Mavzu: Irsiyat, muhit va bola rivoji Guruh: mt-108 Bajardi: Karamatova Ch Tekshirdi: Gaziyeva N

Mavzu: Irsiyat , muhit va bola rivoji

Guruh: MT-108

Bajardi: Karamatova Ch

Tekshirdi: Gaziyeva N

MUSTAQIL ISH
ANGREN UNIVERSITETI
Fan: Bolalarning ijtimoiy moslashuvi
REJA:

• Ishmoilashuviga ta`sir etuvchi omil
• Tashqi va ichki omil mikro va mezo makro omillar
• Shaxs ijmoiylashuviga siyosiy iqtisodiy ekologik omillarning ta`siri

Zamonaviy biologiyaning asosiy muammolaridan biri organizmning rivojlanishini boshqarish yo’llarini bo’lib olishdir. Irsiyat organizmlarning o’z belgi va xususiyatlarini nasldan -nasilga o’tkazish xossasidir. Irsiyat tufayli organizmlarning belgi -xsusiyatlari nasildan -nasilga o’zgarmagan xolda o’tadi.
Organizm belgi - xususiyatlarining bir qancha avlod turg’un saqlanib kelishi irsiyatining bir tomoni bo’lib, ikkinchi tomoni organizmning ontogenezda ma’lum moddalar almashinuvi xarakterini va rivojlanish tipini ta’minlashdir. Bularning hammasi irsiyat tufayli aniqlanadi. Har bir organizmning aniq rivojlanish tartibi uning irsiyati bilan aniqlanadi. Aks holda organizmlar ovlodida ozgarishlar vujudga kelgan bo’lur edi. (M: bug’doydan arpa , tovuqdan urdak).
Organizmning ikki xususiyati irsiyat va o’zgaruvchanlikni o’rganadigan fanga Ginetika fani deyiladi.
Shunday qilib, Mendel qonunlari tan olindi va genetika faniga asos solindi. Mendelning 1-qonuni dominanta va resessivi qonuni bo’lib, yuzaga chiqmagan belgilar resessiv belgilar deb yurutiladi. 2-qonuni ota –ona belgilari 3:1 nisbatda avloddan - avlodga o’tadi, yani 75 %dominat, 25% resessiv belgilar yuzaga chiqadi. Irsiyatning moddiy negizi bu xujayraning o’z nusxasini qayta vujudga keltira oladigan va bo’linish prosessida qiz xujayralarga maksimallanish xusiyatga ega bo’lgan barcha elementlari xisoblanadi.
Irsiyat nasldan-naslga o’tishini bilish uchun xujayra haqida ma’lumotga ega bo’lish kerak. Barcha tirik organizm xujayralardan tashkil topgan. 1665 yilda R.Guk tomonidan sodda mikroskop ixtiro qilinishi xujayra taminotining tug’ilishiga olib keldi. U po’kakdan yupqa kesma tayyorlab, mikroskob ostida kuzatganida mayda katakchalarni quradi va ularga hujayra deb nom beriladi. Elektron mikroskob kashf etilishi bilan xujayraning tarkibi va undagi moddalar almashinuvi o’rganila boshlanadi. Har bir hujayra sitoplazmatik membrana, sitoplazma, yadro va xujayra organiodlaridan iborat. Xujayra organiodlariga maxsus tuzilishga ega bo’lgan va ma’lum funksiyani bajaradigan tuzilmalar kiradi. Ular endoplazmatik tur, ribosomalar, Golji apparati, mikrokondriyalar, lizosomalar va sentrosomalar va h.k.z.
Hujayra yadrosining bo’linishida kuzatiladigan va yaxshi qo’llaniladigan tanachalarni 1888 yilda nemis olimi V.Vladeyner aniqlab, ularni xromosomalar deb atagan. Xromosoma grekcha so’z bo’lib, “xromos” bo’yoq, rang “soma” tanacha degan ma’noni bildiradi. Xromosomalar organizmning o’ziga hos bo’lgan barcha biologik belgilarni irsiy yo’l bilan nasldan- naslga o’tkazadi, u oqsilar va nuqmin kislotalarning yirik molekularidan tashkil topgan. Xromosomalar ipsimon va tayoqsimon shaklda bo’lib, uning soni turli o’simlik, hayvon hujayralarida turlicha bo’ladi. Dastlab 1956 yilda ko’rsatib berilgandek odam hujayralarida 46 tadan xromosoma bo’ladi. Jinsiy xujayralar boshqa hujayralardan farq qilib, 23 tadan xromosoma tutadi. Erkak va ayol hujayralari bir-biri bilan qo’shilganda xromosomalarning soni 46 taga yetadi.
