MÖvzu-7: uzunmüDDƏTLİ aktiVLƏRİn amortizasiyasi və onun uçotu
Yüklə 47,73 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qeyri-maddi aktivlərin köhnəlməsinin(amortizasiyasının) uçotu Torpaq, tikili və avadanlıqların köhnəlməsinin (amortizasiyasının) uçotu
- Köhnəlmə
- Amortizasiya olunan dəyər
- 2. Uzunmüddətli aktivlərə amortiasiyanın(köhnəlmənin) hesablanması metodları.
- Düzxətt metodu; Azalan qalıq metodu; İstehsal vahidi (funksional) metodu
- Düzxətt metodu
- I il Amortizasiya = İlkin - Amortizasiya = Qalıq xərci dəyər norması üzrə xərc dəyəri II il Amortizasiya = İlkin - Amortizasiya = Qalıq
- “ikiqat azalan qalıq metodu”
- Məhsul vahidi (funksional
- Faydalı istifadə müddətindəki illərin sayının cəmi metodu sürətlənmiş
- Burada: n- aktivin faydalı istifadə müddətidir II addım
- I il: : Amortizasia xərci= İlkin dəyər x n/illərin sayının rəqəm cəmi; II il: : Amortizasia xərci= İlkin dəyər x n-1/illərin rəqəm sayı; II il
- 3. Qeyri-maddi aktivlərin köhnəlməsinin(amortizasiyasının) uçotu
|
MÖVZU-7: UZUNMÜDDƏTLİ AKTİVLƏRİN AMORTİZASİYASI VƏ
ONUN UÇOTU Uzunmüddətli aktivlərin amortizasiyasının iqtisadi mahiyyəti Amortizasiya (köhnəlmə) hesablanmasının əsas metodları Qeyri-maddi aktivlərin köhnəlməsinin(amortizasiyasının) uçotu Torpaq, tikili və avadanlıqların köhnəlməsinin (amortizasiyasının) uçotu Uzunmüddətli aktivlərin amortizasiyasının iqtisadi mahiyyəti Məlumdur ki, uzunmüddətli aktivlər biznesdə xüsusi əhəmiyyətə malik olmaqla istənilən müəssisənin potensialının(maddi- texniki bazasının ) əsasını təşkil edir. Deməli təşkilatı-hüququ formasından asılı olmayaraq hər bir müəssisə öz maliyyə təsərrüfat fəaliyyətini həyata keçirmək üçün uzunmüddətli aktivlərdən istifadə edir. Həmin aktivlərə binalar, tikililər, qurğu və avadanlıqlar, nəqliyyat vasitələri, hesablama texnikasını(kompyuterləri), lisenziyaları və s. misal göstərmək olar. Beynəlxalq uçot və hesabatın standartlarında uzunmüddətli aktivlər dedikdə müəssisə tərəfindən nəzarət olunan, keçmiş hadisələr nəticəsində yaranmış və bir ildən artıq olan müddətdə müəssisəyə fayda gətirəcək iqtisadi resurslar başa düşülür. Uzunmüddətli aktivlər müəssisədə fasiləsiz olaraq istifadə olunur və öz dəyərini hissi –hissə istersal olunan məhsulların, yerinə yetirilən işlər və göstərilmiş xidmətlərin üzərinə keçirir. Uzunmüddətli aktivlərin əsas hissəsini əsas vəsaitlər təşkil edir. Müəssisə əsas vəsaitləri başqa müəssisəyə sata, dəyişdirə və icarəyə verə bilər. Müəssisə müvəqqəti olaraq malik olduğu aktivləri istifadəyə yaxud borca, başqa müəssisəyə sata, dəyişdirə və icarəyə verə bilər. Bu zaman istidfadə olunan uzunmüddətli aktivlər fiziki və mənəvi cəhərdən köhnəlmişirsə, onları balansdan silə bilər. Benəlxalq uçot təcrübəsində amortizasiyaya uzunmüddətli aktivlərə daha çox xərclərə necə silinməsi baxımından yanaşılmışdır.Yəni əsas diqqət onlara çəkilən xərclərin(amortisayiyanın) necə hesablanıb tanınması və maliyyə hesbatında öz əksini tapmasına yönəldilmişdir. Uzunmüddətli maddi aktivləri amortisayiya olunmasına görə 3 əsas kateqoriyaya bölmək olar:
