MÜhaziRƏ 14 yanma və maddəLƏRİn yanğin təHLÜKƏLİ xassəLƏRİ
Yüklə 90 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yanma, yanma üçün vacib olan şərait.
- Yanma qabiliyyətiniə görə materialların təsnifatı.
- Konstruksiya və materialların oda davamlılığı.
- Yanğın profiliktikası
|
MÜHAZİRƏ 14
YANMA VƏ MADDƏLƏRİN YANĞIN TƏHLÜKƏLİ XASSƏLƏRİ Plan
Yanma, yanma üçün vacib olan şərait. Yanma kimyəvi hadisələrə aiddir, yanma prosesində bir maddə başqa maddəyə çevrilir və yeni əmələ gələn maddələr öz xüsusiyyətlərinə görə əvvəlkindən tamamilə fərqlənir. Adi şəraitdə yanma maddənin oksidləşmə və oksigenlə birləşmə reaksiyasıdır ki, bu zaman istilik və işıq əmələ gəlir. Lakin məlumdur ki, bir sıra maddələr (sıxılmış asetilin, hidrogen, partlayıcı maddələr, ozon, metalların əksəriyyəti, xlorlu azot və s) oksigensiz mühitdə də yana və partlaya bilər. Bu zaman ondan istilik və işıq ayrılır. Deməli, yanma xeyli miqdarda istilik və işıq ayrılması ilə müşayət olunan iti sürətli kimyəvi reaksiyadır. Reaksiyanın sürətindən asılı olaraq yanma prosesi üç formada gedə bilər.
Yanma prosesinin əmələ gəlməsi və davam etməsi üçün dörd şərt lazımdır: yanacaq, oksidləşdirici, alovlanma impulsu və bunların kəmiyyət və keyfiyyətcə müəyyən nisbəti. Bu şərtlərdən biri olmadıqda yanma dayanır. Yanar maddə və oksidləşdirici yanar sistem əmələ gətirir. Lakin hər bir yanar sistem alovlana bilməz. Yanar sistemin alovlanması üçün onun tərkibində yanacaqla oksigen müəyyən nisbətdə olmalıdır. Belə ki, normal atmosfer təzyiqində havada oksigenin miqdarı 14% -dən çox olduqda maddələr yana bilər, oksigen miqdarı 10…12 % olduqda yanma közərmə prosesinə keçir. Yanmanın əmələ gəlməsi üçün istilik mənbəyənin müəyyən enerjisi və yanar sistemə təsir müddəti də lazımdır. Məsələn, ağac kəpəyi 2140S, pambıq parça isə 270…3000S temperaturda alovlanır; taxtaya temperaturu 12000S olan alov təsir etdikdə 15…20 san. ərzində alovlanırsa, temperaturu 30000S olan yanar termitin təsirindən 2...3 san ərzində alovlanır. Yanma prosesi tam və natamam ola bilər. Tam yanma yanma zonasına kifayət qədər və ya artıqlaması ilə oksigen daxil olduqda, natamam yanma isə oksigenin çatışmadığı şəraitdə əmələ gəlir. Tam və natamam yanma məhsulları müəyyən qatılıqlarda insan həyatı üçün təhlükəlidir. Belə ki, karbon qazının (CO2) havada 8…10%, dəm qazının (CO) isə 0,4% qatılığı şüurun itməsinə və ölümə səbəb olur. Tikintisində plastmas materiallar işlədilmiş binalarda yanğın zamanı əmələ gələn tüstü daha zəhərlidir. Belə ki, linolenium yandıqda hidrogen-sulfid və kükürd qazı, penopoliuretan