Xujayraning bo’linishi xromosomalarning ipsimon 2 ta tuzilmagan ajratilinishidan boshlanadi. Xromosomalarning dezoksiribonukleni (DNK) va riboklein (RNK) kislotalaridan tashkil topganligi aniqlanadi. Hozirgi vaqtda DNK orqali hujayradan - hujayraga, organizmdan - organizmga irsiy axborot o’tkazilishi isbotlangan. DNK malekulasi qo’shaloq spiral sturukturasiga ega. Buni 1953-yilda Uotson va kirk ko’rsatib berishdi. Ular kashfiyotlari uchun Nobl mukofoti yetadi. Oqsil simtezida 20 amino kislata ishtirok etib, ularning sintezlanishi 1,5 min. davom etadi. Xromosomadagenlar ham bor. Gen irsiyat birligidir. Genetika faning eng katta yutug’i DNK molekulasidan gen ajratib olindi va sintez qilindi.
Gen bir-biriga yaqin bo’lsa, ular belgilab beradigan belgilarning naslda namoyon bo’lishi extimoli shuncha katta bo’ladi. Odamning jinsiy xujayralarida xromasomalar soni 23 ta bo’lib , diploid soni 46ta, yani 22 juftli autosomani (jinsiz xromasomani) va 2ta jinsiy xromasomani o’z ichiga oladi. Jinsiy xromasomalar urg’ochi xromasomalarda XX, erkaklarda XY deb belgilanadi.
Tibbiyotda 1500dan ortiq irsiy kasallik turlari mavjud. Nasl kasalliklari xromosomaning onomal yig’indisi, jiddiy xujayralarning o’zgarishi yoki mutayiya ta’sirida hosil bo’ladi. Aurtasoma anatomiyasiga daun kasalligi kiradi. Yana Shershevskiy-Terner sindromi ayollarda XX o’ringa XO bo’ladi. Bularda birinchi jinsiy organlar uchramaydi. Modda pigmenti-bilirubin miqdori konda otib ketadi va nerv sistemasi zaxarlaydi.
Aqliy va jismoniy rivojlanish orqada qoladi. Endoqrin sistemada garmonlar miqdorining o’zgarishi tufayli paydo bo’ladi. Masalan: buyruq usti bezi kasallanganda bolalar ovqat yemay, emmaydi, to’xtovsiz qusadi, ozib ketadi.qalqonsimon bez kasalligiga gepoteriod, qandi diabed kasalligi kiradi. Qon kasalligiga gemofeliya, loyqoz, nerv sistemasining kasalliklariga nerv muskul sistemasi va miya zararlanishi kasalliklari kiradi. Tashqi faktorning salbiy tasiri natijasida ham isriy kasallik yuzaga keladi (qarlik, nurlanish-qon raki).
Isriy belgilar tashqimuhid tasiriga juda chidamli. organizm yashayotgan muhit sharoitiga qarab, irsiy belgilarning sifati o’zgarishi mumkin. Bu o’zgarish mutasiya deyiladi. Mutasiya-lotincha so’z bo’lib, o’zgarish, aylanish degan ma’noni bildiradi.
Mutasiya-gen apparatida ro’y bergan va nasldan-naslga o’tib boradigan o’zgarishlardir. Vujudga kelgan yangi belgilar nasldan-naslga o’tadi va o’z ajdodlarida boshqacha bo’ladigan yangi nasl paydo bo’ladi. Barcha organizmlar boshqa muhim sharoitga moslashadi. Har xil organizmlar ma’lum tashqi muhit sharoitga ko’nikma hosil qilgan. Shuning uchun faqat ma’lum sharoitda yashash va rivojlanishi mumkin. Organizm butun rivojlanishi mumkin. Organizm butun rivojlanish prosessida urug’langan tuxum xujayradan to voyaga yetgunga qadar to’xtovsiz genotikning nazoratida va tashqi sharoit ta’sirida bo’ladi. Mutasiyadan tashqari davinizmning asosiy qonuni tanlash ham irsiyatga ta’sir ko’rsatadi.
Xo’sh, odam o’ziga nimani meros qilib oladi? Odam o’zining butun “ biofondini” meros qilib oldi, organlar shaklini, nerv sistemasini, sezgi organlari va boshqa meros qilib oladi. Biroq bola tug’ilganidan boshlab u sostial muhit shart- sharoitlarda o’sib, rivojlanib boradi. Biologik va sistiol omillarning o’zaro tasiri natijasida, o’ziga hos bo’gan shaxsiy xususiyatlariga ega bo’lgan organizm shakllanadi. Ular fenotipini belgilab beradi.
Demak, irsiyat tashqi muhit tasirida o’zgaradi, lekin yo’q bo’lib ketmaydi.