bina,tikili, qurğu və avadanlıqlar- onlar köhnəlir; təbii resurslar -tükənir; torpaq – köhnəlmir. Birinci qrup aktivlər istehsal prosesində iştirak etdikcə tədricən fiziki təsir nəticəsində aşınma şəklində öz dəyərini istehsal olunmuş məhsulun(işin) üzərinə keçirir. Təbii resurslar olan aktivlərin dəyəri istifadə olunduqca tükənir. Məhz buna görə də təbii resurslarin sərfi prosesi onların ehtiyatlarının azalmasına səbəb olur ki,bu a həmin ehtiyatların tükənməsi (depletion) adlanır. Torpağa gəldikdə isə o yeganə uzunmüddətli aktivdir ki, istifadə olunduqca öz dəyərini tam itirmir. Zaman keçdikcə torpaq dəyəri bərpa edilir və əvvəlki vəziyyətinə qayıda bilər.Ona görə də torpağa köhnəlmənin hesablanması doğru deyil.Yalnız il ərzində torpağa çəkilən xərclər öz dəyərini məhsulun üzərinə keçiriyi üçün amortizasiya (amortizaation) oluna bilər. Torpağın faydalı istifadə müddəti qeyri-müəyyən olduğuna görə ona köhnəlmə və tükənmə hesablamaq mümükün deyil. Uzunmüddətli aktivləri tənzimləyən Beynəlxalq və Milli uçot standartlarında amortizasiya ilə bağlı bir söra anlayışlardan istifadə olunur ki,onların mənası aşağıdaki kimi verilir:
Qeyd edildiyi kimi müəssisənin nəzarətində olan uzunmüddətli aktivlər müəyyən faydalı istifadə müddətinə (1 ildən az çox olmaqla) malik olurlar və onlar həmin faydalı istifadə müddətində öz dəyərini hissə-hissə məhsulun(işin, ximətin) üzərinə keçirilir ki, həmin proses amortizasya adlanır. Deməli, amortizasiya faydalı istifadə müddətində aktivin dəyərinin xərc şəklində hissə-hissə ödənilməsini özündə əks etdirir. Qeyd edildiyi kimi faydalı istifadə müddətində uzunmüddətli aktivlərin dəyəri müəyyən olunmuş nibətlərdə istehsal və tədavül xərclərinə silinir ki, bu da amortizasiya ayırmaları vasitəsi ilə həyata keçirilir. Bunun üçün “Vergi məcəlləsi”nə əsasən amortizasiya olunan əmlak və onun tam bərpası üçün illik köhnəlmə (amortizasiya) normalarını aşağı hədlər daxilində müəyyən etmişdir. (Vergi məcəlləsi üzrə) Bina, tikili, qurğu - 7 % - dək; Maşın, avadanlıq və hesablama texnikası – 25 %-dək; Nəqliyyat vasitələri – 25 %-dək; Digər əsas vəsaitlər- 20 %-dək. Müvafiq qruplara aid edilən uzunmüddətli aktivlərin balans üzrə qalıq dəyəri göstərilən müvafiq amortizasiya normalarına vurulmaqla hesablanmış amortizasiya məbləği məhsulun (iş, xidmətin) maya dəyərinə daxil edilir. Aşağıdakı üzunmüddətli aktivlərə köhnəlmə hesablanılmır: nadir memarlıq və incəsənət abidəsi olan bina və qurğulara, elm, tədris və təcrübə məqsədi ilə istifadə olunan avadanlıqlara, nümunə, əyani vəsaitlərə, məhsuldar heyvanlara, eksponatlara (heyvan) istismar vaxtı çatmayan çoxillik əkmələrə, incəsənət işlərinə, kitabxana və kino fondlarına, müəssisənin tam amortizasiya olunmuş əsas vəsaitlərə və s.
