Orxan Pamuk Bəyaz Qala
Yüklə 279,35 Kb.
|
|
Orxan Pamuk Bəyaz Qala Roman
Türkcədən çevirən: Fərid Hüseyn www.kitabxana.net Redaktor: Xeybər GÖYALLI Korrektor: Səbinə Rzayeva4 “Bəyaz Qala”nın Orxan Pamuku Kitaba xoş gəlmisiniz. Buyurun, keçin kitaba. Ya da dayanın, zəhmət olmasa, sizə bir neçə mətləbi aydınlaşdırım, sonra keçərsiz. Məncə, oxucular üçün nə Orxan Pamuk haqqında geniş danışmağa ehtiyac var, nə də bu əsər haqqında. Amma Orxan Pamuk haqqında çox şey yazmaq olar. Orxan Pamuk – Türkiyənin ilk Nobel mükafatçısı. Orxan Pamuk – Dünyanın yüz intellektual adamından biri. Orxan Pamuk – Türkiyənin xarici ölkələrdə ən çox oxunan yazıçısı Orxan Pamuk – Əsl üslubçu. Orxan Pamuk – Posmodernist yazıçı. Orxan Pamuk – Esseist. Orxan Pamuk – Kinossenarist. Orxan Pamuk – Mühəndis. Orxan Pamuk – Röyanın atası. Orxan Pamuk – Və sair və ilaxır. Orxan Pamukun “Bəyaz Qala” romanı 1985-ci ildə çap olunandan sonra onun şöhrəti ölkəsinin sərhədlərini aşır, dünyanı fəth edir, adı sözün yaxşı mənasında dillərə düşür. Posmodernist roman sayılan bu əsərdə posmodernizimə xas olan bəzi əsas cəhətlər var. Həmin cəhətlər əsərin janr etibarı ilə tam posmodernist bir əsər olduğunu isbat edir. Üç əsas posmodernist cəhəti vurğulamaq istərdim: 1. Əsərin posmodernist oyuna çevrilməsi. Yəni, əsəri nəql edən oxucunu mətn labirintinə salır və öz oyununa oyuncu edir. Mətn həm oxucunu daha dərin düşünməyə vadar edir, həm də oxucunun diqqətini bir az da “oyaq saxlayır”. 2. Posmodernistlərə görə, bütün mövzular işlənib, yazılası daha heç bir yeni mətn yoxdur. Ümumi konteksti faş edən hipermətn var. Bu əsərdə də köhnə dovrə, yazılmış əsərlərə qayıdış var. Bu sanki keçmişə ox işarəsidir, köhnəyə yeni dəyər qatılmasıdır. 3. O.Pamuk bəzi əsərlərdən müəyyən təsirlərin olduğunu vurğulayır və özü də həmin əsərlərdən qaynaqlanıb öz mədəniyyətinin romanını yazdığını iddia edir. Posmodernizmdə belədir ki, müəllif əgər bu təsirləri, oxşarlıqları əsərdə, yaxud müsahibələrində, yaxud da məqalə şəklində oxuculara ünvanlayırsa, yalnız belə olan halda, əsər plagiat əsər sayılmır. O.Pamuk əsərin sonunda bu tipli bəzi məqamları “Bəyaz Qala” haqqında” yazısı ilə gün işığına çıxarır. Əsərdə Şərq-Qərb probleminə müxtəlif baxışlar var: “Bəyaz Qala” romanında bizim öyrəşdiyimiz ənənəvi Şərq-Qərb problemi bəzi məqamlarda oyuna çevrilir. Və yazar onu iddia etməyə çalışır ki, BÖYÜK İNSAN üçün bu toqquşmalar yoxdur. Şərq-Qərb dəyəri yoxdur, sadəcə dəyər var və BÖYÜK İNSAN yalnız öz dünyasını düşünüb addım atır. ŞƏRQ-QƏRB problemi iki insan arasında öz həllini tapır. (bəlkə də, tapmır). Yəni, qloballaşma rejimini belə fərdlər idarə edir. Bütün kütləvi problematikalar da fərdlərin münasibətindən doğur və səngiyir. Ona görə O.Pamuk küll halında, mədəniyyətlərin qarşılaşmasından bir qədər sovuşaraq, iki insan arasında çıxış yolu axtarır. Roman iki oxşar insandan bəhs edir. İki ayrı-ayrı “mədəni qütb”ün adamları bir-birinin adət- ənələrinə, vərdişlərinə bir qədər xor baxırlar. Qərbli Şəqrdə qalsa belə, yenə də, şərqli ola bilmir. Şərq və Qərb mədəniyyəti bir-birinin içində ərimədiyindən bu belə olur. Əsərdə kölə və ağa münasibəti var. Bu iki ayrı-ayrı mədəniyyətin münasibəti kimi təzahür olunur. Amma münasibət fərqli və yad münasibətdir. Kölə ağasız zəifdir. Ağa da köləsiz. Silah hazırlayan Xoca (ağa) öz təbəsinin enerjisinə, biliyinə ehtiyac duyur və onsuz iş görə (silah hazırlaya) bilmir. Yəni, Şərq Qərbdən, Qərb də Şərqdən yararlanır və onların bir-birindən aralanması da çox çətin olar. O. Pamuk Şərqlə Qərbin arasında ortaq movqedə dayanmağa çalışır. Bəzənsə hansısa tərəfə bir addım atır. Məncə bu addım daha çox Qərbə meyillənir. Məsələn, əsərin baş qəhrəmanı 5 Xocanı (şərqlini) ağa kimi təqdim edir, qərbli əsiri isə kölə kimi, amma ağa kölənin elminə ehtiyac duyur, ona möhtac olur. O.Pamukun cəbhələrarası münasibəti, toxunulmamazlığı qorumaq istəyi, bəziləri üçün xoşagəlməz olsa da, əksər əsərlərində biz bu düşüncələrlə rastlaşırıq. “Bəyaz Qala” romanı yazıçıya beynəlхalq arenada şöhrət gətirib, əsərin çapından az müddət sonra "Nyu-York Times" qəzeti yazmışdı: "Şərqdə yeni ulduz doğmuşdur. O, türk yazıçısı Orхan Pamukdur". Bu mənada, “Bəyaz Qala” O.Pamukun olduğu kimi, dünya çapında da O.Pamuk da “Bəyaz Qala”nındır, çünki bu əsər onun şöhrətinin əlindən tutub dünyanı gəzdirib və gəzdirir. Dünyanın 13-dən çox dilinə çevrilən bu əsərin Azərbaycanlı oxucular üçün də maraqlı olacağına inanıram. Bağışlayın, vaxtınızı aldım, buyurun, buyurun keçin içəri–kitaba. Fərid Hüseyn Farid-002@box.az6 Yaxşı insan, yaxşı qardaş Nilgün Darvinoğlu (1961-1980) üçün “Əlaqəmiz olan bir adamı, bizə görə məchul və öz məchulluğ dərəcəsində cazibəli olan hansısa həyatın ünsürlərinə qarşıdığını zənn etmək və həyata ancaq onun sevgisiylə daxil olacağımızı düşünmək, bir eşq başlanğıcından özgə nəyi ifadə edir ki?” Marsel Prustdan tərcümə edən:Y.K. Qaraosmanoğlu Giriş Bu əlyazmanı 1982-ci ildə, içində hər yay bir həftə eşələnməyə vərdiş etdiyim Gəbzə İcra Hakimiyyətinin nəzdnindəki o ucuq-sökük “arxiv”də fərmanlar, ev sənədləri, məhkəmə hökmləri və rəsmi kağızlarla ağzına qədər dolu olan tozlu bir sandığın dibindən tapdım. Yuxuları xatırladan mavi üzlüklü zərif cildlə cildlənən əlyazma, oxunaqlı bir xətlə yazılmışdı və solğun dövlət sənədlərin arasında par-par parıldadığı üçün elə həmin anda da diqqətimi çəkdi. Məncə, hansısa naməlum bir əl, kitabın birinci səhifəsinə, sanki məni daha da maraqlandırmaq üçün başlıq yazmışdı: “Yorğançının ögey övladı”. Başqa başlıq yox idi. Kənarlarına və səhifə boşluqlarına hansısa bir uşağın çoxlu düyməli paltarlar geyinən balaca başlı adamlar çəkdiyi həmin kitabı tez bir zamanda böyük həvəslə oxudum. Çox xoşuma gəldi, amma üzünü hansısa dəftərə köçürmək üçün, əlyazmasını gənc icra nümayəndəsinin belə “arxiv” adlandıra bilmədiyi o xaraba yerdən, mənə nəzarət etməyən xadimənin inamını fövtə verərək, qaşla göz arasında çantama tıxayıb oğurladım. Əvvəllər kitabı təkrar-təkrar oxumaqdan başqa, nə edəcəyimi bilmirdim. Tarixə olan şübhəm hələ də davam elədiyi üçün, əlyazmanın elmi, kultroloji, antropoloji, yaxud da “tarixi” dəyərindən çox, danışılan əhvalatın özü ilə, əsası ilə maraqlandım. Bu da məni mətn yazarının kimliyinə aparırdı. Dostlarımla birgə universitetdən ayrılmaq məcburiyyətində qaldığım üçün ata sənətim olan ensiklopediya araşdırmaçılığı ilə məşğul olmağa başlamışdım: tarix bölümündə təyinatlı olduğum ”məşhurlar” ensiklopediyasında kitabın yazarı haqda da araşdırma aparmaq elə bu vaxt ağlıma gəldi. Beləliklə, ensiklopediyadan və içkidən kənar vaxtlarımı bu işə sərf etdim. Həmin dövrün əsas qaynaqlarına nəzər salanda