Mustamlakachilik siyosati

---

ROSSIYA IMPERIYASINING O‘RTA OSIYODA OLIB BORGAN
MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI
Nishonova Charos Saxijonovna
36-sonli umumta’lim maktabi
Namangan viloyati Pop tumani
Annotatsiya: Maqolada Rossiya imperiyasining O’rta Osiyoni bosib olishi va
sabablari, mustamlakachilik siyosatining mazmun-mohiyati, O’rta Osiyoda
boshqaruvidagi nizomlar haqida ma’lumot berilgan. 
Kalit so’zlar: mustamlakachilik, general gubernatorlik, ma’muriy idora, nizom. 
THE COLONIAL POLICY OF THE RUSSIAN EMPIRE IN CENTRAL ASIA
Nishonova Charos Saxijonovna
School №36, Pop district, Namangan region
Annotation: The article provides information about the occupation of Central
Asia by the Russian Empire and its causes, the essence of the colonial policy,
regulations on governance in Central Asia
Key wods: Colonialism, general governorship, administrative office, charter
Mustaqillika erishganimizdan so’ng barcha sohalar qatori ilm-fan madaniyat,
san’at va tariximiz ham o’zining asl qiyofasini tikladi. Ko’p asrlik tariximiz o’zining
mazmun-mohiyatini haqqoniy aks eta boshladi. Milliy madaniyatimiz ajralmas qismi
hisoblangan urf – odat an’analarimiz va buyuk ajdodlarimiz nomi oqlandi.
O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek “
O’tmishi buyuk xalqni yengib bo’lmas ekan, demak biz xalqimizni haqqoniy
tariximiz bilan qurollantirishimiz kerak”degan fikri ahamiyatlidir O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev tomonidan 2017-yil 17-fevral kuni qabul
qilingan “Harakatlar Strategiyasi” to’g’risidagi maxsus farmonning to’rtinchi ustuvor
yo’nalishida ham aynan ilm- fan, madaniyatni rivojlantirishga oid maxsus boblar
ajratilgan. Prezdentimiz Sh.Mirziyoyev aytganlaridek “ Xalq tarixi unitilmaydi u urf-
odat, an’analarda xalqning kundalik turmushida saqlanib qoladi” shunday ekan
xalqimizning haqqoniy tarixini yoritish muhimdir. Shu o’rinda Rossiya imperiyasing
O’rta Osiyoda yuritgan mustamlakachilik siyosati ham alohida masaladir
XIX asr oxirlariga kelganda Rossiya Yevropadagi eng yirik davlatlardan biri
bo‘lib qoldi. Uning territoriyasi (taxminan 16 mln.kv.km) shimolda Barens
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020
ISSN 2181-063X
279
http://oac.dsmi-qf.uz