yandıqda hidrogen-sianid, viniplast yandıqda isə hidrogen-xlorid və s. əmələ gəlir. Bərk, maye və qaz hallarında olan maddələrin yanma prosesi təxminən eynidir və üç fazadan ibarətdir: oksidləşmə, öz-özünə alovlanma, əsl yanma. Yanar maddə və materialların yanğın əmələgətirmə qabiliyyəti onların kimyəvi tərkibindən, fiziki-kimyəvi xassələrindən asılıdır. Lakin istehsalatda tətbiq edilən maddələrin yanğın partlayış təhlükələrini qiymətləndirmək üçün göstərilənlərdən əlavə, onların alışma, alovlanma və öz-özünə alovlanma temperaturalarını, öz-özünə yanma qabiliyyətini, qatılıq və temperatur hədlərini də bilmək lazımdır. Alışma temperaturu mayenin elə bir minimal temperaturudur ki, bu temperaturda onun səthində yaranmış buxar-hava qarışığında od mənbəyi təsir etdikdə o, qısa müddətə (5 saniyəyə qədər) alışa bilər. Alışma temperaturu mayelərin yanğın təhlükələrini qiymətləndirmək üçün tətbiq edilən əsas parametrdir. Alışma temperaturunda maye yanmır, onun səthindəki buxarlar alışaraq sönür, çünki, bu zaman yanmanın sürəti mayenin buxarlanma sürətindən xeyli çox olur. Buna görə də mayenin dayanıqlı yanması üçün onu alışma temperaturundan bir qədər çox qızdırmaq lazımdır. Mayelər alışma temperaturuna görə iki sinifə bölünür: asan alovlanan və yanan. Alışma temperaturu 450S-dən aşağı olan mayelər asan alovlanan mayelərdir. Məsələn, aseton, benzin, skipidar, etil spirti və s. Alışma temperaturu 450S-dən yüksək olan mayelər yanan mayelər adlanır. Məsələn, mazut, solyar yağı və s. Alovlanma temperaturu maddənin elə minimal temperaturdur ki, bu temperaturda ona od mənbəyi təsir etdikdə alovlanaraq dayanıqlı yanır. Öz- özünə alovlanma temperaturu yanar maddəni bütünlüklə qızdırdıqda onun öz-özünə alovlanması üçün lazım olan minimal temperaturdur. Bəzi maddələr atmosfer təzyiqində və temperaturunda öz-özünə alovlana bilər. Məsələn, torf, kömür, ağac kəpəyi, piylər, pambıq və s. Bu maddələrdə oksidləşmə prosesi onların həm hava ilə təmasda olan xarici səthlərində, həm də adsorbsiya olunmuş oksigenin hesabına, daxilindəki məsamələrdə gedir. Bu zaman xarici mühitə istilik az ötürülürsə, məsaməli və istilikkeçirmə qabiliyyəti kiçik olan maddələrdə istilik yığımı əmələ gəlir, nəticədə oksidləşmənin sürəti daha da artır. Nəhayət, bu proses maddənin öz-özünə qızışmasına və alovlanmasına səbəb olur. Böyük miqdarda istilik ayrılması həmçinin polimerləşmə, bioloji, biokimyəvi və fiziki proseslərdə müşahidə olunur. Öz-özünə yanma prosesi hətta 10…200S-də başlaya bilər. Ona görə də öz-özünə yanma qabiliyyətli maddələr böyük yanğın təhlükəsinə malikdir.