əsərdə danışıldığı kimi, hadisələrin çox da reallığa uyğun olmadığını gördüm. Köpürlünün beş illik baş vəzir olduğu vaxtda İstanbulda böyük bir yanğın olmuşdu, amma qeyd edilməli bir xəstəlik, hələ kitabdakı kimi geniş bir vəba epidemiyasının olması haqda isə heç bir sübut yox idi. Dövrün bəzi vəzirlərinin adı səhv yazılmış, bəzilərinin də adı bir-biri ilə səhv salınmış, bəzilərisə dəyişdirilmişdi. Münəccimlərin adları isə saray qeydlərində göstərilənlərlə uyğun gəlmirdi, amma bu məqamın kitabda xüsusi bir yeri olduğunu düşündüyümə görə üstündə durdum. Digər tərəfdən də kitabdakı hadisələri ümumən tarixi “məlumatlarımız” təsdiqləyirdi. Bu “doğruluğu” bəzən kiçik detallarda da, gördüm. – Naimanın da uyğun olaraq dediyi kimi, baş münəccim Hüseyn Əfəndinin qətli, IV Mehmetin Mirahor Köşkündəki dovşan ovu reallığa uyğun idi. Oxumağı və xəyal qurmağı xoşlayan yazarın əsəri üçün bu cür qaynaqların, başqa bir yığın kitabı oxuyub, onlardan nəsə öyrənə biləcəyimin mümükünlüyünü də fikirləşdim. Bəlkə də, tanıdığını idea etdiyi Övliya Çələbinin ancaq kitablarını oxumuşdu. Başqa örnəklərdə də təsdiqini tapdığı kimi, bunun əksinin də mümükünlüyünü düşünür, çalışırdım ki, əsərin yazarının izini tapmaqdan ümidimi kəsməyim, amma İstanbul kitabxanalarında apardığım tədqiqatlar ümidlərimin çoxunu suya saldı. 1652- 1680-cı illər arasında IV Məhmədə təqdim olunan risalələrin, kitabların heç birini nə Topqapı Saray Kitabxanasında, nə də ordan başqa yerlərdə it-bat olduğunu fikirləşdiyim kitabları başqa 7 kitabxanalardan tapa bildim. Bir dəlillə rastlaşdım. Əsərdə adı çəkilən “solaxay xəttat”ın bu kitabxanalarda başqa əsərləri də vardı. Bir müddət həmin əsərləri araşdırdım, amma daha bezmişdim, artıq məktub yağışına qərq etdiyim İtalyan universitetlərindən ümid qisası alan cavablar gəlirdi: Gəbzə, Cənnəthisar və Üsküdar qəbiristanlıqlarından yazarın kitabın mətninin mahiyyətindən doğan, amma üstündə ad kimi yazılmayan, adına əsalanaraq etdiyim tədqiqatlar da uğursuzluğa düçar olmuşdu. Artıq mətnin izinə düşməyi dayandırdım, ensiklopediya məlumatını isə əsərə əsaslanaraq yazdım. Qorxduğum kimi də oldu, bu maddəni cap etmədilər, amma ona görə yox ki, sübut əsassızlığından belə oldu, ona görə ki, əsəri danışan lazımı qədər məşhur deyildi. Əsərə olan marağım, bəlkə də, buna görə daha da artdı. Hətta bir ara istefa etməyi də fikirləşdim, amma işimi və dostlarımı çox istəyirdim. Beləliklə, bir müddət qarşıma çıxan hər kəsə əsərimi sanki onu tapmış kimi yox, yazmış kimi ürəklə danışdım. Əsəri maraqlı etmək üçün simvolik dəyərindən, bugünümüzü bu əsərlə qavradığımdan və.s nəsnələrdən söhbət etdim. Bu sözlərimlə daha çox, siyasət, şiddət, Şərq-Qərb, demokratiya kimi mövzulara meyil göstərən gənclər maraqlandılar, amma onlar da içki dostlarım kimi, tez bir zamanda əsərimi unutdular. Bir professor dostum, israr etdiyimə görə, vərəqlədiyi əlyazmanı mənə geri qaytararkən, dedi ki, İstanbulun ucqar məhəllələrindəki taxta evlərdə içində bu cür əsərlərin qaynaşdığı əlyazmalardan on minlərlə var. Əgər ev sakinləri onları Quran zənn edib hündür bir skafın üstünə qaldırmırlarsa da, hər halda sobalarını yandırmaq üçün səhifə-səhifə cırırlar. Beləliklə, təkrar-təkrar oxuduğum əsəri, əlindən siqaret düşməyən eynəkli bir qızın da ürək-dirək verməsi ilə çap etdirməyə qərar verdim. Kitabı bu günümüzün türkcəsinə çevirərkən heç bir üslub qayğısı güdmədiyimi oxuyanlar görəcəklər. Masanın üstünə qoyduğum əsərin əlyazmasından bir-iki cümlə oxuyandan sonra, kağızlarım olan başqa bir otaqdakı masanın arxasına keçir, beynimdə qalan mənanı və məğzi günümüzün kəlmələri ilə nəql etməyə çalışırdım. Kitabın adını mən yox, nəşr etməyə razı olan nəşriyyat qoydu. Başdakı ithafı görənlər, bəlkə də, bunun xüsusi bir mənasının olub-olmamağını soruşacaqlar. Hər şeyi bir-biri ilə əlaqəli görmək, zənnimcə, bu günümüzün xəstəliyidir. Bu xəstəliyə mən də mübtəla olduğuma görə əsəri nəşr etdirirəm. Faruk Darvınoğlu8 1 Venesiyadan Neapola gedirdik, türk gəmiləri yolumuzu kəsdi. Bizim cəmi-cümlətani üç gəmimiz vardı, onlarınsa dumanın içindən çıxan gəmilərinin ardı-arası kəsilmirdi ki, kəsilmirdi. Gəmimizdə qəfil qorxu və təlaş baş qaldırdı, əksəriyyəti türk və məğribli olan kürəkçilərimiz sevincdən qışqırırdılar, əsəbləşdik. Gəmimiz burnunu digər iki gəmi kimi, sahilə, qərbə çevirdi, amma digər gəmilər kimi bizim gəmi sürətini artırmadı. Əgər əsir düşsə cəzalandırlacağından qorxan kapitanımız kürəkçəkən kölələri tez-tez qırmanclamaq üçün, əmir vemirdi ki, vermirdi. Sonralar bütün həyatımın kapitanın bu qorxaqlığı ucbatından dəyişdiyini çox düşündüm. İndiysə düşündüm ki, kapitanımız az da olsa, qorxaqlığa qapılmasaydı, bax, həyatım əsil onda dəyişərdi. Əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş bir həyatın olmadığını, bütün hadisələrin əslində adi bir təsadüf olduğunu çox adam bilir. Amma yenə də bu həqiqəti bilənlər belə, həyatlarının hansısa dövründə, geri çevrilib ona baxdıqda, təsadüf olaraq yaşadıqları şeylərin zərurət olduğunu müəyyənləşdirirlər. Mənim də elə bir dövrüm oldu. – İndi dumanın içində xəyalat kimi görünən türk gəmilərinin rənglərini xəyal edib, köhnə bir masanın üstündə kitabımı yazmağa çalışarkən elə bir zaman kəsiyinin hansısa əsərə başlayıb onu bitirmək üçün ən uyğun zaman olduğunu düşünürəm. Digər iki gəminin türk gəmiləri arasından sıyrılıb dumanın içində itdiyini görəndə ümidləndim, bizim də məcburiyyətimizlə kapitan əsirləri sıxışdırmağa cəsarət edə bildi, amma artıq gecikmişdik, üstəlik azadlıq arzusuyla həyəcanlanan kölələrə qırmanclar da söz keçirə bilmirdi. Dumanın əsəbiləşdirici divarını rəngbərəng aralayan ondan çox türk gəmisi üstümüzə gəldi. Kapitanımız, bu dəfə düşməni deyil, məncə, öz qorxaqlığını və üzüqaralığını əzmək üçün döyüşməyə qərar verdi, əsirləri amansızcasına qırmacladarkən topların hazırlanmasını əmr verdi, amma gec alovlanan döyüş arzusu az vaxda əriyib yox oldu. Şiddətli bort atəşinə tutulmuşduq, tezcə təslim olmasaq gəmimiz batacaqdı, qərar gəldik ki, ağ bayraq qaldıraq. Durğun dənizin ortasında Türk gəmilərini gözləyərkən kamerama düşdüm, bütün həyatımı dəyişdirəcək düşmənləri yox, qonaqlığa gələn bəzi dostlarını gözləyənlər sayaq əşyalarımı səliqəyə saldım, kiçik sandığımı açıb fikirli-fkirli kitablarıma baxdım. Florensiyadan xeyli pul verib aldığım bir kitabın səhifələrini çevirərkən gözlərim yaşardı, çöldən gələn qışqırıqları, təlaşlı ayaq səslərini, guppultuları eşidirdim, bilirdim ki, bir azdan əlimdəki kitabdan uzaqlaşdırılacağam, amma bunu yox, kitabın səhifələrində yazılanları düşünmək istəyirdim. Sanki kitabdakı düşüncələr, cümlələr, məntiqlər içində itirmək istəmədiyim