---

dengizidan tortib, januda Kavkaz va Qora dengizgacha, g‘arbda Boltiq dengizidan
tortib, sharqda Tinch okengacha bo‘lgan yerlarni o‘z ichiga olgan edi. 
Rossiya xalqlari o‘zlarining mehnati va qahramonona kurashi bilan qudratli
davlat barpo qildilar, ilgari hech kim yashamagan ko‘p yerlarni o‘zlashtirdilar, jahon
tarixi va madaniyatiga buyuk hissa qo‘shdilar. 
Rossiya territoriyasida iqlim sharoiti juda xilma-xildir. Mamlakat Yevropa
qismining shimolida hamda Sibirda sovuq qutb iqlimi hukum suradi, ya’ni qish qattiq
va uzoq vaqt davom etadi, yoz esa juda qisqa bo‘ladi. Rossiyaning o‘rta mintaqasida
iqlim mo‘tadil bo‘lib, janubiy rayonlarda esa iliqdir. Rossiyada o‘rmonlar, daryo va
ko‘llar juda ko‘p. Janubda bepoyon cho‘l-adirlar cho‘zilib ketgan bo‘lib, bu yerlarda
aholi kam yashaydi. 
Rossiyaning aholisi XIX asr davomida ko‘paya borib, 11 million kishidan 36
million kishiga yetdi. Rossiya aholisining yer jihatidan Yevropadagi yirik
mamlakatlardan biri bo’lib qoldi. Bu vaqtda Fransiyada 27 million kishi, Angliyada
esa mustamlakalarni hisoblamaganda) 16,4 million kishi yashardi. Lekin Rossiyada
aholining zichligi juda kam bo‘lib, 1 kv. km ga 1,25 kishi to‘g‘ri kelardi
1
. 
Rossiya – ko‘p millatli davlat. Uning tarkibiga turli xalqlar (ruslar, ukrainlar,
beloruslar, polyaklar,finlar, litvaliklar, chuvashlar, marilar, mordvalar, buryatlar,
yoqutlar, evenklar va boshqa ko‘pgina xalqlar) kirgan bo‘lib, ular ijtimoiy
taraqqiyotning turli bosqichlarida turar edilar. Aholining asosiy qismi ruslardan iborat
bo‘lib, ular butun aholiga nisbatan 60-70 foizini tashkil etar edi
2
. 
70- yillarda rus hukumati bilan ingliz hukumati o‘rtasida O‘rta Osiyodagi ta’sir
doiralarini aniqlash uchun muzokaralar boshlandi va 1873-yili bitim tuzish bilan
yakunlandi. Bunga muvofiq, Rossiya Afg‘onistonni o‘z ta’siridan tashqari deb topdi.
Angliya esa Xivani da’vo qilmaydigan bo‘ldi. Bu bitim O‘rta Osiyodagi kurashni
vaqtincha susaytirdi, ammo Qo‘qon xonligining Rossiyaga qo‘shib olinishi inglizlar
siyosatini faollashtirib yubordi va rus-ingliz munosabatlarining keskinlashuviga olib
keldi. Bu narsa, chunonchi, 1878-yilda boshlangan ingliz-afg‘on urushida va “Sharq
inqirozi” davomida Angliyaning Rossiyaga nisbatan dushmanlik siyosatini olib
borganligida na-moyon bo‘ldi. 
1881-yil 9-dekabrda Tehronda fors-turkman chegarasi to‘g‘risidagi maxfiy bitim
imzolanib, bunda Rossiya tarkibiga yangidan kiritilgan hudud chegaralari aniqlandi.
Bu hududlar hozirda Turkmaniston va Eron chegaralari bo‘lib hisoblanadi. Shu yili
Rossiya va Xitoyning Turkiston general-gubernatorligi va Xitoy o‘rtasida chegara
chizig‘ini o‘tkazish bo‘yicha shartnoma imzolandi. 
1884-yili Rossiya Marini egallab, Kushkaga chiqdi. 1885-yil 26-martda
Kushkada afg‘on harbiy qismlari mag‘lubayatga uchradi. Rossiya Kushkani bosib
1
История России ХХ век. Минск, РИВШ,2005,стр-19
2
Фомченко А Русские население в Туркестанском крае Т., 1983,с-37 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020
ISSN 2181-063X
280
http://oac.dsmi-qf.uz