İnşaat materialları və konstruksiyalarının yanma qabilimyyəti müxtəlifdir. Məsələn, qeyri-üzvi materiallar yanmırsa, üzvi materiallar qızdırıldıqda alovlanır, közərir və yanır; bu materialların kombinasiyasından yaradılan materiallar isə od mənbəyinin təsirindən müxtəlif dəyişikliklərə uğrayır. Od və ya yüksək temperatur təsirindən alovlanmayan, közərməyən və kömürləşməyən materiallara yanmayan materiallar deyilir. Bu qrupa təbii inşaat materialları (qranit, mərmər, çinqil, qum, gil, azbest və s), saxsı məmulatlar (kərpic, keramit), şüşə əsaslı məmulatlar, metalların əksəriyyəti, mineral yapışdırıcılar və s. aiddir. Bu materiallardan hazırlanmış konstruksiyalar yanmayan konstruksiyalar adlanır. Od və ya yüksək temperatur təsirindən çətinliklə alovlanan, közərən və ya kömürləşən, od mənbəyi təsir etdikcə bunlar davam edən, od mənbəyi kənar edildikdə isə alovlanma və ya közərməsi dayanan materiallara çətin yanan materiallar deyilir. Bu qrupa, adətən, yanmayan və yanan komponentlərdən ibarət materiallar aiddir. Məsələn, fibrolit, asfalt – beton, gilli saman və s. Çətinyanan eləcə də səthi mala və üzlüklə mühafizə olunmuş yanan materiallardan hazırlanmış konstruksiyalara çətin yanan konstruksiyalar deyilir. Standart temperatur rejiminin təsiri ilə konstruksiyanın mühafizəsi 15 dəqiqə ərzində yanmırsa belə konstruksiya çətin yanan konstruksiya hesab edilir. Od və ya yüksək temperatur təsiri ilə alovlanan, közərən və ya kömürləşən, od mənbəyi kənar edildikdə belə, yanma və közərməsi davam edən materiallara yanan materiallar deyilir. Bu qrupa ağac, dam ortüyü və hidroizolyasiya materialları, linoleum, istilik izolyasiya materialları, və s aiddir. Bu materiallardan hazırlanmış konstruksiyalara yanan konstruksiyalar deyilir.
Bina və tikililərin yanğın təhlükəsizliyi onların oda davamlılığı ilə təyin olunur. Bu isə onları təşkil edən əsas inşaat konstruksiyalarının yanma qabiliyyətindən və odadavamlılığından asılıdır. Yanğın şəraitində inşaat konstruksiyalarının öz yükdaşıma və çəpərləmə qabiliyyətini mühafizə etməsi odadavamlıq adlanır. İnşaat konstruksiyalarının odadavamlılığı odadavamlılıq həddi ilə xarakterizə olunur. Odadavamlılıq həddi saat və ya dəqiqə ilə ölçülür. Məsələn, tirin odadavamlılıq həddinin 1,5 saat olması o deməkdir ki, həmin tiri standart temperatur rejimində qızdırdıqda yalnız 1,5 saatdan sonra uçula bilər. İnşaat konstruksiyasının odadavamlılıq həddinə çatması onun müəyyən temperatura qədər qızdırılması ilə əlaqədardır ki, bu da böhran temperatur adlanır. Binalar yanma qrupu və odadavamlılığı müxtəlif olan konstruktiv elementlərdən tikilir. Binanın yanğın şəraitində dağılmaya müqaviməti onun yükdaşıyan divarlarının, sütunlarının, arakəsmələrinin, döşəmələrinin mərtəbələr arası və çardaq örtüklərinin yanma qruplarından və oda davamlılıq hədlərindən asılıdır. Binalar beş oda davamlılıq dərəcəsinə bölünür. I,II,III.IV,V I odadavamlılıq dərəcəli binalarda bütün konstruktiv elementlər yanmayan və onların odadavamlılıq həddi yüksək olur. II odadavmlılıq dərəcəli binalarda konstruktiv elementlər yanmayan, lakin odadavamlılıq həddi nisbətən aşağı olur. III odadavamlılıq dərəcəli binalarda əsas yükdaşıyan elementlər çətin yanan olur. IV odadavamlılıq dərəcəli binalarda bütün əsas elementlər çətin yanan olur. V odadavamlıq dərəcəli binalarda bütün elementlər yanan olur. I və II odadavamlıq dərəcəli binalarda çardaq üstü və dam