keçmişim vardı, gözümə rast gələn sətirləri dua edərkən etdiyim kimi mızıldanaraq oxuyarkən bütün kitabı beynimə qazımaq istəyirdim ki, onlar gələndə kitabları və məni ora-bura dartışdıracaqdılar, mən də gələcəkdə bu olanları belə yox, öz keçmişimin rənglərini sevərək əzbərlənmiş bir kitabın əziz kəlmələrini xatırlayan biri kimi xatırlayım. O vaxtlar anasının, nişanlısının və dostlarının başqa bir adla çağırdıqları başqa bir insan idim. Bir vaxtlar mən olan, ya da indi belə düşündüyüm O şəxsi bəzən hələ də yuxumda görürəm və tərləmiş halda yuxudan oyanıram. Solğun rəngləri, sonralar uzun illər uydurduğumuz o mövcud olmayan ölkələrin, heç yaşamamış heyvanların, dəhşətli silahların xəyali rənglərini xatırladan bu insan iyirmi üç yaşında idi, Florensiyada, Venesiyada “elm və sənət” oxumuşdu, inanırdı ki, astronomiyadan, riyaziyyatdan, fizikadan və rəssamlıqdan başı çıxır, təbii ki, özündən razının biriydi, özündən əvvəl edilən şeylərin çoxunu qəbul edirdi, amma hamısına da dodaq büzürdü, daha yaxşılarını bacaracağından əmin idi, bənzərsiz biriydi, hamıdan ağıllı və yaradıcı olduğunu bilirdi. Kəsəsi, adi bir gənc idi. Sevgilisi ilə arzuları, planları, dünya və elm haqda danışan, nişanlısının ona heyran olmasını təbii qarşılayan bu gəncin tez-tez etdiyi kimi, özümə uydurma bir keçmiş uydurmalı olduğum zamanlarda, bu adamın mən olduğuna inanmaq mənə ağır gəlir. Amma bir gün bu yazdıqlarımı səbirlə sonuna qədər oxuyan bir neçə şəxs, o gəncin mən olmadığımı anlayacaqlar deyə özümə təsəlli verirdim. Bəlkə də, o səbirli oxucular, mənim indi düşündüyüm kimi, sevimli kitabları oxuyarkən həyatında boşluq yaranan o gəncin əhvalatına qaldığı yerdən nə vaxtsa bir gün davam etdiyini düşünəcəklər.9 Düşmənlər gəmimizə ayaq basanda kitablarımı sandığıma qoyub çölə çıxdım. Gəmidə adam əlindən tərpənmək olmurdu. Hamını çölə toplayıb nəyi vardısa, hamısını soyurdular. Birdən o qarmaqarışıqlıqda fikrimdən dənizə tullanmaq keçdi, amma düşündüm ki, düşmənlər tutub o dəqiqədə öldürərlər, onsuz da sahilə nə qədər yaxın olduğumuzu da bilirdim. Əvvəlcə mənə sataşmadılar. Zəncirləri açılan müsəlman qullar sevincdən qışqırırdılar, bəziləri də indidən qırmancvuranlardan qisasını almaq istəyirdilər. Bir qədər sonra məni kameramda tapdılar, içəri girdilər və əşyalarımı yağmaladılar. Qızıl tapmaq niyyəti ilə sandıqları eşələdilər, kitablarımın bəzilərini, bütün əşyalarımı götürəndən sonra başqa bir adam, yerdə qalan bir-iki kitabı fikirlifikirli eşələyərkən məni tutub kapitanların birinin yanına apardı. Sonradan Genuya əsilli olduğunu öyrəndiyim rəis mənimlə yaxşı davrandı, soruşdu ki, əlimdən nə gəlir. Avar çəkməyə verilməməkdən ötrü tezcə astronomiyanı bilməyimdən, gecələr istiqaməti təyin edə bildiyim haqda danışdım, amma maraqlanmadılar. Bundan özgə məndə qalsın deyə qoyduqları anatomiya cildinə güvənərək cərrah olduğumu dedim. Hirsləndilər, az qala məni avar çəkməyə verəcəkdilər ki, kitablarımı görən rəis soruşdu: Sidikdən və nəbzdən heç başın çıxır? Bildiyimi deyən kimi həm avar çəkməkdən canım qurtardı, həm də bir-iki kitabımı xilas etdim. Amma bu xüsusiyyətim də mənə baha başa gəldi. Avar çəkən digər xristianlar o andan mənə nifrət etdilər. Əllərindən gəlsə, məni gecələr birgə qaldığımız anbarda öldürərdilər, amma türklərlə tez əlaqə yaratdığım üçün məndən qorxurdular. Qorxaq kapitanımız təzəcə ölmüşdü, ətraflarını, burnunu, qulağını kəsib, ibrət olsun deyə qayığa qoyub dənizə buraxmışdılar. Anatomiya bilgimdən yox, ağlımdan istifadə edib müalicə etdiyim bir neçə türkün yarası öz- özünə qaysaqlayanda hamı həkimliyimə inandı. Türklərə həkim olmadığımı deyən bəzi qısqanc düşmənlərim belə, gecələr qaldığımız anbarda mənə yaralarını göstərirdilər. İstanbula göstərişli bir mərasimlə daxil olduq. Uşaq Padşah bizə baxırmış. Bütün dirəklərin başına bayraqlarını asdılar, altına da bizim bayraqları, Məryəm Ananın təsvirlərini, xaçları tərsinə asıb oxçularına oxlatdırırdılar. Bu vaxt toplar yeri-göyü inildətməyə başladı. Sonralar adamların çoxunun sahildən hüzn, bezginlik və sevinclə izlədikləri mərasim çox çəkdi, günəşin hərarətindən ürəyi gedənlər də oldu. Axşam tərəfi Dəmirpaşada möhkəmləndik. Bizim Padşahı meydana çıxartmaq üçün zəncirlədilər, əsgərlərimizi gülünc göstərmək üçün zirehlərini tərs geyindirdilər. Kapitanların və zabitlərin boyunlarına dəmir çəmbərlər taxdılar, gəmilərimizdən aldıqları boruları, barabanlarımızı acıq verə-verə və keflə çalaraq əylənə-əylənə bizi saraya apardılar. Yollara düzülmüş əhali sevinc və maraqla bizi gözləyirdi. Padşah, biz onu görməsək də, payına düşən əsirləri seçib ayırtdı. Bizi də Qalataya aparıb Sadiq Paşanın zindanına saldılar. Zindan bərbad bir yerdi, kiçik cansıxıcı hücrələrində yüzlərlə əsir çirk içində çürüyürdü. Təzə sənətimi yoxlamaq üçün çoxlu insan tapdım orda, bəzilərini də sağaltdım, kürəyi, ayaqları ağrıyan gözətçilər üçün reseptlər yazdım. Beləliklə, məni yenə başqalarından ayırdılar, günəş işığı düşən yaxşı bir hücrə verdilər. Başqalarının halını görüb öz vəziyyətimə şükür eləməyə çalışırdım ki, bir səhər məni onlarla birlikdə oyatdılar, dedilər ki, işləməyə gedəcəyik. Həkim olduğumu, tibbdən, elmdən baş çıxardığımı deyəndə güldülər mənə: Paşanın bağçasının divarları hörülüb yüksəldilirmiş, adam lazım idi. Səhərlər günəş çıxmamış zəncirlənərək şəhər ətrafına aparılırdıq. Bütün gün daş toplayandan sonra axşamlar yenə zəncirlərlə bir-birimizə bağlı zindanımıza qayıdanda düşündüm ki, İstanbul gözəldir, insan burda kölə yox alicənab bir adam olmalıdı. Yenə də adi bir kölə deyildim. Ancaq artıq zindanda çürüyən kölələrə yox, həkim olduğumu eşidən başqalarına da baxırdım. Həkimlik haqqı olaraq aldığım məvacibin böyük bir hissəsini məni gizlicə çölə çıxaran qul nəzarətçilərinə və növbətçilərə vermək məcburiyyətindəydim. Onlardan gizlədə bildiyim pulla türk dili dərsləri öyrənirdim. Müəllimim isə Paşanın xırda-para işlərinə baxan yaşlı və xeyirxah bir adam idi. Türk dilini sürətlə öyrənməyimi gördükcə sevinir, mənim tez bir zamanda müsəlman olacağımı da deyirdi. Dərs pulunu hər dəfə sıxıla-sıxıla alırdı. Mənə yemək-içmək gətirməsi üçün də ona pul verirdim, çünki özümə yaxşı baxmağa qərarlı idim.10 Dumanlı bir axşam eşikağası hücrəmə gəldi, bildirdi ki, Paşa məni görmək istəyir. Təəccübləndim, həyəcanlandım, tez qalxıb hazırlaşdım. Düşündüm ki, bəlkə, yurdumdakı bacarıqlı qohumlarımdan biri, bəlkə, atam, bəlkə, gələcəkdə olacaq qayınatam məni əsirlikdən xilas etmək üçün pul göndərib. Dumanın içində dolanbac küçələrdə yeriyərkən birdən evimizdən kiminsə gələcəyini, yaxud da zənn edirdim ki, onları yuxudan oyananda olduğu kimi qarşımda görəcəyəm. Bəzən də