  və  onun  ərazisinin 20  faizi- 
ni  işğal  edo  bilməz.  Respublikanm  Dağlıq  Qarabağ 
bölgəsinin  50  min  azərbaycanlı  əhalisinin  hüquqla- 
rım  inkar  etməyo  cəhd  göstərilir.  Etnik  təmizləmə 
nəticəsindo onlar Şuşa,  Xocalı,  Xocavənd,  Hadrut və 
Ağdərə rayonlanndan  tamamilo qovulmuşlar...
■   Azərbaycan Respublikasmın Prezidenti 
Heydər Əliyevin Xocalı soyqmmı 
qurbanlarımn ailələrinə müraciətindən
-   1  mart  1994-cü il
...26  fevral  1992-ci  ildə  Xocalı  şəhərindo  dün- 
ya  misli  görünmoyon  dvihşətli  bir  vəhşiliyin  şahidi 
oldu.  Ermoni  hərbi  quldurları  aylarla  tarn  müha- 
sirədə saxlanan  Xocalı  şohərini  yerlə yeksan etdilor. 
Köməksiz  mülki  ohali  azğın  bir  amansızlıqla  qotlo 
yetirildi.  Südəmor  körpoloro,  olsiz-ayaqsız  qocala- 
ra,  qadınlara,  uşaqlara  belo aman  verilmodi.  Bütöv- 
lükdə  Azorbaycan  xalqına  qarşı  yönəldilmiş  Xocalı 
soyqırımı  öz  ağlasığmaz  qəddarlığı  və  qeyri-insani 
cəza  üsulları  ilo  boşər  tarixindo  tayı-bərabəri  olma-

yan bir vəhşilik aktıdır.  Bu soyqırımı eyni zamanda 
bütün bəşəriyyətə  qarşı  tarixi bir cinayətdir...
■  Azərbaycan Respublikasımn Prezidenti 
Heydər Əliyevin Xocalı  soyqırımmın 
üçüncü ildönümü ilə  əlaqədar Azərbaycan 
xalqına müraciətindən -  25  fevral  1995-ci il
...Xaricdəki  imperiyapərəst  qüvvələrin  dəstəyi  ilə 
törədilənbu soyqırımı erməni qəsbkarlarmm müstəqil 
Azərbaycan  dövlətinə  qarşı  yeritdiyi  məqsədyönlü 
təcavüz planınm ən amansız həlqosi, misli görünmə- 
miş vəhşilik aktı, təkcə Azərbaycan xalqına deyil, bü- 
tün  insanlığa  qarşı  törədilmiş  cinayət  kimi  XX  əsrin 
tarixinə  daxil  olmuşdur.  Günahsız  dinc  əhaliyə  tu- 
tulmuş  amansız  divan,  ağlasığmaz  qəddarlıq  erməni 
irticasmm və onun xaricdəki havadarlarmm iç üzünü 
beynəlxalq ictimaiyyət qarşısmda bütün çılpaqlığı ilə 
açıqladı...
■   Azərbaycan Respublikasıran Prezidenti 
Heydər Əliyevin Xocalı soyqınmınm üçüncü 
ildönümü ilə əlaqədar keçirilən mərasimdə 
çıxışından -  Təzəpir məscidi, 26 fevral 1995-ci il
...Tarixdə insanın insana qarşı vəhşilik etməsi hal- 
ları  dəfələrlə  qeyd  olunub.  Soyqırımı  da  dünyanın 
bir  çox  yerlərində  baş  veribdir.  Azərbaycana  qarşı 
Ermənistan  qəsbkarları,  təcavüzkarları  tərəfindən 
edilən soyqınm bunların  ən dəhşətlilərindən biridir. 
Uzun  müddət,  demək  olar  ki,  XX  əsr  ərzində  Azər- 
baycan  xalqına,  millətinə  qarşx  Ermənistan  təcavüz- 
karları  tərəfindən olunan  soyqırımları xalqımıza bö- 
yük yaralar vurmuşdur.  Onlarm arasmda  ən böyük,
ən ağır yaralardan biri Xocalı soyqırımıdır...