---

olib, asosiy punkt –Hirot va Qandahorni qo‘lga kiritdi. Shundan so‘ng Angliya va
Rossiya o‘rtasidagi Afg‘onistonning taqdiri va uning chegarasini belgilash masalasi
kun tartibiga qo‘yildi. 1885-1887- yillarda bu masala rus-ingliz komissiyasi
tomonidan hal etildi. 
3
1891-yili Rossiyaning tasarrufiga kirgan O‘rta Osiyo hududi va Afg‘oniston
o‘rtasidagi chegara Pomirdan o‘tkazildi. Bu bitim O‘rta Osiyo masalasi bilan bog‘liq
Angliya va Rossiya o‘rtasidagi kelishmovchilikni tugatdi. Lekin shunga qaramasdan
ziddiyatlar, manfaatlar to‘qnashuvi saqlanib qoldi. O‘rta Osiyodagi o‘zaro
manfaatlarni tartibga solish va munosabatlardagi “sovuqlikni” yo‘qotish maqsadida
Rossiya va Angliya bu yerdagi o‘z ta’sir doiralarini bo‘lib olishga qaratilgan
konvensiyani imzoladilar. Chunki bu paytda ikkala davlat uchun ham Yevropada
Germaniya xavf tug‘dirayotgan edi. Shu bois, Rossiya va Angliya O‘rta Osiyo
masalasini vaqtinchalik to‘xtatib, kuchayib borayotgan Germaniya davlati bilan
siyosat maydonida kurash boshladilar
4
. 
Rossiyaning ikki boshli burgut tasviri tushirilgan mudhish mustamlakachilik
bayrog‘i Boltiq buylaridan Kavkaz cho‘qqilarigacha, Ukraina dashtlaridan O‘rta
Osiyo kengliklari va Uzoq, Sharq tizmalari qadar hilpirab turdi. Polsho Rossiyasi
Polsha, Finlyandiya, Kavkazorti, Boshqirdiston, Sibir va qalmoqtar yurtini
mustamlaka asoratiga solgan salobatli va shafqatsiz imperiya edi
5
. 
Sankg-Peterburg hukmron doiralari Buyuk Britaniyaning Hindistondagi va
Fransiyaning Tunis hamda Jazoirdagi mustamlaka tartiblarini, tajribalarini o‘rgangan
holda o‘zlarining ulardan tubdan farkli, aynan ruscha mustamlakachilik tizimlarini
yaratdilar. Uni Turkistonda zo‘ravonlik yo‘li bilan amalga oshirdilar. Rossin
imperiyasining O‘rta Osiyodagi tartiblari Polsha, Finlandiya va Kavkazdagidan ham
tafovutli xususiyatga ega edi. Bu xususiyat mahalliy xalqlarga mutlaqo ishonmaslik,
ularga bepisandlarcha qarash kabi shovinistik ruh va kayfiyatlardan iborat edi. Bu
harbiy-komendantlik boshqaruvi mashinasining ruli o‘taketgan makkor, razil, O‘rta
Osiyo xalklarining ashaddiy dushmanlari qo‘liga topshirilgan edi. 
Rossiya imperiyasi tashqi siyosatida o‘z chegaralarini sharqqa tomon
kengaytirish uchun dastlab Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklari bilan har
tomonlama aloqala o‘rnatishga harakat qildi. Bunda, eng avvalo xonliklar to‘g‘risida
ko‘proq ma’lumotlar to‘plash maqsadida o‘z elchilarini bu yerlarga jo‘natdi. Pyotr I
hukmronligi davridayoq Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi harbiy
ekspeditsiya jo‘natilgan edi. Ammo bu ekspeditsiya muvaffaqiyatsizlikka
uchragandan so‘ng podsho hukumati harbiy istehkomlar qurishga kirishdi. 1718-yilda
Irtish daryosi sohilida shunday istehkomlardan yettitasi qurib bitkazildi. 
3
, E. Xoliqov, D. M. Lafasov Qodirova Jahon tarixi. T.,2002, 128-bet
4
D .Abdurahmonova, G.Rustamova XIX asrning ikkinchi yarmi-XX asr boshlarida mustamlaka hokimiyati tizimi 
T.,1999 82-bet 
5
Исхаков Ф Националъная политика царизима в Туркестание (1867-1917) Т.,1997 с- 7
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020
ISSN 2181-063X
281
http://oac.dsmi-qf.uz