düşünürdüm ki, bir yolunu tapıb vasitəçilik etmək üçün kimisə yollayıblar, həmin dumanın içində məni gəmi ilə ölkəmə göndərəcəkdilər, amma Paşanın mülkünə girəndə başa düşüdüm ki, elə də asanca xilas ola bilməyəcəyəm. İnsanlar barmaqlarının ucunda yeriyirdilər. Əvvəlcə məni dəhlizə apardılar, orda gözləyəndən sonra otağa apardılar. Balaca bir divanda kiçik, xoşsima bir adam üstünə adyal çəkib uzanmışdı. Yanında yekəpər biri də vardı. Uzanan Paşa imiş, məni yanına çağırdı. Söhbətləşdik: Bir neçə sual verdi: dedim ki, astronomiya, riyaziyyat bir az da mühəndislik oxumuşam, amma tibbdən də məlumatlıyam, xeyli adamı sağaltmışam. Elə hey nəsə soruşurdu, yenə də danışacaqdım ki, türk dilini bu qədər tez öyrəndiyimə görə ağılı bir adam olduğumu vurğulayaraq əlavə etdi: Bir dərdi vardı, digər həkimlərin heç biri əlac qıla bilməmişdilər, mənim haqqımda da eşitdiyi üçün sınamaq istəmişdi. Paşa elə dərdini danışmağa başladı ki, bunu düşmənləri böhtanlarıyla Allahı aldatdıqları üçün yer üzündə bircə Paşanın mübtəla olduğu xüsusi bir xəstəlik olduğunu düşünmək məcburiyyətində qaldım. Əslindəsə, hamıya məlum olan nəfəs daralması idi. Əməlli-başlı sorğusual etdim, öskürəyinə qulaq asdım, sonra mətbəxinə girib orda tapdıqlarımla nanəli yaşıl həblər və bir də öskürək dərmanı hazırladım. Paşa zəhərlənməkdən qorxduğu üçün özüm dərmandan bir dənə atdım. Heç kəs görməmiş, evindən diqqətlə çıxıb zindana qayıtmağımı əmr etdi. Eşikağası sonra izah elədi: Paşa istəyirmiş ki, digər həkimlər səni qısqanmasın. Səhəri gün də getdim, öskürəyinə qulaq asıb həmin dərmanları verdim. Ovcuna qoyduğum rəngli həbləri uşaq kimi xoşlayırdı. Hücrəmə qayıdan kimi sağalmağı üçün dua edirdim. Sonrakı gün uğurlu gəldi, qəribə bir hava vardı, düşünürdüm ki, insan istəməsə də, bu havada sağalar, amma heç kəs məni axtarmadı. Bir ay sonra yenə bir gecəyarsı çağırtdıranda, Paşa ayaq üstəydi, gəzinirdi. Rahat-rahat nəfəs alaraq kimisə danladığını eşidəndə sevindim. Məni görən kimi sevindi, dedi ki, xəstəliyini sağaltmışam, sən yaxşı həkimsən. Ondan nə istədiyimi soruşdu? Bilirdim ki, məni azad edib yollamaz, hücrəmdən, zəncirlərimdən şikayətləndim, tibblə, astronomiya ilə məşğul olub onlara kömək edə biləcəyimi dedim, danışdım ki, ağır işlərdə məni hədər yerə yorurlar. Danışdıqlarımın nə qədərini dinləyib, nə qədərini dinləmədiyini deyə bilmərəm. Kisə içində verdiyi pulların böyük bir hissəsini nəzarətçilər əlimdən aldılar. Bir həftə sonra gecə gələn eşikağası, qaçmayacağıma and içdirdikdən sonra zəncirlərimi açdı. Yenə işə aparılırdım, amma əsirlərə nəzarət edənlər artıq məni boş buraxırdılar. Üç gün sonra eşikağası mənə geyinmək üçün yeni şeylər gətirəndə Paşanın mənə havadarlıq etdiyini başa düşdüm. Gecələr yenə evlərdən məni çağırırdılar. Revmatizmləri tutan quldurlara, mədələri yanan gənc əskərlərə dərmanlar verir, qaşıntısı olanlardan, rəngi ağaranlardan, baş ağrısı tutanlardan qan alırdım. Bir dəfə kəkələyən bir uşağın içirdiyim dərmanlardan bir həftə sonra dili açılıb danışmağa başlayanda mənə bir şeir oxudu. Qış belə keçdi. Baharın əvvəlində məni aylardır axtartdırmayan Paşanın döyüş üçün donanmayla Ağdənizə getdiyini öyrəndim. İsti yay günləri ərzində ümidsizliyimə və hirsimə şahid olan bir-iki nəfər halımdan şikayətçi olmağımın əsassız olduğunu, həkimlikdən yaxşı pul qazandığımı başa saldılar. Çox illər əvvəl müsəlmanlığa keçib evlənən bir kölə mənə məsləhət gördü ki, qaçım. İşlərinə yarayan köləni mənə etdikləri kimi başını qatır, ölkəsinə qayıtmağa da heç vaxt izin vermirlərmiş. Onun etdiyi kimi müsəlman olsam, özümü azad edə bilərəmmiş, vəssalam. Bəlkə də bunları ağzımı aramaq üçün danışdığını düşündüyümə görə dedim ki, qaçmağa heç niyyətim yoxdu. Niyyətim deyil, cəsarətim yox idi. Qaçanların hamısını çox da uzağa getməmiş tuturdular. Sonra döyülən bu bəxtsizlərin yaralarına gecələr məlhəmi mən sürtərdim. 11 Payıza yaxın, Paşa donanmasıyla səfərdən qayıtdı, top atəşi ilə Padşahı salamladılar, keçən il etdiyi kimi şəhər əhlini sevindirməyə çalışdı, amma məlum idi ki, bu səfər mövsümünü heç də yaxşı keçirməmişdilər. Zindana da az əsir gətirə bilmişdilər. Sonradan öyrəndik: venesiyalılar altı gəmi yandırıblar. Deyirdim ki, bir yolunu tapıb əsirlərlə danışım, bəlkə ölkəmdən xəbər tutaram. Çoxu ispaniyalı imiş. Səssiz, cahil, ürkək adamlardı, yardımdan və yeməyə nəsə dilənməkdən özgə bir halətləri yox idi. Ancaq bir nəfəri marağıma səbəb oldu. Qolu qopmuşdu, amma ümüdliydi, eyni sərgüzəştlərin ata-babalarının da birinin başına gəldiyini, sonra qurtulub qopmayan qoluyla bir cəngavər romanı da yazdığını, özünün də eyni şeyi etmək üçün qurtulacağına inandığını deyirdi. Sonralar yaşamaq üçün hekayələr uydurduğum vaxtlarda, əhvalatlar uydurmaq üçün yaşamağı xəyal edən bu adamı xatırladım. Çox keçmədi ki, zindanda yolxucu bir xəstəlik başladı, nəzrətçilərə rüşvət verərək özümü qoruduğum bu uğursuz epidemiya kölələrin yarısından çoxunu öldürəndən sonra çəkilib getdi. Sağ qalanları yenə işə aparmağa başladılar. Mən getmirdim. Axşamlar danışırdılar: Ta Xaliçin ucqarlarına gedirlərmiş, orada dülgərlərin, dərzilərin, boyaçıların ixtiyarına verilərək, müqəvvadan gəmilər, qalalalar, divarlar hazırlamaq üçün işlədilirlərmiş. Sonra öyrəndik: Paşa oğluna baş vəzirin qızını alacaq, və gözəl bir toy edəcəkmiş. Bir səhər məni Paşanın mülkünə çağırdılar. Nəfəs darlığının yenə başladığını düşünərək getdim. Paşa məşğul imiş, gözləmək üçün məni bir otağa apardılar, oturdum. Bir az sonra otağın digər qapısı açıldı, içəri məndən beş-altı yaş böyük olan bir nəfər girdi, üzünə baxanda təəccübləndim, qorxdum.12 2 Otağa girən adam inanılmayacaq qədər mənə bənzəyirdi. Sanki mən də ordaydım. İlk anda belə düşündüm. Sanki mənə kələk gəlmək istəyən biri, mənim girdiyim qapının düz qarşısındakı qapıdan məni bir də içəri salır və belə deyirdi: bax, sən əslində belə olmalıydın, içəri belə girməliydin, əlini, qolunu belə yellətməli, otaqda oturan digər özünə-oxşarına belə baxmalıydın. Göz-gözə gələn kimi salamlaşdıq. Amma o çox da təccüblənənə oxşamırdı. O vaxt mənə elə də çox oxşamadığını yəqinləşdirdim, onun saqqalı vardı, həm də özüm özümün nəyə bənzədiyimi sanki unutmuşam. O qarşımda oturanda yadıma düşdü ki, bir ildir aynaya baxmıram. Az sonra mənim girdiyim qapı açıldı və onu içəri çağırdılar. Gözləyərkən bunun ustalıqla edilən zarafat deyil, mənim sıxıntılı düşüncəmin məhsulu olduğunu zənn etim. Çünki o günlərdə davamiyyətli olaraq xəyal görürdüm. Guya evə qayıdıram, hamı məni yaxşı qarşılayır, əsirlikdən də tez buraxırlarmış, guya gəmidə öz kameramda yatıram və bütün bunlar yuxudu deyə təsəlli nağılları uydurudum. Bunun da həmin nağıllardan