Qeyd etdiyimiz kimi, uzunmüddətli aktivlərin tərkibinə müxtəlif maddi və qeyri maddi formaya malik olmaqla müəyyən fərqli xüusiyyətlərə malik olur. Amortizasiya olunan aktivlərə amortizasiya hesablamaq məqsədi ilə təcrübədə müxtəlif metodlardan istifadə olunur ki, bunlara aşadakılar aid edilir: Düzxətt metodu; Azalan qalıq metodu; İstehsal vahidi (funksional) metodu; Faydalı istifadə müddətindəki illərin sayının cəmi metodu. Amortizasiyanın heablanmasının qeyd edilən metodların hər biri hesablanma üsuluna görə fərqli xüsusiyyətlərə malikdir.Onların hər birini ayrı-ayrııqda izah edək. Düzxətt metodu beynəlxalq praktikada ən çox tətbi q eilən metod olmaqla “ bərabər paylanma metodu” da adlandırılır. Düz xətt metodunun tətbiqi zamanı amortizasiya məbləği aktivin ilk dəyərindən ləğvetmə dəyəri çıxıldıqdan sonra onun faydalı istifadə müddəti illərinin sayına bölünməsi yolu ilə müəyyən olunur. Ləğvetmə dəyəri aktivin faydalı istifadə müddətinin sonunda onun satılması ehtimal olunan dəyəridir. Bir məsələni diqqətdə saxlamaq lazımdır ki, aktivlərin faydalı istifadə müddəti bitsə də onlar yenə də müəyyən dəyərə malik olur. Qeyd edilən bu dəyərlə müəssisə onu satıb pula çevirə bilər ki, uçot praktikasında həmin dəyər ləğvetmə dəyəri adlanır. Düz xətt metodu ilə amortizasiya məbləği aşağıdakı düsturla hesablanır: Amortizasiya 
Beynəlxalq praktikada azalan qalıq metodu beynəlxalq praktikada tətbiqinə görə ən çox tətbi q edlən ikinci metod hesab olunur. Bu metodla amortizasiyanın hesablanması aktivlərin qalıq dəyərindən sabit faiz dərəcəsi ilə hesablanmış məbləğin çıxılması yolu ilə müəyyən olunur. Bu metodda ləğetmə dəyəri əvvəlcədən deyil, hesablamanın sonunda hesablanır. Azalan qalıq metodu aktivin faydalı istismar dövrü ərzində ayırmaların azalması ilə nəticələnir. Azalan qalıq metodu ilə amortizasiyanın hesablanması metodu illər üzrə aşağıdakı düsturla hesablanır:
Azalan qalıq metodu vasitəsi ilə uzunmüdətli aktivin amortizasiyanı hesablayaraq xərcə silmək praktiki olaraq çox gec müddətə başa gəlir.Məhz buna görə də beynəlxalq praktikada sürətlənmiş amortizasiya metodu kimi “ikiqat azalan qalıq metodu”ndan istifadə edilir. “İkiqat azalan qalıq metodu”nun məntiqi yuxarıda müəyyən olunan amortizasiya normasının ikiyı vurulmasından asılıdır. Nəticədə amortizasiya olunan aktivin amortizasiya xərci də iki dəfə artacaq və onun amortizasiya olunma müddətində qalıq dyərinin iki dəfə azalmasınana gətirib çıxaracaq Məhsul vahidi (funksional) metodunun tətbiqi aktivlərin fəaliyyətinin nəticəsindən (istehsal olunan məhsuldan), yəni onların funksional xüsusiyyətlərindən(avadanlıqlarda istehsal olunan məhsulun miqdarından, nəqliyyat vasitələrinin qət etdiyi məsafədən və s.) asılıdır. Qeyd edilən bu metodla amortizasiyanın hesablanması iki mərhələdə yerinə yetirilir: I mərhələ: Məhsul vahidinə düşən 
