Makro bosqichdagi ta’sirlar

Olimlarning hisoblariga ko’ra, Yer yuzida nafaqaat 5,5 milliardga yaqin alohida individlar, balki ulardan iborat bo’lgan 200 ga yaqin milliy-davlatchilik tuzilmalari, 4 millionga yaqin aholi punktlaridan iborat geografik xududlar, 20 milliondan ziyod iqtisodiy uyushmalar, yuzlab millionli turli rasmiy va norasmiy tashkilot va muassasalar (oila, machit, cherkov, turar-joy shirkatlari va hokazo) mavjud bo’lib, ularning alohida shaxslarga ta’sirini bilish muhim masaladir.
Odamlar o’rtasidagi yoki boshqacha qilib aytganda, shaxslararo munosabatlar asosan guruh sharoitida, shaxs ma’lum insonlar davrasida, guruhida, jamoada bo’lgan taqdirda ro’y beradi. Shuning uchun ham mutaxassislar jamoalarda ro’y beradigan shaxslararo ta’sirning qonuniyatlari va mexanizmlarini bilishlari va ularni guruhda odamlar mehnatini tashkil etishda albatta inobatga olishlari kerak.
Har bir shaxsning fe’l-atvorida, xatti-harakatlarida u mansub bo’lgan millat, xalq, xudud, professoinal toifa, mehnat qiladigan jamoasi, yaqin atrofdagi muqim guruhi, oilasining ta’siridan paydo bo’lgan sifatlari va xususiyatlari bo’ladi. Tarixiy shart-sharoit, davr, davlat tuzimi va o’sha jamiyatdagi siyosiy, iqtisodiy va mafkuraviy ta’sirlar haqida yuqorida gapirgan edik. Bu ta’sir makro bosqichdagi ta’sirlar deb atalib, yaqin muhitning tasiri – mikro bosqichdagi ta’sirlar deb yuritilishini eslatib o’tamiz. Ikkala bosqichdagi ta’sirlar ham ijtimoiy psixologik nuqtai nazardan ahamiyatli va tarbiyaviy mohiyatga egadir. Chunki har bir sharoitda shaxs o’ziga xos ijtimoiy rollarni bajaradi va o’zining “qiyofasini” namoyon etadi. Mehnat jamoasida professoinal rollarni bajarish jarayonidagi xulq-atvori shaxsning ma’naviy va psixologik ko’rinishidagi asosiy omil bo’lib, katta yoshdagi odam psixologiyasini tubdan o’zgartirish uchun uning professional faoliyatini ham o’zgartirish kerak, deyiladi.
Shunday qilib, shaxsga bir vaqtning o’zida turli ijtimoiy guruhlarning ta’siri bo’lib turadi. To’g’ri, ma’lum davrda bir ijtimoiy guruhning shaxsga ta’siri sezilarliroq va ahamiyatliroq, ikkinchisiniki esa sal kamroq bo’ladi. Masalan, o’quvchilik yillarida maktabdagi o’quvchilar guruhining ta’siri mahalladagi o’rtoqlar davrasinikidan kuchliroq bo’lishi, yangi xonadonga kelin bo’lib tushgan qiz uchun yangi oila muhitining ta’siri talabalik guruhinikidan kuchliroq bo’lishi tabiiy. Lekin har bir alohida daqiqada biz doimo ma’lum guruhlar ta’sirida bo’lamiz.
Xo’sh, guruhning o’zi nima? Guruh – ma’lum ijtimoiy faoliyat maqsadlari asosida to’plangan, muloqot ehtiyojlari qondiriladigan insonlar uyushmasidir. Sodda qilib aytadigan bo’lsak, guruh – ikki va undan ortiq odamlar o’zaro muomala qiladigan va bir-birlariga ta’sir qiladigan uyushmadir. Demak, guruh uchun ikkita asosiy mezon mavjud: biror faoliyatning bo’lishligi (mehnat, o’qish, o’yin, muloqot, maishiy manfaatlar) hamda u yerda odamlarning o’zaro muloqoti uchun imkoniyatning mavjudligi.
Referent guruh tushunchasini fanga birinchi marta amerikalik tadqiqotchi G.Xaymen tomonidan 1942 yilda kiritilgan. Har bir shaxs uchun taraqqiyotning har bir alohida bosqichida shunday odamlar guruhi bo’ladiki, u ularning niyatlari, qiziqishlari, harakat normalari, g’oya va fikrlariga ergashishga tayyor bo’ladi, harakatlaridan andoza oladi, ularga taqlid qiladi. Bunday guruh psixologiyada referent guruh deb ataladi. Talaba uchun bunday guruh rolini oliygohdagi bir necha professor-o’qituvchilar, ota-onasi, yaqin do’sti yoki qarindoshlaridan kimdir o’ynashi mumkin. Shunisi xarakterliki, shaxs doimo shu guruhga ergashadi, uni qadrlaydi, u bilan muloqotda bo’lishga intiladi. Rus psixologlari bu guruhni odatda shaxs uchun mavjud haqiqiy guruh (a’zolik guruhi) tarkibida yoki unga qarshi bo’lgan guruh sifatida qaraydilar. Nima bo’lganda ham ana shunday guruhning mavjudligi shaxs uchun ahamiyatli bo’lib, uning xulq-atvor uchun etalon hisoblanadi. Tadqiqotchi yoki tarbiyachining vazifasi, ana shu guruhni aniqlay olish va aniqlagandan so’ng nima uchun aynan shu guruh referent rolini o’ynaganini bilish muhimdir. Referent guruhga qarab shaxsga baho berish, uning xulq-atvorini bashorat qilish mumkin.