biri olduğunu, amma reallaşdığını, ya da hər şeyin bir anda öz qaydasına düşəcəyinin işarəsi olduğunu düşünürdüm, elə bu vaxt, qapı açıldı və məni çağırdılar. Paşa mənə oxşayan adamdan bir az aralıda ayaq üstə dayanmışdı. Ətəyini öpdürdü, xətrimi soruşanda hücrədə çəkdiyim sıxıntılardan, ölkəyə qayıtmaq istəməyimdən danışırdım ki, heç mənə qulaq da asmadı. Astronomiyadan, elmdən, mühəndislikdən başım çıxdığı haqda danışmağımı Paşa xatırlayırmış, yaxşı bəs o göy üzünə atılan həmin fişənglərdən, barıtdan da nəsə bilirdimmmi? Tez bildiyimi dedim, amma qəfil o biri adamla göz-gözə gələndə şübhələndim ki, mənə tələ qurub. Paşa edəcəyi toyun bənzərsiz olacağını deyirdi, həm də atəşfəşanlıq hazırlatdıracaqmış, amma görülən iş bundan əvvəlkilərə oxşamamalıydı, bundan əvvəl Sultan anadan olanda, sonradan ölən bir maltalının atəşbazlarla hazırladığı nümayişdə, Paşanın sadəcə “XOCA” dediyi bənzərim də çalışıbmış, bir az bu işi bilirmiş, amma Paşa düşünüb ki, mən də ona kömək edə bilərəm. Bir-birimizi tamamlamalıydıq. Yaxşı bir iş nümayiş etdirsək, Paşa bizi sevindirəcəkmiş. Məqamıdır deyə arzumun ölkəmə getməkdən ibarət olduğunu dedim, Paşasa gələndən bəri heç qadınlarla yatıb-yatmamağımı soruşdu məndən, cavabımı öyrənəndə isə o işi etməyəcəyəmsə, azadlığın da boş şey olduğunu vurğuladı. Nəzarətçilərin işlətdiyi kəlmələrlə danışırdı, yəqin ki, axmaq-axmaq baxırammış, çünki mənə baxıb qəhqəhə çəkdi. “Sonra “XOCA” dediyi bənzərimə tərəf çevrildi: məsuliyyət oxşarımın üstünə düşürdü. Otaqdan çıxdıq. Səhər bənzərimin evinə gedəndə düşünürdüm ki, ona öyrədə biləcəyim heç bir şeyim yoxdur. Amma onun da məlumatı mənimkindən artıq deyilmiş. Dübarə, məlumatlarımız birbirinə uyğun gəlirdi. Bütün problem yaxşı bir maddə qarışığı əldə etmək idi. Bunu üçün lazım olan nəsnə tərəzi və maddə ölçənlərlə ölçüb diqqətlə hazırladığımız qarışıqları gecələri qabın dibində alovlandırıb və gördüklərimizdən nəticə çıxarmaqdı. Hazırladığımız fişəngləri, bizi seyr edən uşaqların heyran olduğu adamlarımız yandırdarkən, biz lap sonraları gün işığında o inanılmaz silah üçün işləyərkən etdiyimiz kimi, qaranlıqdakı ağacların altında durub maraq və həyəcanla gözləyirdik. Sonra da bəzən ay işığında, bəzən qaranlıqda, kiçik bir dəftərə gördüklərimi yazmağa çalışırdım. Gecə biz ayrılmamışdan əvvəl, Xocanın Xaliçə tərəf baxan evinə qayıdır və nəticələr haqqında uzun-uzadı danışırdıq. Evi kiçik, sıxıntılı və cansıxıcı idi. Hardan axdığını heç vaxt bilməyəcəyim iylənmiş suyun palçığa çevrildiyi dolanbaclı, qarğaşalı bir küçədə girlənirdi. İçəridə demək olar ki, əşya yox idi, amma evə hər dəfə girəndə darıxır, qəribə bir sıxıntıya qərq olurdum. Bəlkə, bu duyğunu mənə, babasından qalan adını xoşlamadığı üçün, özünə “Xoca” deməyimi istəyən adam bəxş edirdi? Məni gözətləyirdi, sanki məndən nəsə öyrənmək istəyirdi, amma o vaxt həmin şeyin nə olduğunu bilmirdi. Divar diblərinə sərdiyi döşəkçələrdə oturmağa vərdiş etmədiyim üçün, sınaqlarımız haqda mübahisə edərkən, mən ayaq üstə dayanar, bəzən də otaqda hirsli-hirsli var-gəl edərdim. Məncə, Xocanın bundan xoşu gəlirdi, o oturardı, beləliklə, solğun lampanın işığında da olsa, mənə doyunca baxardı.13 Mənə baxdığını biləndə aramızdakı oxşarlığı hiss etməməsi məni narahat edirdi. Bir-iki dəfə də oxşarlığımızı bilib, amma hiss etmirmiş kimi, bir tövrlə davrandığını başa düşdüm. Sanki mənimlə oyun oynayırdı, elə bil ki, məni kiçik bir sınaqdan keçirir, mənim başa düşmədiyim bəzi şeyləri yəqinləşdirirdi. Çünki əvvəliki günlərdə mənə həmişə məhz, belə baxardı. Elə bil ki, nəyisə öyrənir, öyrəndikcə də daha da maraqlanırmış kimi. Mənə darıxdırıcı gələn, evini cansıxıcı edən məhz bu davranış idi! Baxmayaraq ki, təvazökarlığı məni cəsarətləndirirdi, amma rahat olmağa qoymurdu. Bir dəfə sınaqlarımız haqqında danışanda, bir başqa dəfə də məndən hələ də niyə müsəlman olmadığımı soruşanda, məni gizli-aşkar bir mübahisəyə sövq etmək istədiyini başa düşəndə özümü güclə saxladım. Bu sarıdan çəkindiyimi hiss etdi, mənə yuxarıdan aşağı baxdığını başa düşdüm, bu da məni hirsləndirdi. O günlərdə razılaşdığımız bircə şey, bəlkə də, bu idi: İkimiz də bir-birimizə yuxarıdan aşağı baxırdıq. Bu atəşfəşanlıq nümayişini qəzasızbəlasız uğurla reallaşdırsaq, bəlkə, ölkəmə qayıtmağıma izin verərlər deyə fikirləşir və özümü saxlayırdım. Bir gecə olduqca yüksəkliyə qalxan fişəngin bəxş etdiyi zəfər həyəcanıyla Xoca dedi: nə vaxtsa ta aya qədər getməyə qüdrəti olan bir fişəng hazırlaya bilər: problem sadəcə olaraq barıt qarışığını tapmaq və barıta davam gətirə biləcək metal lövhəni hazırlamaqdır. Ayın çox uzaqda olduğunu deyirdim ki, sözümü kəsdi, o da ayın çox uzaqda olduğunu bilirmiş, amma dünyaya ən yaxın ulduz elə Ay deyildimi? Onun sözünə haqq qazandıranda düşündüyüm qədər də rahatlaşmadı, daha da narahat oldu, amma başqa söz demədi. İki gün sonra gecəyarısı təkrar Ayın ən yaxın ulduz olduğuna niyə bu qədər əmin olduğumu məndən soruşdu: Bəlkə də, özümü göz aldanışına inandırırdım. Onda ona aldığım astronomiya təhsilimdən birinci dəfə söz açdım. Ptlomey kosmoqrafiyasının əsas qaydalarını qısaca izah etdim. Maraqla qulaq asdığını görürdüm, amma marağını aşkar bildirəcək hansısa işarəni bəlli etməkdən çəkinirdi. Bir müddət sonra, mən susanda Ptlomey haqqında özünün də məlumatlı olduğunu, amma bununla belə Aydan daha yaxında bir ulduz ola biləcəyi haqqındakı şübhəsinə sadiq qalacağını dedi. Səhərə yaxın o, ulduzlardan elə danışırdı ki, sanki indidən ona ulduzların movcudluğu tam məlum idi. Səhəri gün əlimə səliqəsiz xəttlə yazılmış bir kitab verdi. Hələ kifayət qədər püxtələşməmiş türkcəmə baxmayaraq götürdüm. Almagestin (Ptolomeyin kitabıdır.F.H) məncə, deyəsən, özündən yox, sürətindən çıxardılmış ikinci nüsxəsiydi, məni isə təkcə planetlərin ərəbcə olan məlumatları maraqlandırırdı, o vaxt onları da özümə yaxın buraxacaq halda deyildim. Xoca bir tərəfə, baxdığım bu kitabın məni həyəcanlandırmadığını hiss edəndə daha da hirsləndim. Yəqin, doğru olardı altı altun verdiyi bu cildə təvazökarlığın daşını atıb, səhifələrini çevirib baxmaq. Sakit bir şagird kimi səbirlə təkrarən açdığım kitabın səhifələrini çevirərkən primitiv bir sxemlə qarşılaşdım. Dünyaya görə planetlər, bəsit çizgilərlə çəkilmiş kürələrə yerləşdirilmişdi. Baxmayaraq ki, kürələrin yeri doğru idi, amma aralarındakı nizam fərqi və rəssamın heç bir nəzərə çarpası hansısa fikri yox idi. Sonra Ayla yer arasında balaca bir planet nəzərimi özünə cəlb etdi, bir az diqqət kəsiləndə bunun əlyazmaya sonradan əlavə edildiyi mürəkkəbin təzəliyindən də bilinirdi. Əlyazmanı axıra qədər vərəqlədikdən sonra Xocaya verdim. Mənə o kiçik ulduzu tapacağını