amortizasiya məbləği II mərhələ: Amortizasiya xərci = Məhsul vahidinə düşən amortizasiya məbləği X İstehsal vahidi Bu metoddan əsasən faydalı qataqların, avtomobol kimi uzunmüddətli aktivlərin amortizasiyasını hesablamaq üçün istifadə olunur. Faydalı istifadə müddətindəki illərin sayının cəmi metodu sürətlənmiş amortizasiya metodu olub 78 metodu da adlanır. İllərin sayının rəqəm cəmi metodu uzunmüddətli aktivin istifadə müddətindəki illərin sayının rəqəmlərinin cəmlənməsi əsasında tətbiq edilən 2 hesablamadan ibarat olan amortizasiya xərclərinin hesaablanması metodudur. Qeyd edilən həçmin addımlar aşağıdakılardır: I addım: İllərin sayının rəqəm cəmini tapmaq üçün aşağıdakı düsturdan istifadə edilir: İllərin sayının rəqəm cəmi 
Burada: n- aktivin faydalı istifadə müddətidir II addım: tapılan illərin rəqəm cəmini tapmaq üçün aşağıdakı düsturdan istifadə olunur: Amortizasia xərci 
Düsturun illər üzrə tətbiqini aşağıdakı şəkildə daha aydın başa düşmək olar: I il: : Amortizasia xərci= İlkin dəyər x n/illərin sayının rəqəm cəmi; II il: : Amortizasia xərci= İlkin dəyər x n-1/illərin rəqəm sayı; II il: : Amortizasia xərci= İlkin dəyər x n-2/illərin rəqəm sayı; Düstura diqqət etsək görərik ki, ikinci ildən başlayaraq maksimum faydalı istifadə müddəti 1 rəqəm qədər azlır. Qeyd edilən bu hesablama illərin sayından asılı olaraq dəyişə bilər. 3. Qeyri-maddi aktivlərin köhnəlməsinin(amortizasiyasının) uçotu Qeyri-maddi aktivlər – müəssisənin uzunmüddətli aktivləri olduğuna görə gəlir gətirməlidir və onlar bu funksiyanı yerinə yetirdikləri üçün müəssisənin aktivlərinin tərkibində uçota alınırlar. Qeyri-maddi aktivlərin fəaliyyətinin hesablanmış istifadə müddəti ərzində onları amortizasiyalaşdırmaq, daha doğrusu, onların dəyəri onlara köhnəlmə hesablanması və onun istehsal və ya tədavül xərclərinə aid edilməsi yolu ilə əldə edilir. 12 saylı standarta əsasən aydalı istifadə müddəti qeyri-müəyyən olan qeyri-maddi aktivlərə amortizasiya edılmır. Məhdud istifadə müddətli qeyri-maddi aktivin amortizasiya olunan dəyəri onun faydalı istifad müddəti ərzində müntəzəm olaraq bölüüşdürülməlidir. Amortizasiyanın hesablanması aktivin istifadəyə verildiyi andan hesablanılır. Qeyri-maddi aktivlər üzrə amortizasiyanın həcmi, onların ilk dəyərindən və səmərəli istifadə müddətindən (müəssisənin fəaliyyət müddətindən çox olmayaraq) asılı olaraq hesablanmış normalar üzrə hər ay hesablanır. 12 saylı ”Qeyri-maddi aktivlər” MMUS-a əsasən aşağıdakı hallardan hər hansı biri baş verdikdə amortizasiyanın hesablanması həmin tarixdən dərhal dayandırılır:
aktiv satış üçün nəzərdə tutulduqda( tam amortizasiya edilməyibsə); aktivin tanınması dayandırıldıqda; aktiv tam amortizasiya olunmuş, lakin onun tanınması dayandarılmadıqda. Aktivin amortizasiya olunan məbləğinin onun faydalı istifadə müddəti üzrə bölüşdürülməsi üçün müxtəlif amortizasiya metodları- düzxətli, azalan qalıq və istehsal vahidi- metodlarından istifadə edilir. Hansı metodun seçilməsi müəssisə tərəfindən uçot siyasətində formalaşdırılmalıdır və ən azı hər maliyyə ilinin sonunda yenidən təhlil edilməlidir. Qeyri-maddi aktivlərin köhnəlməsinin uçotu üçün 102 saylı “Qeyri-maddi aktivlər üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərəri” hesabından istifadə olunur. Bu hesabın kredit qalığı istismarın bütün dövrü ərzində ödənilmiş məsrəfləri, qeyri-maddi aktivlərin istifadəsi zamanı onlara hesablanmış köhnəlmə məbləğini əks etdirir. Hesabın debet dövriyyəsi isə – hesabat ayında 731 saylı “Sair əməliyyat xərcləri” hesabı ilə müxabirləşməklə silinən, təsərrüfatdan çıxan obyektlər üzrə köhnəlmənin silinməsi göstərilir. Kredit üzrə dövriyyə – hesabat ayında 202, 721, 242, 711 və b. hesablarla müxabirləşməklə hesablanmış köhnəlmənin məbləğini əks etdirir.
(bölüşdürülməsidir). Amortizasiya olunan dəyər - aktivin ilkin dəyərindən və ya bu dəyəri əvəz edən digər məbləğdən son qalıq (ləğvetmə) dəyərinin cıxılmasından sonra əldə olunan dəyərdir. Torpaq,tikili və avadanlıqlara (əsas vəsaitlərə) amortizasiya ayırmaları müəyyən edilmiş normalar üzrə həyata keçirilir. Vergi məcəlləsinə əsasən amortizasiya olunan əmlak və onun tam bərpası üçün illik köhnəlmə (amortizasiya) normalarını aşağı hədlər daxilində müəyyən etmişdir. Bina, tikili, qurğular - 7 % - dək; Maşın, avadanlıq və hesablama texnikası – 25 %-dək; Nəqliyyat vasitələri – 25 %-dək; Digər əsas vəsaitlər- 20 %-dək. Amortizasiya ayırmaları, onların digər aktivin balans dəyərinə əlavə olunması halları istisna olmaqla, hər dovr üzrə mənfəət və zərər haqqında hesabatda xərc kimi tanınmalıdır. Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə tətbiq edilən amortizasiya metodu muəssisə tərəfindən aktivdən gozlənilən gələcək iqtisadi səmərənin istehlak sxemini əks etdirməlidir. Torpaq, tikili və avadanlıqlar uzrə tətbiq edilən amortizasiya metodu ən azından hər maliyyə ilinin sonunda yenidən nəzərdən kecirilməlidir. Aktivin amortizasiya olunan dəyərinin onun faydalı istismar muddəti uzrə ardıcıl olaraq bölüşdürülməsi ucun müxtəlif amortizasiya metodlarından istifadə edilə bilər. Belə metodlara düzxətt metodu, azalan qalıq metodu və istehsal vahidi metodu aiddir. Düzxətt metodu, aktivin son qalıq dəyərinin dəyişmədiyi təqdirdə, onun faydalı istismar dövrü ərzində daimi ayırmaların həyata kecirilməsi ilə nəticələnir. Azalan qalıq metodu aktivin faydalı istismar dövrü ərzində ayırmaların azalması ilə nəticələnir. İstehsal vahidi metodu isə aktivin istehsal gücü və ya ehtimal olunan istifadəsinə əsaslanan ayırmalar formasında əks etdirilir. Əsas vəsaitlərə (torpaq, tikili və avadanlıqlara) amortizasiya hesablanmasının uçotu metokasına nəzər yetirək. Əsas vəsait obyektlərinə amortizasiya hesablanan zaman uçotda belə əks etdirilir:
İstehsalda istifadə edilən torpaq, tikili və avadanlıqlara amortizasiya hesablanan zaman DT 202-4 “İstehsalat aktivlərinin amortizasiya məsrəfləri” subhesabı KT 112 ”Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdən düşmə zərəriın” hesabı;
Qeyri-istehsalat sahələrində istifadə edilən torpaq, tikili və avadanlıqlara amortizasiya hesablanan zaman DT 711-2 “Kommersiya məqsədləri üçün istifadə edilən aktivlərin amortizasiya məsrəfləri” subhesabı və ya DT 721-2 “İnzibatı məqsədlər üçün istifadə edilən aktivlərin amortizasiya məsrəfləri” subhesabı KT 112 ”Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə yığılmış amortizasiya və qiymətdən düşmə zərəri” hesabı; Cari icarəyə verilmiş əsas vəsaitlərə icarəverən tərəfindən amortizasiya hesablanan zaman DT 731“ Sair əməliyyat xərcləri” hesabı KT 112 ”Torpaq, tikili və avadanlıqlar yığılmış amortizasiya və qiymətdən düşmə zərəri” hesabı;
Hər hansı bir səbədən təsərrüfatdan çıxan (satılan, ləğv edilən, icarəyə verilən və s.) əsas vəsaitlərə (torpaq,tikili və avadanlıqlara) hesablanmış amortizasiya məbləği silinən zaman DT 112 ”Torpaq, tikili və avadanlıqlar yığılmış amortizasiya və qiymətdən düşmə zərəriı” hesabı; KT 701-2 “ İstehsalat aktivlərinin amortizasiyası ” subhesabı KT 731 “ Sair əməliyyat xərcləri” hesabı Torpaq, tikili və avadanlıqlara aid müəyyən aktivin hər hansı bir hissənin ilkin dəyəri tərkib hissəsi olduğu aktivin ümumi dəyərinə nisbətdə əhəmiyyətli məbləği təşkil edirsə, həmin hissə ayrıca olaraq amortizasiya olunmalıdır. Əsas vəsait obyektlərinin balans dəyərinin tananması aşağıdakı hallarda dayandırılmalıdır: a) aktivin silinməsi (satışı) nəticəsində; və ya b) aktivin istifadəsindən və ya onun silinməsindən (satışından) gələcəkdə iqtisadi səmərənin əldə ediləcəyi ehtimal olunmadığı halda. Torpaq,tikili və avadanlıqların balans dəyərinin tananmasının dayandırılması nəticəsində yaranan qazanc və ya itki Mənfəət və zərər haqda hesbatda əks etdirilməlidir. Bu zaman əldə edilmiş hər hansı qazanc əsas gəlir sətrində gəlir kimi göstərilməlidir. Torpaq, tikili və avadanlıqların silinməsindən(satılmasından) əldə edilən məğləğ ilkin olaraq ədalətli dəyərlə tanınır. Əgər aktivlə bağlı ödəniş təxirə salınarsa, satışdan əldə edilən məbləğ ilkin olaraq pul vəsaitləriin ekvivalenti ilə ifadə olunan satış qiymətilə tanınmalıdır. Satışdan əldə edilən məbləğin nominal dəyəri ilə ilkin pul vəsaitləriin ekvivalenti ilə ifadə olunan satış qiyməti arasındakı fərq “Gəlir üzrə” 6 nömrəli MMUS-a əsasən aktivin faiz gəliri kimi tanınmalıdır. Torpaq, tikili və avadanlıqların (əsas vəsait obyektlərinin) tananmasının dayandırılması zamanı kapitala aid edilmiş onun yenidən qiymətləndirilməsindən olan artım bölüşdürülməyən mənfəətə aid edilir. Yüklə 47,73 Kb. Dostları ilə paylaş:
|