---

O‘rta Osiyo davlatlariga harbiy sohada yordam berish va ularga Rossiya
iperiyasiga qarshi harbiy ittifoq tuzish taklifi bilan Buxoroga kclgan Angliyaning
Ost-Indiya kompaniyasi vakillari Ch. Stoddart va A. Konnoli 1842-yilda amir
tomonidan qatl qilindi. Bunga javoban Angliya hukumati Buxoroga qarshi
Afg‘oniston bilan sulh tuzib, ularni qurollantiradi. Shundan keyin, Afg‘oniston
Buxoro amirligi hududining bir qismini bosib oldi. Natijada 1855-yilda o‘zbeklar va
tojiklar yashay-digan Amudaryoning janubiy sohilidagi hududlar Afg‘oniston
viloyatiga aylantirildi
6
. 
Chegara hududlarida yashaydigan Rossiya imperiyasi fuqarolari bo‘lgan aholiga
talonchilik va bosqinchilik qilib turuvchi guruhlarning hujumlarini bartaraf etish
podsho hukumatining O‘rta Osiyodagi harbiy yurishlarini boshlashiga bahona bo‘ldi.
Bundan tashqari, to‘qimachilik sanoati uchun xomashyo bo‘lgan paxtaning
yetishmasligi O‘rta Osiyoni bosib olishga bo‘lgan harakatlarini tezlashtirdi. Bu
davrda AQShda shimol va janub o‘rtasida boshlangan fuqarolar urushi (1861-1865)
tufayli Rossiyaning to‘qimachilik sanoati uchun paxta xomashyosiga taqchillik
vujudga keldi. 
XIX asrning birinchi yarmida O‘rta Osiyo xonliklari o‘rtasidagi uzoq vaqt
davom etgan o‘zaro urushlar ularning iqtisodiy va harbiy jihatdan zaiflashib ketishiga
olib koldi. Shunday vaziyat oxir-oqibat xonliklarning istilyo qilinishlarini
osonlashtirdi. 
Shunday qilib, XIX asrning o‘rtalariga kelib xonliklar o‘rtasidagi o‘zaro
urushlar, ichki nizo va ziddiyatlar, davlat boshqaruvining uzoqni ko‘zlab ichki va
tashqi siyosat olib bormaganliklaridan ahvolga tushib qoldi. Shunday vaziyatda
Rossiya imperiyasi hukumati o‘zining siyosiy, iqtisodiy va geopolitik manfaatlarini
ko‘zlab O‘rta Osiyoga harbiy mustamlakachilik harakatlarini boshlaydi. 
O‘rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olnishi to‘rt bosqichda
amalga oshirildi. Birinchi bosqich 1847 -1865-yillarda Rossiya imperiyasi tomonidan
Qo‘qon xonligining shimoliy-g‘arbiy viloyatdan va Toshkent shahri istilo qilindi.
Istilo etilgan hududlarda Orenburg general-gubernatorligi tarkibiga kiruvchi
Turkiston viloyati tashkil etildi. Ikkinchi bosqich 1865-1868-yillari qamrab olgan
bo‘lib, bunda Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligiga qarshi istilochilik harakatlari
amalga oshirildi. Uchinchi bosqich –1873 -1879-yillar davomida Xiva va Qo‘qon
xonligi yerlarini bosib olishdan iborat bo‘ldi. To‘rtinchi bosqich - 1880-1885-yillarda
turkmanlarning bo‘ysundirilishi edi. Shunday qilib, 1864 - 1885-yilarda 20 yildan
ortiq vaqt davomida Rossiya imperyasining uzoq davom etgan harbiy tayyorgarligi
natijasida bosqinchilik urushlari olib borildi. O‘rta Osiyo xonliklari hududining katta
qismini (1583255kv. km) bosib olinib, mustamlakaga aylantirildi. 
7
6
Хидоятов Г.Из история англо-русских отнашений в Средней Азии в конце ХIХ в. Т., 1969,стр-102 
7
S. Tillaboyev, A. Zamonov O‘zbekiston tarixi T.,2010, 22-bet 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020
ISSN 2181-063X
282
http://oac.dsmi-qf.uz

