Международный научный журнал №4 (100), часть 4 «Научный импульс» Ноябрь, 2022 228 qonning laborator tekshiruvi
Yüklə 0,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Annotatsiya
- Kalit so`zlar
|
Международный научный журнал № 4 (100), часть 4 «Научный импульс» Ноябрь, 2022 228 QONNING LABORATOR TEKSHIRUVI Erkinova T.Sh Ziyayeva M.A Respublika o‘rta tibbiyot va farmasevtika xodimlari malakasini oshirish va ularni ixtisoslashtirish Markazi Andijon filiali o`qituvchilari Annotatsiya: Mazkur maqolada inson organizmining hayotiy faoliyatini ta`minlashga xizmat qiladigan eng asosiy funksiyani bajaruvchi qon aylanish tizimi, fiziologiyasi va uning tarkibiy qismlari. Qonning laborator tekshiruv usullari shu bilan birga sog`lom avlodni dunyoga keltirish uchun zarur ahamiyatga ega bo`lgan rezus-faktori haqida so`z yuritiladi. Kalit so`zlar: qon, gemoglobin, rang ko`rsatgichi, eritrositlar, leykositlar, trombositlar, moddalar almashinuvi. Qon tizimining fiziologiyasi Tomirlarda beto'xtov harakatlanuvchi suyuq to‘qima: hujayra va to‘qimalarga yetib borib, ularning hayot faoliyatini hamda fiziologik funksiyalarining bajarilishini ta’minlaydi. Qon organizmda xilma-xil vazifalami bajaradi jumladan : u hujayra- larga kislorod yetkazib beradi va karbonat angidrid gazini olib ketadi (nafas funksiyasi); ovqat hazm qilish organlaridan oziq mod- dalarni butun organizmga tarqatadi (oziq moddalarni tashish funksiyasi); moddalar almashinuvi mahsulotini chiqarish organ- lariga (buyrakka) olib boradi. Qon organlaming gumoral aloqasini yuzaga chiqaradi, u gaz almashinuvi, nafas, suv-tuz almashinuvi, kislota-ishqor muvoza- natida ishtirok etadi Qon organ izmni zararli moddalar va yot jismlardan himoya qiladi. U gavda haroratini doim bir me’yorda saqlashda muhim ahamiyatga ega. Erkaklarda o'rtacha 5 V 2 , ayollarda 4 '/ 2 / qon bo'ladi.Qon suyuq qism — (55 %) va shaklli elementlar (45 %)dan iborat. Qonning shaklli elementlari qon yaratish organlarida ishlanadi. Qon va qon yaratish organlari — qon yaratish sistemasini tashkil etadi. Qon maxsus mexanizmlar orqali regulatsiya qilinadi, shuning uchun sog’lom odamda qonning tarkibi o'zgarmaydi. Organizmdagi har qanday o‘zgarishlarga nisbatan qon javob reaksiyasi qaytaradi, ya’ni o‘z tarkibini o'zgartiradi. Ayrim kasalliklarni, xususan, qon sistemasi kasalliklarini aniqlashda qon tarkibining o‘zgarishi muhim ahamiyatga ega. Qon plazmasi vitaminlar, fermentlar, tuzlar va moddalar alma- shinuvining oxirgi mahsulotlaridan iborat. Plazmada erigan oqsillar, jigar hujayralari va retikuloendotelial sistema hosil bo'ladi. Plazma oqsillari transport vazifasini bajaradi, kislota-ishqor muvozanatini regulatsiyalashda ishtirok etadi. Международный научный журнал № 4 (100), часть 4 «Научный импульс» Ноябрь, 2022 229 Qonning shaklli elementlari, asosan, eritrotsitlar, Ieykotsitlar, trombotsitlardan iborat.Qon tarkibidagi uglevodlarga glukoza va uning almashinuv mahsulotlari kiradi. Qonda 80—100 mg % gacha glukoza, shuningdek, glikogen, fruktoza va oz miqdorda glukozamin bo'ladi. Uglevodlar va oqsillarning almashinuv mahsulotlari (glukoza va boshqa monosaxaridlar, kislotalar, tuzlar va suv) ichak kapillar- laridan oqayotgan qonga so‘riladi. Glukozaning bir qismi organ va to‘qimalarda tarqaladi. Boshqa qismi esa jigarda glikogenga aylanadi. Qon yaratish organlari. Bu organlarda qonning shaklh elementlari shaklianadi. Qizil