dedi. Heç də zarafat edənə oxşamırdı, heç nə demədim. Mənim qədər onun da əsəbləri ilə oynayan sakitlik çökdü. Başqa heç bir fişəngi, sözü astronomiya həddinə qədər çatdırmayana kimi, bu mövzu bir daha açılmadı. Özümüzün kiçik uğurumuz və sirrini əldə edə bilmədiyimiz bir təsadüf olaraq qaldı. Amma işığın və alovun gücü və parlaqlığı haqqında çox yaxşı nəticələr əldə edir, uğurumuzun sirrini də bilirdik. Xoca bir-bir gəzdiyi İstanbul dükanlarının birində, satıcının da adını bilmədiyi toz tapmışdı, mükəmməl parlaqlıq verən bu sarımtıl tozun kükürdlə gözdaşı qarışığı olduğunu müəyyənləşdirdik. Sonralar parlaqlığın rəngini daha da artırsın deyə ağlımıza gələn hər maddəni qarışdırdıq, amma bir-birinə oxşayan qəhvəyi rənglə, açıq yaşıl rəngdən özgə bir şey əldə edə bilmədik. Xocanın dediyinə görə, etdiyimizin bura qədər olan hissəsi belə, indiyə qədər İstanbulda düzəldilənlərin ən yaxşısı imiş. Toyun ikinci gecəsi göstərdiyimiz nümayiş də əlayımış, hamı belə dedi, hətta başımızın dalından iş tutub işimizi əlimizdən almaq istəyənlər də. Xaliçin qarşıdakı sahilindən, Paşdşahın 14 bizə baxmağa gəlməsini deyəndə çox həyəcanlandım, nəsə alınmayacaq və illərcə ölkəmə gedə bilməyəcəyəm deyə qorxurdum, “başlayın” deyəndə də qorxdum. Əvvəlcə qonaqları salamlamaq və nümayişə başlamaq üçün dimdik qalxan rəngsiz fişəngləri odladıq, sonra da Xocayla “dəyirman” adlandırdığımız cəmbərli fişəngi atdıq, göy bir anda qırmızı, sarı və yaşıl oldu, qorxunc gurultu bizim gözlədiyimizdən də gözəl idi, fişənglər atıldıqca çevrə daha da sürətlə fırlandı, və birdən ətrafı gün kimi işıqlandıraraq dayandı. Bir an özümü elə hiss etdim ki, sanki Venesiyadayam, səkkiz yaşındayam, belə bir nümayişi birinci dəfə seyr edirəm və indiki kimi də xoşbəxt deyiləm, çünki təzə qırmızı paltarımı mənə yox, bir gün əvvəl əyin-başı davada cırılan böyük qardaşıma geyindiriblər, fişənglər də o gecə geyinə bilmədiyim və bir daha geyməməyə and içdiyim çoxlu düyməsi olan paltarımı qırmızısı ilə birgə parıldayırdı, düymələr də böyük qardaşıma dar olan paltarla eyni rəngdəydi. Sonra “çeşmə” adlandırdığımız fişəngi yandırdıq, beş adam boyu hündürlüyündə bir çatının ağzından alov püskürməyə başladı: yəqin ki, qarşıdakı sahildə dayananlar alov novlarını daha yaxşı görürdülər, sonra “çeşmə”nin ağzından fişənglər fışqırmağa başlayanda, yəqin ki, bizim qədər onlar da həyəcanlanmışdılar, amma istəmirdik ki, həyəcanları azalsın. Əvvəlcə oyuncaq qüllələr və hasarların daxilindən fişənglər alovlanaraq keçəndə yanıb tutuşdular, bunlar da simvolik olaraq keçmiş zamandakı zəfərləri təmsil edirdilər. Mənim əsir düşdüyüm ilin gəmilərini keçirərkən, digər gəmilər yelkənimizi fişəng yağışına qərq etdi, beləliklə, mən əsir düşdüyüm günü bir daha yaşadım. Müqəvva gəmilər yanıb batarkən iki sahildən də “Allah, Allah“ deyə qışqırırdılar. Sonra yaşav-yavaş əjdahalarımızı keçirdik, burun pərlərindən, ağızlarından, qulaqlarından alovlar püskürürdü. Bir-biri ilə vuruşdurduq onları, planlaşdırdığımız kimi, əvvəlcə başlamadılar, sahildən atdığımız fişənglə aranı daha da qızışdırdıq, sonra hava bir az qaralanda, qayıqların içindəki adamlarımız çarxları işə saldılar və əjdahalar yavaş-yavaş göyə qalxmağa başladılar, heyrətlə və qorxuyla bağırışırdılar, əjdahalar gurultuyla yenə bir-birinə dəyəndə qayıqlardakı bütün fişənglər alovlandı, bu varlıqların bədəninə yerləşdirdiyimiz fitillər də, yəqin elə bu vaxt yandırılmışdı ki, hər yan istədiyimiz kimi cəhənnəmə çevrildi. Uğurumuzu yanımızdakı bir uşağın qışqıra-qışqıra ağladığını eşidəndə başa düşdüm, atası oğlanı unudub, ağzı açıq halda dəhşətlərə bürünən göyə baxırdı. Artıq düşünürəm ki, məni ölkəmə buraxarlar. Elə bu vaxt bu cəhənnəmin içinə mənim “Şeytan” adlandırdığım məxluq, altında heç kəsin görmədiyi kiçik qara qayığı ilə hərəkətə başladı və o ona qədər fişəng bağlamışdıq ki, adamlarımızla birgə bütün qayıq havaya qalxacaq deyə qorxurduq, amma işlər öz axarında getdi, döyüşən əjdahalar alovlarını tükəndirərək gözdən itəndə “Şeytan” qəfil alovlanan fişəngləri ilə birgə göyə qalxdı, sonra bütün gövdəsiylə birgə havada partlayaraq alov topaları saçdı. Bir anda bütün İstanbulu teror və qorxuya aludə etdiyimizi düşünərək, sanki hansı şəhərdə olduğumun o vaxt heç bir əhəmiyyəti yoxuydu. Şeytanınsa orda, hamısının üstündə bütün gecə alov saçaraq qalmasını istəyirdim. Bir az sağa-sola vurnuxandan sonra, heç kəsə sataşmadan, iki sahildəki adamları coşğunluqla qışqırdaraq Xaliçə getdi. Suya batarkən belə hələ də üstü alovlanırdı. Səhəri gün nağıllarda olduğu sayaq Paşa, Xocaya bir kisə altun göndərib. Nümayişdən çox razı qaldığını, amma şeytanın zəfərini yadırğadığını deyib. Bundan sonra nümayişə on gecə də davam etdik. Gündüzlər alov maketləri hazırlanır, yeni oyunlar qurulur və zindandan gətirtdiyimiz dustaqlara fişəng doldurtdururduq. On torba barıtla birgə sifətini də yandıran kölə kor oldu. Toy çal-çağırı qurtaranda Xoca harasa yox oldu. Bütün günün məni gözətləyən bu adamın qısqanc gözlərindən xilas olduğum üçün rahatlaşdım, amma demirəm ki, fikrimdə onunla keçirdiyim maraqlı günləri düşünmürdüm. Ölkəmə qayıdanda, mənə bu qədər oxşamasına baxmayaraq bu bənzərsizlikdən heç söz açamayan bu adam haqqında hamıya danışacaqdım. Hücrəmdə oturur və vaxt keçirmək üçün xəstələrə baxırdım. Paşanın məni çağırdığını eşidəndə həyəcanla, bir qədər də, sevinclə qaçaraq getdim. Əvvəlcə tez-tələsik məni təriflədi, atəşfəşanlıq hamını məmnun eləyib, çoxlu əyləniblər, mən də çox bacarıqlıyammış və.s. Sonra birdən bu sözləri dedi: müsəlman olsam, məni azad edəcəkmiş. Təəccübləndim, axmaqlaşdım, ölkəmə qayıtmaq istədiyimi dedim, həmin axmaqlıqla kəkələyə-kəkələyə anamdan, nişanlımdan söz salmaq kimi şəxsiyyəti alçaldan işə beləcə əl atdım. Paşa məni heç eşitmirmiş kimi təkrar eyni 15 şeyi dedi. Bir qədər susdum. Ağlıma hansısa səbəbdən tənbəl və dəcəl uşaqlıq dostlarım, atalarına əl qaldıran və nifrətlə qarşılanan uşaqlar gəlirdi. Dinimi dəyişməyəcəyimi deyəndə Paşa mənə hirsləndi. Hücrəmə qayıtdım. Üç gün sonra Paşa yenə çağırdı. Bu dəfə kefliydi. Dinimi dəyişdirməyimin qaçmağıma xeyri olub-olmamadığını bilmədiyim üçün tam qərara gəlməmişdim. Paşa fikrimi soruşdu, burda gözəl bir qızla məni şəxsən özü evləndirərmiş. Cəsarətimə inanaraq dinimi dəyişdirməyəcəyimi deyəndə Paşa bir qədər təəccübləndi, sonra axmaq olduğumu dedi. Ona görə dinimi dəyişdirsəm belə, onsuz da ətrafımda elə bir adam yox idi ki, üzünə baxa bilməyim. Sonra bir qədər İslam dini haqqında danışdı. Susanda isə məni hücrəmə göndərtdi. Üçüncü dəfə gedəndə Paşanın hüzuruna aparmadılar. Eşikağası fikirmi soruşdu. Bəlkə, qərarımı dəyişdirərdim, özü də bunu hansısa