---

Rossiya mustamlakachilik tizimining uchinchi xususiyati mintaqada rus
aholisining ma’lum bir foizini joylashtirish edi. Markaziy Rossiyadan ochlik va
yersizlikdan qochgan rus dehqonlarini ko‘chirib kcltira boshladilar. Ammo
shaharlarda rus aholisini shakllantirish siyosati ahamiyatga ega edi. 
XIX asrning ikkinchi yarmida Toshkent shahri rus aholisi hisobiga shitob bilan
kengayib bordi. Bu aholining katta qismi iste’foga chiqqandan keyin shaharda
yashash uchun qolgan askarlar, davlat boshqaruvi amaldorlari, Rossiya armiyasi
ofitserlari, Rossiya firmalari xizmatkorlari, jazo manziliga jo‘natilgan jarimaga
tortilgan xizmatchilar, xizmatdan bo‘shatib yuborilgan ofitserlar edi. 
Anhor shaharni qoq ikki qismga ajratgandi: Eski shaharda mahalliy aholi. Yangi
shaharda esa rus aholisi yashardi. Shaharning bu ikki qismi o‘z iqtisodiy va ma’naviy
hayotini boshdan kechirar bir-biri bilan kamdan-kam aralashigan holda yashalar edi. 
Rossiya fransuz mustamlakachilaridan o‘rgangan, bu tizim “plantatsion model"
deb yuritilar edi. Bu tizimga ko‘ra Turkiston aholisining bir qismi etnik ruslardan
iborat bo‘lishi, ular asosan shaharlarlarda yashashi, shahar qishloq ustidan hukmron
bo‘lishi kerak edi. Turkiston o‘lkasining 14 % aholisi shaharlarda yashardi. 
8
O‘rta Osiyoni bosib olish maqsadida Pyotr I zamonidayoq Qozog‘istonning zabt
etilgan hududlarida harbiy qafalar va istehkomlar qurila boshlangan edi. 1717-yilda
Omsk, 1718-yilda Semipalatinsk, 1720-yilda Ust-Kamenogorsk, 1742-yilda
Orenburg qal’alari quriladi. Faqat XVIII asrning o‘zida Chor ma’murlari yovuz niyat
bilan hozirgi Qozog‘iston hududlarida 46 ta katta va 96 ta kichik harbiy qal’a va
istehkomlar qurganlar. XVIII asrning boshlarida har uchala Juzning qozoqlari qalmiq
(jungar)larning doimiy bosqini ostida og‘ir ahvolga tushib qoladi. 1723-yilda ro‘y
bergan og‘ir ocharchilik qozoqlarning o‘z mustaqilliklarini saqlab qolishlarini xavf
ostiga solib qo‘yadi. Oqibatda katta Juz jungarlarga siyosiy qaram bo‘lib qoladi.
O‘rta Juz Buxoroga ko‘chib borib Buxoro xonligiga, Kichik Juzning bir qismi esa
Xiva xonligiga tobe bo‘ladi. Bunday og‘ir vaziyat Katta va Kichik Juzning xoni
Abulxayrxonni o‘z hokimiyatini saqlab qolish va qalmiqlar xataridan saqlanish
ilinjida chor hokimiyati bilan yaqinlashuvga majbur etadi. Ana shu tariqa 1731-yilda
Kichik Juz, 1731-1740-yillarda esa Katta Juz qozoqlarining aksariyati rus davlatining
tobeligiga o‘tadi. 
9
Bu Pyotr I orzu-armonlarining ro‘yobga chiqishining boshlanishi
edi. Qozoqlarning rus fuqaroligini qabul qilishlari chor mustamlakachi
ma’murlarining Turkiston yerlarini egallash borasidagi bosqinchilik harakatlariga
qulay shart-sharoitlar yaratadi. Biroq Yevropadagi davlatlar o‘rtasidagi vaziyatning
tobora taranglashib va chigallashib borishi, rus-turk urushi (1806-1812), rus-shved
urushi (1808-1809), rus-fors urushi (1805-1813) va nihoyat Napoleonga qarshi 1805-
1812-yillardagi to‘qnashuv va urush, qolaversa, chor samoderjaviyasiga qarshi
8
G. Hidoyatov, V. Kostetskiy O‘zbekiston tarixi, T.,2002, 49-bet
9
Ziyoyev H. O’zbek xonliklari chorizm tomonidan bosib olinishi tarixiga doir.T., 1990 b-28 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020
ISSN 2181-063X
283
http://oac.dsmi-qf.uz