örtükləri də yanmayan materialdan olmalıdır. III, IV, V dərəcəli binalarda isə onlar yanan materiallardan da ola bilər. Yanğın profiliktikası Maddi sərvətlərin məhv olması ilə nəticələnən, insanların həyatını, sağlamlığını təhlükə qarşısında qoyan və tənzimlənməsi mümkün olmayan yanma yanğın adlanır. Yanğınların əsas səbəbləri: yanğına qarşı rejimin pozulması, elementar yanğın təhlükəsizliyi qaydalarının pozulması və odla ehtiyatsız davranış, bina və qurğuların layihələrində buraxılmış nöqsanlar, texnoloji proseslərdə yanğına qarşı tələblərin pozulması və s. ilə əlaqədardır. Elektrik avadanlığında yanğınlar əsasən qısaqapanmadan, şəbəkənin həddən artıq yüklənməsindən, böyük keçid müqavimətlərinin yaranmasından, statik cərəyanlardan və elektrik qurğularının nəzarətsiz işləməsi üzündən baş verir. Yay fəslində atmosfer boşalmaları da yanğın və partlayışa səbəb ola bilər. Qış fəslində isə yanğınlar çox vaxt müvəqqəti qızdırıcı cihazların qeyri düzgün qurulması və istismarı nəticəsində baş verir. Yanğının əmələ gəlməsinə və yayılmasına qarşı, adamların və maddi sərvətlərin yanğın yerindən köçürülməsi, eləcədə yanğının tez və səmərəli sondürülməsi üçün görülən tədbirlər kompleksi yanğın profilaktikası adlanır. Deməli, yanğın profilaktikası yanğın və partlayışların qarşısını almaq üçün normativlər əsasında işlənib hazılanmış və sistematik tətbiq edilən təşkilati – texniki tədbirlər kompleksidir. Binaların planlaşdırılmasında yanğın və ya qəza zamanı adamların binanı mümkün qədər tez və təhlükəsiz tərk etməsi üçün şərait yaradılmalıdır. Yanan binadan adamları tezliklə xaricə çıxarmaq üçün köçürmə yollarının istiqaməti düzgün təyin edilməli, insan axınlarının pərakəndəliyinə, qarşı-qarşıya gəlməsinə yol verilməməli, köçürülmə yollarının tüstülənməsinin qarşısı alınmalıdır. Müəyyən vaxt ərzində insanların təhlükəsiz hərəkətini təmin edən və köçürülmə çıxışlarına gedən yollar köçürülmə yolları (koridorlar, pilləkanlar, foye və keçidlər ) adlanır. Binanın azı iki köçürülmə çıxışı olmalıdır. Bununlada, köçürülmə yollarından biri tüstüləndikdə və ya müəyyən səbəblər üzündən köçürülmə üçün yararlı olmadıqda adamların təhlükəsizliyi təmin edilir. Yanğın zamanı adamların bina və qurğulardan köçürülməsi köçürülmə çıxışı hesab edilir. Buna görə də köçürülmə çıxışları arasındakı məsafə binanın enindən az olmamalıdır. İnsanların mexaniki daşınması ilə əlaqədar olan yollar (liftlər, eskalatorlar) köçürmə yolu sayılmır, çünki, yanğın zamanı enerji mənbəyi ilə əlaqədar bütün mexanizlər sıradan çıxa bilər. Köçürmə yollarındakı qapı və keçidlərin hündürlüyü iki metrdən az olmamalıdır. Qapı və koridor, keçid və pilləkənlərin eni isə inşaat norma və qaydalarından təyin edilir. Yanğın zamanı adamların bina və qurğulardan köçürülməsinə verilən əsas tələblər aşağıdakılardır:
2. İnsan axınının hərəkət yolları bir biri ilə kəsişməməli 3. Köçürülmə yollarında hərəkəti ləngidən və ya adamların yıxılmasına səbəb ola bilən ayrı-ayrı pillələr, divar çıxıntıları, dolama pilləkənlər və s. maneələr olmamalı. 4. Bütün keçidlər, çıxışlar, avadanlıq və yanğın söndürmə vasitələrinin ətrafı boş olmalı. 5. Köçürülmə yollarındakı qapılar hərəkət istiqamətində açılmalıdır. 6. Köçürülmə yolları qəza işıqlanması ilə təchiz edilməlidir. İstehsalat binalarında yanğınlar zamanı adamların bütün iş otaqlarından köçürülmə planları əvvəlcədən tərtib olunmalıdır. Yüklə 90 Kb. Dostları ilə paylaş:
|