eşikağası soruşdu deyə yox, öz xoşuma dedim. Dedim ki, indiki halda dinimi dəyişməyə hazırlıqlı deyiləm. Eşikağası qolumdan tutub məni aşağı apardı, başqa bir adama təhvil verdi. Bu şəxs uzunboylu, yuxularımda da tez-tez gördüyüm bir adam idi, qoluma girdi, yatalağa kömək edən sayaq mərhəmətlə məni bağçanın küncünə apararkən, yanımızda yuxulara girməyəcək qədər gerçək olan biri gəldi, yekə biriydi. İkisi bir divar dibinndə durub əllərimi bağladılar, əlində çox da böyük olmayan balta vardı. Müsəlman olmasam, Paşa tez bir zamanda başımı bədənimdən ayıracaqmış. Ölümlə-olumun arasındaydım. Düşünmürdüm ki, bu qədər tez olar. Mənə yazıq kimi baxırlar. Heç nə demədim. Deyirdim ki, heç olmasa bir də soruşmasınlar, bir qədər sonra soruşdular. Beləliklə, dinim mənim gözümdə ondan ötrü asanlıqla can verilə bilən bir nəsnəyə çevrildi, özümü üstün tutur, bir tərəfdən də sual verdikcə dinimdən dönməyimi çətinləşdirən o iki nəfər kimi özümə yazığım gəlirdi. Başqa bir şey fikirləşmək üçün özümü məcbur edəndə, gözümün qarşısında, evimizin arxasındakı bağçaya baxan bir pəncərədən gördüklərim canlandı: masanın üstündə sədəf nişanlı sininin içində şaftalılar və albalılar vardı, masanın arxasında həsirdən hörülmüş divan vardı, üstündə pəncərənin yaşıl rəngi ilə eyni rəngli quş tükü ilə doldurulmuş yastıq qoyulmuşdu, lap arxada kənarına sərçə qonan quyu ilə birgə zeytun və albalı ağaclarını görürdüm. Onların arasındakı qoz ağacının hündür bir budağında uzun iplərlə bağlanmış yelləncək xəfif küləkdə yavaş-yavaş tərpənirdi. Bir də soruşanda, dedim ki, dinimdən dönməyəcəyəm. Orda kötük var idi, dizimi büküb başımı kötüyə dayadılar. Əvvəlcə gözlərimi qapadım, amma sonra açdım. Biri baltanı götürdü. O biri dedi ki, bəlkə də, peşman olmuşam, məni ayağa qaldırdılar. Bir qədər də düşünməliyəmmiş. Mən fikirləşəndə kötüyün düz yanında torpağı qazmağa başladılar. Fikirləşdim ki, məni orada basdıracaqlar, içimdə ölümdən başqa, bir də ölməmiş basdırılmaq qorxusu baş qaldırdı. Fikirləşirdim ki, onlar məzarı qazana qədər qərarımı verərəm, kiçik bir çuxur qazıb yanıma gəldilər. O vaxt burda ölməyin çox axmaq bir şey olduğunu fikirləşdim. Müsəlman olmaq istədim, amma buna vaxt yox idi. Zindana, artıq vərdiş elədiyim hücrəmə qayıtsam, təkcə indi yox, bütün gecəni oturub fikirləşər, səhərə qədər dinimi dəyişməyə qərar verə bilərdim. O an tutub aparıb dizimi bükdülər. Başımı kötüyə dayamamışdan əvvəl ağacların arasından sanki uçaraq keçən kimisə görüb təəccübləndim. Mən saqqalarım uzanmış halda, həmin yerdə ayaqlarım torpağa dəymədən gəzirəmmiş. Ağacların arasından keçib gedən öz əksimi çağırmaq istədim, səsim çıxmadı, başım kötüyə qoyulmuşdu. O vaxt reallaşacaq şeyin yuxudan fərqli olmayacağını düşünərək başımı qoydum, gözlədim, boynum və kürəyim üşüyürdü, düşünmək istəmirdim, amma üşüyə-üşüyə düşünürdüm. Sonra məni qaldırıb dedilər: Paşa çox hirslənəcək. Orda əllərimi açarkən məni danladılar. Allahın, Məhəmmədin düşməniyəmmiş. Yuxarı, evə apardılar. Paşa ətəyini öpdürəndən sonra könlümü aldı, dinimdən həyatım bahasına belə dönmədiyim üçün mənə hörmətinin artdığını dedi: amma bir qədər sonra özündən çıxdı. Boş yerə höcət edirəmmiş, islam daha yaxşı din imiş - bu kimi sözlər dedi: danışa-danışa daha da hirsləndi, məni cəzalandırmağa qərarlı imiş. Sonra danışdı ki, kiməsə söz verib, bu sözün başıma gəlməsi mümkün olan bəzi hadisələrdən məni xilas etdiyini başa düşürdüm, nəhayətdə söz verdiyi və danışdığı adamın Xoca olduğunu başa düşdüm. Onda Paşa məni Xocaya hədiyyə elədiyini dedi. Əvvəlcə çox da başa düşməyərək baxırdım. Paşa izah etdi: Artıq Xocanın quluyammış, ona16 kağız da verib, məni azad etmək və saxlamaq onun əlindəymiş, bundan sonra mənə nə istəsə, edə bilərmiş. Paşa otaqdan çıxıb getdi. Xoca da imarətdəymiş, məni aşağıda gözləyirmiş. Onda başa düşdüm ki, bağçada ağacların arasında gördüyüm adam o imiş. Yeriyə-yeriyə evinə getdik. Dedi ki, ta əvvəldən mənim dinimdən dönməyəcəyimi bilirmiş. Artıq evin bir otağını da mənim üçün hazırladıb. Soruşdu ki, acam, yoxsa tox? Hələ də canımda ölüm qorxusu vardı, nəsə yeməyə halım yox idi. Buna baxmayaraq qabağıma qoyduğu çörəklə qatıqdan bir-iki tikə yeyə bildim. Loxmaları çeynəyərkən Xoca da ləzzətlə mənə baxırdı. Bazardan təzə aldığı atını bəsləyərkən atına gələcəkdə gördürəcəyi işləri düşünərək ləzzət alan kəndli kimi baxırdı mənə. Xocanın, Paşaya təqdim edəcəyi saatın və kosmoqrafiya qanununun dəqiqliyinə diqqət kəsilərək məni unutduğu zamana qədər bu baxışını tez-tez xatırladım. Sonra, dedi ki, mənə hər şeyi öyrədəcək, Paşadan buna görə məni istəyib, mən ancaq ondan sonra azad oluna bilərəmmiş. Bu dediyi “hər şey”in nə olduğunu bilməyim üçün gərək aylar keçəydi. “Hər şey” məktəblər də, mədrəsələr də öyrəndiklərimmiş, orada, mənim ölkəmdə öyrədilən bütün astronomiya, mühəndislik, elm və s. Sonra hücrəmda qalmış və səhəri gün gətirtdiyi kitablarda yazılanlar da, bütün eşitdiklərim və gördüklərim də, çaylar, göllər, buludlar və dənizlər haqqındakı düşüncələrim də, zəlzələnin və göy gurultusunun səbəbləri də “hər şey” idi. Gecənin yarısına yaxın ulduzlar və planetlərlə maraqlandığını əlavə elədi. Açıq pəncərədən içəriyə işıq düşürdü, mənə dedi ki, Ay ilə dünya arasındakı o ulduzların varlığı, ya da yoxluğu ilə bağlı, heç olmasa, dəqiq bir cavab tapmalıyıq. Mən, ölümlə əlbəyaxa olduğum bir günün qorxulu gözləriylə, aramızdakı əsəbiləşdirici oxşarlığı yenə də, heç istəməyərək müşahidə edərkən, Xoca artıq “öyrənmək” kəlməsindən istifadə etmirdi: birgə araşdıracaqdıq, birgə tapacaqdıq, birgə də davam edəcəkdik. Beləliklə, qapının arasından onlara qulaq asan, böyükləri evdə olmayanda da dərslərini inamla oxuyan iki yaxşı şagird, iki mehriban qardaş kimi çalışmağa başladıq. Əvvəllər mən özümü daha çox tənbəl qardaşı ona çatsın deyə əvvəlki biliklərinə nəzər salmağa razı olan xoşniyyətli böyük qardaş kimi hiss edirdim. Xocasa böyük qardaşının bildiklərinin çox da əhəmiyyətli bir şey olmadığını isbat etməyə çalışan idraklı digər qardaş kimi davranırdı. Aramızdakı bilgi fərqi, ona görə ancaq, hücrəmdən gətirib şkafın bir gözünə düzdüyü və mənim xatırladığım cildlərin sayı qədərdi. Qeyri-adi təəccübü və zəkasıyla, sonralar daha da mənimsədiyi italyancanı öyrənib, altı ay ərzində bütün kitabları oxuyub, bütün xatırladıqlarımı da mənə xatırladanda ondan heç bir üstünlüyüm qalmamışdı. Amma əslində, çoxunun dəyərsizliyini özünün də qəbul etdiyi kitablarını aşan, öyrənilmiş şeylərdən daha təbii və daha dərindən gələn bir bilgisi də varmış kimi davranırdı. İşə başlayandan altı ay sonra, artıq birgə öyrənən, birlikdə irəliləyən bir cütlük deyildik. O düşünür, mən də ancaq, onun