ko'mik, taloq va limfa tugunlari qon yaratish organlari hisoblanadi. Qizil ko‘mik asosiy qon yaratuvchi organ.Qizil ko‘mikning hamma to‘qimasi qonning yetishgan hujayra elementlari bilan to'la bo'ladi. Qizil ko'mikdan farq qilib, sariq ko‘mikda yog‘ ham bo'ladi. Ko'mikda eritrotsitlar, leykotsitlaming turli shakllari va trombotsitlar shakllanadi. Limfa tugunlari qon yaratilishi va organizmning himoya reak- siyalarida qatnashadi, ularda, asosan, limfotsitlar rivojlanadi. Qon yaratish organlarining asosiy vazifasi qon hujayralarining yemirilishiga qaramay, ularni doimiy nisbatda saqlab turishdan iborat. Gemopoez. Qon hosil bo‘lishi gemopoez — qon shaklli elementlarining hosil bo‘lish, rivojlanish va etilish jarayoni. Odam embrionida sariqlik xaltachasidagi hujayra hosil bo‘ladi: homila 2 oyligida qon jigarda, 4 oyligida esa ko'mikda hosil bo‘la boshlaydi. To`rtinchi oydan boshlab limfa tugunlarida limfotsitlar shakllanadi. Uch oylik homilada qizil qon tanachalari — megaloblastlar (yadro yirik hujayralar) yetilib, yirik eritrotsitlar (megalotsitlar)ga aylanadi, ular asta-sekin normoblastlar bilan almashinadi. Yangi tug‘ilgan bola va katta yoshdagi sog‘lom organizmda bo‘ladigan eritrotsitlar ana shu normoblastlardan vujudga keladi. Ko‘mikdagi boshlang‘ich qon hujayralarining yetilib, qonning yetuk shaklli elementlariga aylanishi qon hosil qiluvchi organlarda sodir bo‘ladi. Qon o'zaniga (tomirdagi qon oqimiga) qonning barcha funksiyasini bajara oladigan yetuk hujayralar tushadi. Sog'lom organizmdagi qon tarkibi va qon yaratish organlari o'zaro dinamik muvozanatda bo'ladigan yaxlit bitta sistemani tashkil qiladi. Yemirilgan qon hujayralari qon hosil qilish organlarida uzluksiz yangilanib turadi. Qon yaratilishidagi bunday muvozanat markaziy va vegetativ nerv sistemasi, gormonlar, vitaminlar, shuningdek, maxsus moddalar — gemopoetinlar tomonidan boshqariladi. Gemoglobin va uning miqdorini aniqlash Gemoglobin, HB (yunon. haima — qon va globus — shar) — qonda bo'ladigan nafas pigmenti. Qonga qizil tus beradi, nafas oiganlaridan to‘qimalarga kislorod, to‘qimalardan nafas organlariga karbonat angidrid yetkazib beradi. Oqsilli qism—globin va temir porfilingemdan iborat. Gemoglobin kislorod bilan qo‘shi!ib, beqaror birikma hosil qiladi. Kislorodning porsial bosimi birmuncha yuqori bo'ladigan o‘pka kapillarida esa kislorodni hujayra va to'qimalarga beradi. Sog'lom odamning 100 g qonida 13—16 g % gemoglobin bor (erkaklarda 13—17 g % 130—170 g//; ayollarda 12—16 g % 120— 160 g//). Ayollar qonida gemoglobin miqdori Международный научный журнал № 4 (100), часть 4 «Научный импульс» Ноябрь, 2022 230 erkaklardagidan kam bo`ladi. Organizmdagi gemoglobin xossasi hayot davomida o‘zgarib turadi. Qondagi gemoglobin miqdori quyidagicha aniqlanadi: o'rtadagi probirkaning o'n raqamigacha xlorid kislotaning detsinormal eritmasi qo‘yiladi, shundan so‘ng pipetkaning 20 mm 3 belgisigacha barmoqdan qon so`rib olinadi. Qon ustini havo pufaklarisiz ko‘r- satib o‘tilgan belgiga yetishi bilan, mushtukni og'izdan chiqar- may, rezina nayni ikki barmoq bilan qisib turib, pipetkadagi qon miqdori 20 mm 3 .ga to‘g‘ri kelish-kelmashgi yana tekshiriladi. Pipetkaning pastki qismidagi qonni paxta bilan artib, uning uchini xlorid kislotaning detsinormal eritmasiga tushiriladi, bu eritma ilgari gemometrning o'rtasidagi naychada tayyorlangan bo'ladi, pufakchalar