Amerikalik sosiologlar referent guruhlarning bir necha turlarini farqlaydilar.

Normativ guruhlar – bu shaxs uchun shunday insonlar guruhiki, ularning normalarini u ma’qullaydi, ularga amal qilishga hamisha tayyor bo’ladi. Bunday guruhlarga birinchi navbatda oilani, diniy yoki milliy uyushmalarni, professoinal guruhlarni kiritish mumkin. Masalan, o’zbek xalqi uchun dasturxon atrofiga o’tirgan zahoti yuzga fotiha tortish, mezbonlarning mehmonlarga “Xush kelibsizlar” deyishlari norma hisoblanadi va har bir oilada shunday harakatlarga nisbatan ijobiy ustanovka shakllanadi. Bunda bola uchun referent rolini ota-onasi, kattalar, mahalladagi hurmatli insonlar o’ynaydi.

^{48-rasm. Referent guruhlarning turlari}
Qiyoslash guruhlari – bu shunday guruhki, shaxs o’sha guruhga kirishni, uning ma’qullashiga muhtoj bo’lmaydi, lekin o’z harakatlarini yo’lga solishda unga asoslanadi va korreksiya qiladi. Masalan, talabalar guruhida shunday yoshlar bo’lishi mumkinki, shaxs ular bilan umuman muloqotda bo’lmaydi, ularning fikrlari yoki qarashlarini yoqlamaydi, lekin bu guruh aynan o’shalarga o’xshamaslik va o’z ustida ko’proq ishlashga o’zini safarbar qilish uchun kerak. Yoki talaba yoshlar sessiya yakunlariga ko’ra differensial stipendiya oladilar. O’rtacha o’zlashtiruvchi talaba uchun “hamma talabalar” oladigan stipendiya miqdorini nazarda tutib, o’zini tinchlantiradi, a’lochi esa, o’zinikini nafaqat oddiy, o’rtachalar bilan balki, davlat stipendiyalari oladiganlar bilan ham solishtiradi. Ko’rsatgichlar qanchalik yuqori bo’lsa, shunga mos da’vogarlik darajasi ham yuqori bo’ladi, shaxsning qiyoslash guruhlari ham ortiqroq bo’ladi.

Negativ guruhlar – shundayki, shaxs ularning xatti-harakatlaridan ataylab voz kechadi, chunki ular shaxsiy qarashlardan mutloq farq qiladi. Masalan, ikki qo’shni bir-biri bilan murosalari kelishmasa, hattoki, devorlarini oqlashda ham biri tanlagan rangni ikkinchisi tanlamaydi. Biri “oq” desa, ikkinchisi, aksincha, “qora” deb turaveradi.