...Xocalı  hadisələri  bir  də  onu  göstərdi  ki,  ermə- 
nilər  Azərbaycanın  təkce  torpaqlarına  göz  dikmək, 
ərazimizi  qəsb etmək yox,  xalqımıza  qarşı  soyqırımı 
törətmək  kimi  vəhşi  bir  yola  düşmüşlər.  Bu,  Xocalı 
hadisələrində özünü açıq-aşkar büruzə verdi. О dəh- 
şətli  gecədə Azərbaycan  xalqının  ürəyinə  bir  süngü 
taxıldı.  О  süngü  indiyədək  bizi  sızıldadır.  Bu  yara 
hələ  sağalmayıb,  bağlanmayxb,  bu  yara  qəlbimizdə 
həmişə olacaqdır. Qeyd etdiyim kimi, gecə vaxtı dinc 
əhaliyə  hücum etmək,  uşağı,  qadını,  qocam,  xəstəni 
vəhşicəsinə yerindəcə məhv etmək, öldürmək və on- 
lara  görünməmiş  qəddarlıqla  əzab-əziyyət  vermək 
düşmənlərimizin nə  qədər vəhşi  olduğunu  bir  daha 
sübut edir...
...Xocalı  soyqırımı,  ermənilərin  xalqımıza  qarşı 
təcavüzü,  vəhşiliyi,  insana  qarşı  en  rəzil  üsullardan 
istifadə  etməsi bəşəriyyet  tarixinə  daxil  olub  və  ola- 
caqdır.  О  gecə,  о  günlər  həlak  olanlar,  dünyadan 
gedənlər  Azərbaycamn  əziz  vətəndaşlarıdır,  onlar 
respublikamızın  ərazi  bütövlüyü  yolunda  qurban 
olublar,  xalqımızın  milli  azadlıq  yolunda  apardığı 
mübarizənin  qurbanlarıdır,  şəhiddirlər.  Onların  fa- 
ciəli  surətdə həlak  olması,  şəhid  olması Azərbaycan 
xalqınm  qəhrəmanlığının,  mətanətinin,  cəsarətinin 
nümayişidir...
...Xocalı  faciəsi bizim  dərdimizdir,  kədərimiz,  qə- 
mimizdir. Ancaq eyni zamanda Azərbaycan xalqmın 
əsrlər boyu keçdiyi mübarizə yolu, milli azadlıq yolu 
şanlı, uğurlu yoldur.  Keçmişdə  də bizim yolumuzda 
çətinliklər olub. Çətinliklər bu gün de var. Ancaq heç

bir şey Azərbaycan xalqirun iradəsini smdırmayıb və 
smdırmayacaqdır.  Biz  belə  hadisələrdən  onu  götür- 
məliyik  ki,  daha  da  cəsur  olmalıyıq,  daha  da  mətin, 
daha da bir olmalıyıq. Dərk etməliyik ki, biz özümüz 
öz  taleyimizin  sahibi  olduğumuz  kimi,  özümüz  də 
öz  taleyimizi,  öz  müstəqilliyimizi  qorumalı,  Allahm 
bizə buyurduğu  yolla  gedərək  öz  yolumuzu  açmalı 
və bu yolla irəliləməliyik...
И  Azərbaycan 
Respublikasmın 
Prezidenti 
Heydər  Əliyevin  Yəhudi  xalqmın  müsibəti 
günü  münasibətilə  Azərbaycanın  yəhudi 
icmasına müraciətindən -  26 aprel  1995-ci il
...1988-ci  ildən  başlayaraq  erməni  təcavüzkarla- 
rmm  Azərbaycan  xalqma  qarşı  yeritdiyi  soyqırımı 
siyasəti,  günahsız  əhalimizin  kütləvi  qırğmlan,  zəbt 
olunmuş  torpaqlarımızda  misli  görünməyən  talan- 
lar, vəhşiliklər, nəhayət, bütün dünyam sarsıdan Xo- 
calı  faciəsi  xalqımızın  qəlbində  sağalmaz  yara  kimi 
göynəməkdədir...