---

dekabristlar nomini olgan dvoryanlar qo‘zg‘oloni va uni bostirish chor hukumatining
Turkistonga nisbatan bosqinchilik siyosatini ma’lum muddatga ortga cho‘zilishiga
sababchi bo‘ladi. Biroq 1830-yillardan ma’lum darajada Yevropadagi janjalli
voqealardan qo‘li bo‘shagan chor hukumati yana o‘zining ayg‘oqchilik va yovuzlik
niyatlarini O‘rta Osiyo hududlariga qaratadi. 1839-1840-yillarda podsho Nikolay I
ning homiyligi va fatvosi bilan Orenburg harbiy gubernatori V. A. Perovskiy katta
qo‘shin bilan Xivani bosib olish niyatida yo‘lga chiqadi. Maqtanchoq va bosar-
tusarini bilmaydigan Perovskiy qo‘shini tarkibida 2 ta zambarak, 40 arava, 5325
askar, 10 ming tuya bor edi. Ammo og‘ir obi-havo sharoiti, yoqilg‘ining yo‘qligi,
oziq-ovqat tanqisligi, kiyim-kechaklarning yaroqsizligi natijasida Perovskiy
qo‘shinlari yo‘l-yo‘lakay katta talofatlar berib Xivaga yurishni to‘xtatib orqaga
qaytadi
10
. 
1855-1857-yillardagi Qrim urushi munosabati bilan chor ma’murlari O‘rta
Osiyoni zabt etish bo‘yicha katta miqiyosdagi harbiy harakatlarni olib borolmaydilar.
Qrim urushidagi mag‘lubiyat O‘rta Osiyoning Rossiya uchun siyosiy va strategik
jihatdan qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatdi. Rossiya o‘rta Osiyo
uchun olib boriladigan raqobatli kurashda Buyuk Britaniya qirolligini nafaqat
siyosiy-iqtisodiy va strategik jihatdan balki harbiy jihatdan ham mag‘lubiyatga
uchratish va Qrim urushidagi mag‘lubiyat tufayli xalqaro maydonda bo‘shashib
qolgan obro‘sini tiklashi ham mumkin edi. Chunki hind xalqining butun mamlakatni
qoplab olgan va inglizlar tomonidan zo‘rlik bilan bostirilgan 1857-yilgi qo‘zg‘oloni
Buyuk Britaniyaning Hindistondagi mavqeyi uncha mustahkam emasligini ko‘rsatdi.
Shu boisdan Rossiya hukmron doiralari o‘rtasida O‘rta Osiyo muammosini tezroq hal
qilishga chorlovchi xat, da’vat va takliflar 1860-yillarda tez-tez ko‘zga tashlanadigan
bo‘lib qoldi. Jumladan, Orenburg general-gubernatori Katenin tashqi ishlar vaziriga
yozgan xatida “O‘rta Osiyo mulkiga hukm-ronligimizni o‘rnatishimiz uchun albatta
Turkiston va Toshkentni egallashimiz shart” deb ko‘rsatdi. Uning fikricha,
Toshkentni qo‘lga kiritish Buxoro mulklariga qurolli kuchlar bilan borish uchun
albatta zarurdir
11
. 
Chimkentda bir kecha-kunduz qattiq jang bo‘ladi. Muhammad Solih o‘zining
“Tarixi jadidi Toshkand” asrida yozishicha: “So‘ngra to‘rt tomondan askarlar otdan
tushdi va karnay sadolari ostida rus askarlariga qarshi hujumga o‘tiladi. Himoyachilar
2-3 ming qadam yugurgach, dushmanning to‘p va miltiqlaridan yomg‘irdek yog‘ilgan
o‘qlar ostida qoldilar”. Oqibatda 12 ming kishi halok bo‘ladi va yaralanadi
12
 Ammo
general Chernyayev boshchiligida chor qo‘shinlari urushni davom ettira olmay
Turkistonga qaytishga majbur bo‘ladi. Jinay degan joyda bo‘lgan jangda ham
vatanparvarlarning qo‘li baland kela-di. Vatan himoyachilari Iqon qal’asi uchun
10
“Sharq yulduzi” 1990 yil, 8-son, 184-bet.
11
Ravshanov P, O’roqov R .Ajdodlarimiz qadri. T. “Sharq” 1999, 83-bet 
12
Кастелъская З Из зстории Туркестанского края (1865-1917) М ., 1980,стр 44
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020
ISSN 2181-063X
284
http://oac.dsmi-qf.uz