hosil bo'lmasligi uchun qon unga asta-sekin puflab kiritiladi, so'ng eritma aralashmasini bir necha marta so'rib olib, qaytadan probirkaga tushiriladi va shu yo‘l bilan olingan qonning hammasi probirkaga quyiladi. Barcha gemoglobin gematin xloridga aylanishi uchun 10 minut kutib turiladi, keyin gemometr ko'tariladi va qon sohnadigan probirkadagi suyuqhkning rangi standart eritma yoki bo'yalgan shisha tayoqchalar rangi bilan solishtirib ko'riladi. Deyarli hamma vaqt qon eritmasining rangi standart eritmalar rangidan to'qroq bo'ladi. Distillangan suv graduirovka qilinmagan pipetka yordamida qon eritmasi solingan pipetkaga quyila boshlanadi va shisha tayoqcha bilan aralashtirilib turiladi. Undagi suyuqlikning rangi standart probirkadagi suyuqlik rangiga yetguncha aralashtirish ishi davom ettiriladi. Bundan so'ng gemometmi ko'zning to'g'risigacha ko'ta- rib, qon eritmasining pastki meniski qaysi darajada turgani aniqlanadi. O'ng tomonidagi tegishli son — foizini, chapdagisi esa gemoglobinnmg gramm foizini ko‘rsatadi. Gemoglobinni aniq tekshirish uchun hozirgi vaqtda fotoelektro- kolorimetr va spektrofotometrlardan foydalaniladi. Gemoglobinni fotoelektrokolorimetrda aniqlash uning ammiak, asetonsiangidrin va boshqa moddalar bilan bo‘yalgan birikmalar hosil bo'lishiga asoslangan. Hozirgi vaqtda klinik-diagnostik laboratoriyalarida gemoglobin konsentratsiyasini aniqlash uchun gemoglobinsianid usuliga asoslangan tayyor to‘plamlardan qo‘llanilmoqda. Eritrotsitlar. Eritrotsitlar miqdorini aniqlash Eritrotsitlar (yunon. erythros — qizil, cytus — hujayra) qizil qon tanachalari: qonning shaklli elementlari: tarkibidagi gemoglobin qonga qizil tus beradi. Eritrotsit, asosan, organizm bilan atrof-muhit o‘rtasidagi gazlar almashinuvini, ya’ni nafas olishni ta’minlaydi. Kislorodni o‘pkadan organizmning barcha to'qimala- riga yetkazib beradi. Eritrotsit qonning boshqa funksiyalarida ham ishtirok etadi. Odam eritrotsitining diametri 7—8 mm, qalinligi 2,5 mm, ikki tomon botiq, yumaloq, yadrosiz hujayralardir. Ko‘mikning miyeloid to'qimalarida eritrotsit ishlanadi. Sog'lom odamning 1 mlk qonida 4—5 mln eritrotsit bor. Erkaklar qonining 1 mlk.da 4,5—5 mln, ayollar qonining 1 mlk.da esa 4—4,5 mln eritrotsitlar boiadi (4,5 * 10I2~~5,0 • I0l2/l ~ 4 * 1012—4,5 * I0i2/1). Eritrotsit miqdori hamisha bir xil turmaydi, ba’zi fiziologik sharoit- larda, jismoniy ish Международный научный журнал № 4 (100), часть 4 «Научный импульс» Ноябрь, 2022 231 vaqtida, baland joylaiga ehiqilganda hamda ba’zi bir kasalliklarda ular miqdori o'zgaradi. Eritrotsitlar miqdorining ortib ketishi polisitemiya, kamayib ketishi esa eritropeniya deb ataladi. Leykotsitlar. Leykotsitlar miqdorini aniqlash Leykotsitlar. Oq qon tanachalari — qonning yadroli va pro- toplazmali rangsiz hujayralari. Yadrosining shakli har xil, shunga ko‘ra, tayoqcha yadroh, segment yadroh va monotsitlarga ajra- tiladi. Leykotsitlar ko‘mik, limfa tugunlari va taloqda hosil bo'ladi. Donah leykotsit (granulotsit)lar va donasiz leykotsit (agranu- lotsit)lar farq qilinadi. Qonni tekshirganda leykotsitlaming bo'ya- lish xususiyatiga qarab, ulami eozinofillar (kislotali bo‘yoq — eozin bilan bo'yaladi), bazofillar (asosU bo'yoq — metilen ko‘ki bilan bo'yaladi) va neytrofillarga (neytron bo‘yoqlar bilan bo'yaladi) boiinadi, ularning har biri ma’lum bir funksiyani bajaradi. Leykotsitlar qon tomir o'zanidan