■  Azərbaycan Respublikasınm Prezidenti 
Heydər Əliyevin Xocalx soyqınmımn 
dördüncü ildönümü ilə əlaqədar Azərbaycan 
xalqma müraciətindən -  24 fevral 1996-cı il
...Xalqımıza  qarşı  yeridilmiş  bu  məqsədyönlü 
soyqırım  siyasəti  insanlıq  və  bəşəriyyət  tarixində 
ağır bir  cinayət  kimi  qalacaqdır.  Əsrin  ən  böyük  fa- 
ciələrindən  olan  Xocalı  soyqırımı  erməni  qəsbkarla- 
rımn vəhşiliklərini bütün dünyaya bir daha nümayiş 
etdirdi...
16
■  Azərbaycan Respublikasıran Prezidenti 
Heydər Əliyevin Xocalı soyqmmınm 
dördüncü ildönümü ilə əlaqədar Xocalı 
sakinlərinin bir qrupu ilə görüşdə çıxışmdan
-  Prezident sarayı, 24 fevral 1996-cı il
...Xocalı  soyqırımı  Ermənistan,  ermənilər  tərə- 
findən Azərbaycan  xalqına  qarşı  edilən  ən  dəhşətli 
soyqırımdır.  Bu,  bizim  tariximizdə belə  də hekk ol- 
malıdır.  Bu  soyqırımınm  nə  qədər  vəhşiliklə  edil- 
diyini  və  nə  qədər  insaniyyətdənkənar  bir  hadisə 
olduğunu biz gərək daim xalqımıza anladaq, bütün 
xalqlara  anladaq,  dünya ictimaiyyətinə  anladaq.  Bu 
faciəni heç  vaxt unutmaq  olmaz.  Və zaman  keçdik- 
cə,  əksinə,  bu  faciəni  biz  dünyaya  daha  da  kəskin 
göstərməliyik,  xalqımıza  göstərməliyik,  gənc nəsil- 
lerə göstərməliyik, hamı bilsin ki, xalqımızın başına 
nə kimi  faciə  gəlibdir  və  eyni  zamanda xalqımız öz 
azadlığı,  öz  Vətəni,  öz  torpağı  uğrunda  nə  qədər 
qurbanlar  verib,  nə  qədər qəhrəmanlıq nümunələri 
göstəribdir...
...Xocalı  soyqırımı  adi  cinayət  deyil.  Xocalı  soyqı- 
rımı  gələcək  nəsillərimizin  xatirindən  yüz  il  bundan 
sonra da çıxmamalıdır. Hər bir gələcək nəsil gərək bil­
sin ki, bizim millətimizə qarşı belə vəhşilik edilibdir...
■  Azərbaycan Respublikasmın Prezidenti 
Heydər Əliyevin Xocalı soyqırımınm 
beşinci ildönümü ilə əlaqədar Azərbaycan 
xalqm a müraciətindən -  Bakı şəhəri, 25 
fevral 1997-ci il
...1992-ci  il  fevral  aymın  26-da  Ermənistan  silah- 
______________________________   17

lı  birləşmələri  imperiyapərəst  qüvvələrin  bilavasite 
iştirakı  və  havadarlığı  ilə  Azərbaycan  xalqına  qarşı 
növbəti  qanlı  təcavüzə  əl  ataraq  tarixdə  misli  görün- 
məmiş  Xocalı  soyqırımım  törətdilər.  Xocalı  şəhərinin 
minlərlə əliyalın mülki əhalisi dişinədək müasir hərbi 
texnika ilə silahlanmış düşmənin qəffl və amansız hü- 
cumuna məruz qaldı. Yüzlərlə günahsız insan kütləvi 
şəkildə  məhv  edildi,  qocalar,  qadmlar,  uşaqlar,  hətta 
südəmər körpələr  ən  dəhşətli  üsul  və  vasitelərlə  qət- 
lə  yetirildilər,  girov  götürülərək  insanlığa  sığmayan 
həqarət və təhqirlərlə üzləşməli oldular...
