Inklyuziv ta’limni takomillashtirishda fanlararo integrasiya masalalari

INKLYUZIV TA’LIMNI TAKOMILLASHTIRISHDA FANLARARO INTEGRASIYA MASALALARI.
Yo.M.Yusupova
Andijon davlat universiteti
Umumiy psixologiya kafedrasi
dotsent vazifasini bajaruvchi.
Tel;[phone].
Email:[e-mail]
Annotatsiya.Ushbu maqolada inklyuziv ta’lim va ununing o’ziga hos jixatlari, inklyuziv ta’limni tashkil etish shart sharoitlari va ahamiyati,tamoillati usullari va -ta'lim olish imkoniyatlarini kengaytirish,nogironlarni tengdoshlari bilan vaqtincha o'qitish, bayramlarda uchrashuvlar va birgalikda dam olishlarini tashkil etish, nogironligi bo'lgan shaxslarning tengdoshlari bilan o'zgarmagan va o'quvchilar ehtiyojlariga moslashtirilmagan muntazam ta'lim tizimida cheklovlarsiz birgalikda ta'lim olishni tashkil etish haqidagi fikr mulohazalar va tahlillar bayon etilgan


Kalit so’zlar: inklyuzivta’lim, nogironlik, integratsiya, motivaysiya, moslashuvchanlik, tamoillar.

Mamlakatimiz mustaqillikka erishgan kundan boshlab, ta'lim sohasiga jahon standartlari talablarini joriy etish bo‘yicha tizimli ishlar amalga oshirilib kelinmoqda. Imkoniyati cheklangan bolalarning sog‘lom tengdoshlari orasida bir xil sharoitda ta'lim olishini ta'minlash tendensiyasi ham shular jumlasidandir. Ta'limda tenglik bo‘lishi, barcha bolalar birgalikda ta'lim olishi ta’lim samaradorligini oshirishda muhim ahamiyatga egadir. Inklyuziv ta’lim masalalari bugungi kunda jahon miqyosidagi ta’lim tizimini takomillashtirish,ta’lim sifatini oshirish va soglomlashtirish profilaktisida dolzarb masalalarga aylangan.