---

bo‘lgan jangda ham g‘alabaga erishadilar. Alimqul boshchiligida yurt himoyachilari
urushni davom ettirish maqsadida tayyorgarlik ko‘rayotgan bir paytda Buxoro amiri
Muzaffarxonning Qo‘qonga hujum qilganligi to‘g‘risida xabar oladi. Natijada
lashkarboshi Alimqul qo‘shinning katta bir qismini Chimkentda qoldirib o‘zi
Qo‘qonga qaytishga majbur bo‘ladi. Albatta bu hol dushmanga qo‘l keladi va
Chernyayev 1864-yil 21-sentabrda Chimkentni jang bilan egallaydi. Shahar
mudofaachilaridan ko‘p kishi qirib tashlanadi
13
. Shu paytga qadar ikki yo‘nalishda
mustaqil harakat qilib kelgan chor armiyasining ikki qo‘shini Chimkent shahrida
tutashadi. Istilyo qilingan yerlar hisobiga 1865-yilda Orenburg general-gubernatorligi
tarkibida Turkiston viloyati tashkil etiladi; uning tepasiga general Chernyayev
qo‘yiladi. 
1877-yilda Toshkentda shahar Nizomi joriy etilgan, unga muvofiq shahar
boshqaruvi Dumaga o‘tgan edi. Duma a’zolarining 1/3 qismi shaharning “Osiyo”
bo‘lagidan 2/3 qismi esa “yangi” Toshkent aholisi tomonidan saylangan edi. Natijada
shaharning 80 ming mahalliy aholisidan bo‘ldi. Shahar xo‘jaligini yuritishga oid
barcha ishlar ana shu Duma qo‘liga o‘tdi. Duma ustidan rahbarlik qiluvchi shahar
boshlig‘ini gneral-gubernator taqdimiga ko‘ra Harbiy vazirning o‘zi tasdiqlar edi. 
1886-yil 12-iyulda imperator Aleksandr III tasdiqlagan Turkiston o‘lkasini idora
qilish to‘g‘risidagi yangi Nizom arzimas o‘zgarishlar bilan 1917-yilga qadar amal
qildi. Nizom to‘rtta asosiy bo‘limdan iborat bo‘lgan: o‘lkaning ma’muriy tuzilishi,
sud tuzilishi, yer tuzilishi soliqlar va yig‘imlar. Bu "nizom" general-gubernatorlik
hududiy birliklari nomlarini o‘zgartirishni va ularni bundan buyog‘iga ham
birxillashtirib borishni nazarda tutar edi. 
Bu Rossiya mustamlakachiligi “plantasion modeli"ning real natijasi edi. Rus
aholisi mustamlakachiligi apparatining jonli kuchini tashkil etgan. Chorizm armiyasi
rus aholisining o‘lkada hukumron mavqe kafolati edi