...Xocalı  soyqırımı  erməni  faşizminin  iç  üzünii  bir 
daha  açıb  göstərməklə,  təkcə Azərbaycan xalqma de- 
yil,  bütün  bəşəriyyətə  qarşı  yönəlmiş  tarixi  cinayət- 
dir  və  beynəlxalq hüquqa  uyğun  olaraq sivilizasiyalı 
dünya tərəfindən məhkum olunmalıdır...
■  Azərbaycan Respublikasınm Prezidenti 
Heydər Əliyevin Azərbaycan 
Respublikasınm yəhudi icmasma 
müraciətindən -  Bakı şəhəri, 3 may 1997-ci il
...Xalqımızın tarixinə qanlı səhifə kimi daxil olmuş 
Xocalı  soyqırımı  ağlasığmaz  erməni  vohşiliklərinin 
miqyasına  görə  Kiyevdəki  Babiy  Yarda,  Varşava  və 
Krakov  gettolarında  faşistlərin  törətdikləri  kütlovi 
insan qırğınları ilə bir sırada  durur...
■  Azərbaycan Respublikasmın 
Prezidenti  Heydər Əliyevin Pediatriya 
Cəmiyyətlərinin  Bakıda  keçirilən IV 
Beynəlxalq Konqresinin  açılışında 
nitqindən -  Azərbaycan Dövlət Akademik
Opera və  Balet Teatrı, 21  sentyabr 1997-ci il
...Ermənistanm Azərbaycana hərbi təcavüzü  1988- 
d   ildən  başlayıbdır.  Bu  təcavüz  nəticəsində  məlum 
səbəblərə görə Azərbaycan Respublikası ərazisinin 20 
faizi Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edi- 
libdir.  İşğal  olunmuş torpaqlardan bir milyondan ar- 
tıq  azərbaycanlı  zorla  yerindən-yurdundan  çıxarılıb, 
didərgin düşüb,  əksəriyyəti  çadırlarda yaşayır.  Onlar 
həmin  təcavüz  zamanı  həyatlarxnı  xilas  edənlərdir. 
Ancaq  on  minlərlə  insan  vətənimizin  torpaqlarım 
müdafiə  edərkən  həlak  oldu,  şəhid  oldu,  uşaqlar  da 
şəhid oldular. Əsir düşən insanlarm içərisində uşaqlar 
da vardır. Bu, XX əsrin sonunda Azərbaycan xalqımn 
başma gəlmiş faciədir.  Bu faciənin ən dəhşətli hadisə- 
si Xocalı soyqırımıdır. Dünyaya məlumdur və bu gün 
də  hamı  bilməlidir  ki,  Xocalı  soyqırımı,  Ermənistan 
silahlı  qüvvələri  tərəfindən  Azərbaycamn  böyük  bir 
yaşayış  məntəqəsi  olan  Xocalıda  insanların  vəhşicə- 
sinə  qırılması,  demək  olar ki,  XX  əsrin,  ümumiyyətlə 
bəşər tarixinin ən dəhşətli, qara səhifələrindən biridir, 
cinayətlər  içərisində  ən  dəhşətli  cinayətdir.  Burada 
təkcə  insanların  tələf  olmasmdan  söhbət  getmir.  In- 
sanlarm  vəhşicəsinə  işgəncə  verilərək  öldürülməsin- 
dən,  onlara  edilən  zülmdən,  sözün  əsl  mənasında 
soyqırımından  söhbət gedir.  Bunlar hamısı Azərbay- 
canda  həm  ictimai-siyasi  mühitə  təsir  edibdir,  həm 
respublikamızın  sosial  vəziyyətini  gərginləşdiribdir, 
həm  də  insanlarm  səhhətinə,  sağlamlığma  çox  zərər 
gətiribdir.  Həmin  insanlarm  içərisində  zərər  çəkmiş 
uşaqlar  da  var.  Bir  milyon  insanın  yerindən-yurdun- 
dan didərgin düşənlərin  əksəriyyəti,  çadırlarda yaşa-

yan  qaçqmlarm  400  mini  uşaqlardır.  Bu,  dəhşətli  bir 
mənzərədir...