Inklyuziv – (inklyuziya – inglizcha [inсlusion] - uyg‘unlashish ) hamkorlikdagi ta'lim, butun dunyo hamjamiyati tomonidan eng insonparvar va eng samarali ta'lim sifatida tan olingan.
Inklyuziv ta'lim bugungi kunda davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan muammolardan biri hisoblanadi. Inklyuziv ta'lim nima?
Inklyuziv ta'lim - jismoniy, aqliy, intellektual, madaniy, etnik, lingvistik va boshqa xususiyatlaridan qat'i nazar, nogironligi bo'lmagan tengdoshlar qatori, barcha bolalar umumiy ta'lim tizimiga jalb etish va yashash joyida ta'lim oladigan o'quv jarayonini tashkil etishdir. Inklyuziv ta'lim - bu sog'lom bolalar va nogiron bolalarni birgalikda o'qitishga asoslangan nogiron bolalarni o'qitishning eng ilg'or tizimidir.Birgalikda o'qish orqali bolalar birgalikda yashashni o'rganadilar, nogironlar va sog'lom odamlar o'rtasidagi chegaralar bartaraf etiladilar. Inklyuziv ta'lim (inglizcha inclusion - inklyuzion, shu jumladan ta'lim, birgalikda o'rganish ma’nosini bildiradi) - jismoniy, ijtimoiy, hissiy, aqliy, lingvistik, intellektual va boshqa xususiyatlaridan qat'i nazar, ta'lim muassasalarida har bir shaxsga umumiy o'rganish imkoniyati beriladigan ta'lim shaklidir. Shu bilan birga, nogironlar uchun alohida sharoitlar yaratilgan sinflarni qayta qurish, o'qitishning yangi usullari, moslashtirilgan o'quv dasturlari, o'zgartirilgan baholash usullari va boshqalarni o’z ichiga oladi [1] Inklyuzivlikni nogironlar yoki maxsus ta'limga muhtoj shaxslar oddiy ta'lim muassasalarida o'qiydigan va o'zgarishsiz qoladigan ta'lim tizimiga moslashadigan integratsiyadan farqlash kerak.
"Inklyuzivlik" atamasi odatda biror narsaga bir butunning bir qismi sifatida qo'shilish, ishtirok etish jarayonini anglatadi. Ta'limga nisbatan YuNESKO inklyuziyani "ta'lim, madaniyat va jamiyatlarda ishtirok etish orqali barcha o'quvchilarning turli ehtiyojlarini qondirish va ularga javob berish, shuningdek, maktabda qolib ketish va chetlanishni kamaytirish" jarayoni sifatida tushunadilar[1 ] Uning asosiy maqsadi alohida ehtiyojli shaxslarni ta’lim va tarbiyalashda erkin, to‘siqsiz muhit yaratishdan iboratdir. Inklyuziv jarayonga nogironlar, kognitiv va aqliy nogironlar, etnik guruh vakillari, qamoqxonadagilar, jamiyatning chekka qatlamlari, OIV bilan kasallanganlar, mehnat muhojirlari, chet ellik talabalar, og'ir hayotiy vaziyatda bo'lganlar, iqtidorli shaxslar, turli aqliy va jismoniy nuqsonlar va boshqalar bilan ishlash kiradi. Shu o’rinda xorij tajribasiga nazar soladigan bo’lsak, AQSH va Yevropa davlatlarining taʼlim siyosati quyidagi taʼlim yondashuvlaridan foydalanganligiga guvoxi bo’lamiz Yani:
-ta'lim olish imkoniyatlarini kengaytirish ;
- nogironlarni tengdoshlari bilan vaqtincha o'qitish, bayramlarda uchrashuvlar va birgalikda dam olishlarini tashkil etish;
-integratsiya - nogironligi bo'lgan shaxslarning tengdoshlari bilan o'zgarmagan va o'quvchilar ehtiyojlariga moslashtirilmagan muntazam ta'lim tizimida cheklovlarsiz birgalikda ta'lim olishni tashkil etish;
-inklyuzivlik - ta'lim muassasalarini isloh qilish, o'quv binolarini istisnosiz barchaning ehtiyojlari va talablariga mos ravishda qayta loyihalash.
Inklyuzivlik bilan nogiron va alohida ta'limga muhtoj bolalar umumiy ta'lim jarayoni faoliyatiga ko'proq jalb qilinadi, tengdoshlari bilan muloqot qiladi, tabiiy muhitda o'zaro ta'sir qilish ko'nikmalarini almashadi va guruhli o'quv faoliyatida ishtirok etadilar. Inklyuziv sinflarda rivojlanishida nuqsoni bo‘lmagan bolalarda muloqot qobiliyatlari va faol xulq-atvori yanada rivojlangan. Shuningdek, ular "nogironlik" nimani anglatishini ko'proq bilishadi va nogironlikni qabul qilish shkalasi bo'yicha yuqori ball olishadi.
Nogironlar uchun ta'lim olish shaxsiy rivojlanish va ijtimoiy mavqeini oshirishning samarali mexanizmlaridan biridir. Shaxsiy nuqtai nazardan, oliy ta'lim hayotiy maqsadlarni tanlash erkinligini, ma'naviy va moddiy mustaqillikni beradi, shaxsga chidamlilik beradi, uning mavjudligini uyg'unlashtiradi, bu ayniqsa nogiron yoshlar uchun muhimdir. Davlat nuqtai nazaridan, nogironlar uchun oliy ta'lim olish imkoniyatini ta'minlash demokratik jarayonlarning rivojlanish darajasini tavsiflaydi, jamiyatni insonparvarlashtirish va integratsiyalashuvi, uning barcha ijtimoiy guruhlari ijtimoiy sherikligi va jamiyatning uning himoyalanmagan qismiga g'amxo'rlik ko'rsatkichi bo'lib xizmat qiladi. Oliy ta'lim nogironlarni ijtimoiy xizmatlarning passiv iste'molchilaridan faol, ijodkor fuqarolarga aylantiradi. Ta’lim muassasalaridagi sog'lom talabalar va nogiron talabalar uchun birgalikda ta'lim olish yoki inklyuziv ta'lim nogiron talabalarning jamiyatga faol integratsiyalashuvining shakllaridan biridir. Inklyuzivlik nogiron bolalar va yoshlarning ta'limini tashkil etishning bir usuli sifatida butun dunyo hamjamiyati tomonidan eng insonparvar deb tan olingan, shuning uchun ham inklyuziv ta’lim mamlakatimizdagi ta'lim siyosatidagi etakchi strategiyalardan biriga aylandi. Universitetda ta'lim jarayoniga alohida ta'limga muhtoj bo'lgan yoshlarni (nogiron, sog'lig'i cheklangan, rivojlanishida nuqsonlar) kiritish Rossiya ta'limi uchun nisbatan yangi yondashuvdir.
Ta'lim jarayonini uslubiy, psixologik va axloqiy ta'minlash inklyuziv ta’limning muxim jihatlaridandir. Nogironlar uchun ta'limni qo'llab-quvvatlash tizimining zaruriy tarkibiy qismi psixologik va axloqiy komponent hisoblanadi. Bu, birinchi navbatda, nogironlar bilan muloqot qilish qobiliyatini rivojlantiradi. Qulay o'quv muhitini ta'minlash uchun nogironlar bilan axloqiy muloqot katta ahamiyatga ega. To'g'ri so'z boyligi nogiron kishi o'qiydigan jamoada ijobiy munosabatlarni shakllantirishga yordam beradi. Maxsus bilimlarsiz inklyuziv ta'lim muhitini yaratish juda qiyin. O‘quv jarayonini samarali tashkil etish, imkoniyati cheklangan o‘quvchilarning salohiyatini yuzaga chiqarish, turli nuqsonlari bo‘lgan o’quvchilarning fanlardan yahshi o’zlashtirishlarini ta’minlash,ularning ijtimoiy va psihologik ,ma’naviy ehtiyojlarini qondirish imkonini beradi . Bu esa ularda birinchi navbatda o’ziga ishonch tuyg’usini shakllantiradi. Ularning dars jaryonida yaratilgan shart sharoitlardan unumli foydalanishga moslashtiradi. Odamlarning aksariyati uyda bunday imkoniyatga ega emaslar. Yangi texnologiyalar ham oddiy o‘quvchilar e’tiborini tortadi. Ularning ba’zilari mahsus o’quv materiallari bilan ishlashga qiziqish bilan o‘rganadi va maxsus jihozlar bilan ishlashni o‘rganadi. Kelajakda ular ko‘ngilli bo‘lib, yangi qabul qilingan talabalarga yordam bera oladilar.