chiqib, hujayralararo bo'shliqda o'zicha harakat qila oladi. Ular organizmning yot jismlar kirgan joyiga yetib kelib, mikroorganizmga yaqinlashgach, soxta oyoqlar chiqarib, ulami hamma tomondan o‘rab oladi va yutib yuboradi. Yutilgan mikroorganizm yemirilib, leykotsit proto- plazmasida hazm bo'lib ketadi. Ko'pincha bu jarayonda leyko- tsitlaming o‘zi ham nobud bo'ladi, natijada yiring to'planadi. Organizmga kirgan zararli mikroorganizmlar (bakteriyalar, viruslar, zamburug'lar va boshq.), shuningdek, jonsiz zararlaming leykotsitlar tomonidan shu tariqa yo'q qilinishi fagotsitoz deb, buni amalga oshirgan leykotsitlar fagotsitlar deb ataladi. Leykotsitlaming organizmdagi rolini va fagotsitoz haqidagi ta’limotni rus olimi I.I. Mechnikov kashf etgan. Organizmni mikroorganizmlarda himoya qilishda qon yaratish organlarining roli katta, bu vaqtda ular ko‘plab leykotsit ishlab chiqaradi. Trombotsitlar. Trombotsitlar miqdorini aniqlash Trombotsitlar (yunon. thrombos — laxta va kytos — hujayra) — qondagi shaklh elementlardan biri trombotsit diametri 2—5 pm keladigan tanachalar bo'lib, ular qon plastinkalari deb ataladi. 1 mkl qonda 180—320 ming trombotsit bo'ladi. Ular ko'mikda ishlanib chiqadi. Qon plastinkalari osonlik bilan yemiriladi va qonning ivishida ishtirok etadi. Qon tomirlar jarohatlanganda trombotsitlar xuddi shu joyga to'planadi va o'zaro birikib, qonni quyultiradigan maxsus modda ajratadi: natijada laxta qon (tromb) hosil bo'ladi va qon oqishi to'xtaydi. Qon ketganda, operatsiyadan keyin organizmning himoya reaksiyasi sifatida qonda trombotsitlar soni ortadi: ba’zan trombotsitlaming ortishi yurak bo'shliqlarida va qon tomirlarda tromb hosil bo'lishiga olib kehshi mumkin, bunday holat ko'proq vena- laming varikoz kengayishi yoki ularning yallig`lanishida kuzatiladi. Trombotsitlar soni kamayishi ham mumkin, masalan, ayrim dorilarga nisbatan sezuvchanlik yuqori bo`lganda, ba’zi kimyoviy moddalardan zaharlanganda trombotsitlaring ko'plab yemirilishi kuzatiladi, bunda salga qon oqaveradi. Trombotsitlaming kamayishi fiziologik bo'lishi ham mumkin, masalan, kishi uxlaganda, Международный научный журнал № 4 (100), часть 4 «Научный импульс» Ноябрь, 2022 232 ovqatlangandan keyin, hayz ko'rganda trombotsitlar kamayadi. Qon guruhlari. Qon guruhini aniqlash Qon guruhlari — bu qonning nasldan naslga o‘tadigan belgilari. Ana shu belgilar asosida barcha odamlar qoni (irqi, yoshi va jinsidan qat’i nazar) guruhlarga bolinadi. Odamning u yoki bu qon guruhiga mansubligi uning individual biologik xususiyati bo‘lib hisoblanadi (ona qomidagi rivojlanish davridayoq shakllana boshlaydi, keyingi butun hayoti davomida o'zgarmaydi). Eritrotsitlar (qizil qon hujayralari) tarkibidagi izoantigenlar — izoantigen A va izoantigen В, shuningdek, me’yorda ba’zi odam- laming qon zardobida bo'Iadigan izoantitelolar—izoantitelo a va izoantitelo (3 ko‘p amaliy ahamiyatga ega omillar hisoblanadi. Odam qonida faqat turli xil izoantigenlar va izoantitelolar (masalan, /1+(i va B+ a) boMadi, chunki bir xil belgidagi izoantigenlar va izoantitelolar uchrashsa (masalan, A va a), eritrotsitlar bir-biriga yopishib, odam o‘lib qoladi. Odamlar qonida Ava Вizoantigenlar, shuningdek, a va p izoantitelolar bo‘lishiga qarab, ularni shartli ravishda harflar hamda raqamlar bilan ifodalab, to‘rt guruhga bo`lish mumkin: Yüklə 0,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|