işi grə bilməsi üçün bəzi incə məqamları ona xatırladır, ya da bildiklərinə bir də nəzər salmasına kömək edirdim. Əksəriyyətini unutduğum bu “fikirlər” daha çox gecə vaxtlarına təsadüf edir, axşam yediyimiz adi yeməkdən, məhəllədə bütün lampalar sönəndən və hər tərəf sükuta bürünəndən sonra olurdu. Səhərlər iki məhəllə aralıda yerləşən məscidin uşaq məktəbinə dərs deməyə gedir, həftədə iki dəfə də mənim heç addımımı da atmadığım, uzaq bir məhəllə məscidinin muvaqqitxanasına (muvaqqitxanə- bura namaz vaxtının təyin edilməsi ücun xüsusi bir məkandır, həmçinin orta əsirlərdə riyaziyyat və astronomiya ilə məşğul olanlar üçün xüsusi bir yerdir. Fərid Hüseyn) baş çəkirdi. Yerdə qalan vaxtını ya bu “gecə düşüncələri”ni beynində yaratmaqla, ya da o fikirləri götür-qoy etməklə keçirirdik. O vaxtlar tez bir zamanda ölkəmə qayıdacağıma inanırdım, Xocayla təfərrüatlarına çox da diqqətlə qulaq asmadığım “düşüncə”ləri haqqında mübahisə etmək bu gedişatı olsa-olsa bir qədər dəyişdirəcəyini düşündüyüm üçün onun sözlərinin əleyhinə söz deməzdim. Beləliklə, birinci ili xəyali ulduzun varlığının, ya da yoxluğunun isbatını araşdırmaq üçün dərindən öyrəndiyimiz astronomiya ilə məşğul olaraq keçirdik. Xeyli pul tökərək Flamanddan (Belçikada tayfadır və xüsusi bir ləhcələri var ki, dünyada çox məşhurdurlar. F.H) lupalar gətizdirib hazırlatdığı teleskoplarla, rəsədxana alətləri ilə və cədvəllərlə işləyərkən Xoca xəyali 17 ulduz problemini unudub, daha dərin bir problemə girişdiyini, Ptolomey sistemini mübahisə mövzusuna çevirəcəyini dedi, amma mübahisə etmirdik, o danışır, mən də qulaq asırdım: Ulduzlar asılmış şəffaf kürələrin nizamsızlığından danışırdı, bəlkə də, onları orda saxlayan başqa bir şey vardı, görünməyən hansısa güc, cazibə qüvvəsi, bəlkə də, Günəş kimi bir şey. Dünyanın da başqa bir şeyin ətrafında fırlandığını iddia elədi, bəlkə də, bütün ulduzlar, bizim varlığından xəbərdar olmadığımız başqa bir kürənin ətrafına fırlanırdı. Daha sonra Ptolomeydən daha geniş, daha əhatəli düşünəcəyini bildirdi, çox ətraflı, kosmoqrafiya üçün tədqiq olunmamış bir yığın ulduza diqqətlə baxdı, bəlkə də mərkəz Venera idi, amma bu fikirlərdən də tez bezdi. Sonralar indiki problemin, bu yeni düşüncələri ortaya atmaq üçün deyil, ulduzları və hərəkətlərini burdakılara bildirmək üçün olduğunu, bu işə birinci Paşadan başlayacağını deyirdi ki, Sadiq Paşanın Ərzuruma sürgün olunduğunu eşitdik. Deyilənlərə görə uğursuz bir qruplaşmaya qoşulmuşdu. Paşanın sürgündən qayıdacağını gözlədiyimiz illərdə Boğazdakı axıntının səbəbindən yazmalı olduğu risalə üçün aylarla Boğazın arxa tərəfinə, iliklərimizə işləyən küləkdə dənizin axınını seyr edərək və vadilərdə əlimizdəki qablarla Boğaza tökülən suyun temperaturunu və axıntısını ölçməyə çalışaraq gəzindik. Paşanın xahişi ilə onun işini görmək üçün gedib üç ay qaldığımız Gəbzədə məscidlər arasındakı namaz vaxtlarındakı uyğunsuzluq, Xocanın ağlına tamam başqa bir fikir saldı: namaz vaxtlarını göstərən qüsursuz bir saat hazırlayacaqdı. Masa adlanan əşya haqqında ona həmin vaxt başa saldım, ölçülərini verərək dülgərə hazırlatdırdığım əşyanı müsəlla daşına oxşadırdı, deyirdi ki, uğursuz bir şeydi, amma sonra oturacaqlara da, stola da vərdiş elədi, belə daha yaxşı düşündüyünü və yazdığını da dedi. Namaz vaxtları üçün, günəşin fırlanma periyoduna uyğun elliptik dişlər hazırlamaq üçün İstanbula qayıdanda, masamız da eşşəyin üstündə arxamızca gəlirdi. İkimiz birgə masada əyləşib işlədiyimiz o aylarda, Xoca dünyanın kürə formasında olmasına görə, gündüzlə gecə arasında böyük zaman fərqi olan soyuq ölkələrdə, namaz və oruc vaxtlarının necə müəyyənləşdiriləcəyini anlamağa çalışırdı. Başqa bir sual da, Məkkədən başqa hansı tərəfə dönsə də, insanın qibləyə baxa bilməsi üçün başqa bir yerin mövcud olubolmamasıydı. Daxilən yuxarıdan-aşağı baxdığı bu problemlərlə maraqlanmadığımı gördükcə, Xoca mənə ciddi adam kimi baxmırdı, amma o vaxtlar düşünürdüm ki, mənim üstünlüyümü və fərqliliyimi başa düşür, bəlkə də, o da mənim bunu anladığımı fikirləşdiyinə görə əsəbiləşirdi. Uzun-uzadı elmdən danışdığı kimi, zəkadan da danışırdı, Paşanı, İstanbula qayıtdığı vaxt planları ilə daha da təkmilləşdirdiyi və bir modelə, başadüşülən bir vəziyyətə salacağı yeni kosmoqrafiya sistemi ilə, yeni saatla öz təsiri altına salacaqdı, bununla da tərəqqi meyillərini, öz ürəyindəki marağı hamıya yoluxduraraq özündən uzaqlaşdıracaqdı. Bunu ikimiz də bilirdik.18 3 O günlərdə saatın hər həftə yox, ən azından hər ay qurulub zəng çalmağını nizamlayan daha böyük dişli mexanizmanı necə düzəldə bilərəm deyə düşünürdü, belə bir dişli dəsti hazırlayandan sonra, ildə bir dəfə namaz vaxtı qurulan saatı hazırlamağı da fikirləşirdi, bütün problem də bu böyük saatın qurulma vaxtlarının arasındakı zaman məsafəsinin artdıqca artan və ağırlaşan dişlərini hərəkətə gətirə biləcək qüvvəni necə tapmaqda idi, elə tapacağını düşünürdü ki, saraydakı dostlarından Paşanın Ərzurumdan qayıtdığını öyrəndi. Səhəri gün Paşanı təbrik etməyə getdi. Qonaqların qələbəliyi içində, Paşa, Xocayla, onun kəşfləri ilə maraqlanmış, hətta məni də soruşmuşdu. O gecə saatı söküb-söküb yenidən qurduq. Dünya modelinin orasına-burasına nələrisə əlavə etdik, əlimizdəki fırçalarla ulduzlara boya sürtdük. Xoca ona qulaq asanları təsirləndirmək üçün və poetik bir dillə qələmə alıb əzbərlədiyi mətndən parçaları mənə oxudu. Səhərə yaxın ulduzların fırlanma məntiqinə bağlı olan bu mətni həyəcanını azaltmaq üçün təzədən tərsinə oxudu. Sonra çağırtdırdığı arabaya alətlərimizi yükləyib Paşanın evinə getdi. Aylardır evi dolduran saatın və modelin tək atlı arabanın yük yerində az yer tutmağına təəccüblə baxdım. Axşam çox gec qayıtdı. Alətləri həyətinə qoyandan və Paşa bu qəribə şeyləri zarafatla, həm də çox da bəyənmədən və zəhmli bir qocanın soyuqluğuyla baxandan sonra, Xoca əzbərlədiyi mətnləri ona oxuyub. Paşa da məni xatırlayıb, illər sonra paşdşahın da deyəcəyi bu sözləri deyib: “O öyrətdi sənə bunları?” İlkin reaksiyası ancaq bu olub. Xoca isə Paşanı daha da təəccübləndirən bir reaksiya verib: “KİM?”. Amma sonra tezcə söhbətin məndən getdiyini başa düşüb. Paşaya mənim oxumuş bir nadan olduğumu deyib. Bunları mənə danışanda mənimlə maraqlanmırdı, fikri hələ də Paşanın imarətində olan hadisələrdə idi. Sonra israrla hamısının öz kəşfi olduğunu deyib, amma Paşa ona inanmayıb, sanki bir günahkar axtarırmış və o günahkarın da çox istədiyi Xoca olmağına ürəyi heç cür razı olmurmuş. Beləliklə, ulduzlar haqqında danışmaq əvəzinə məndən danışıblar. Xocanın bu mövzuda danışmaqdan çox da xoşu gəlmədiyini anlayırdım. Beləliklə, sakitlik olub, Paşanın da diqqəti ətrafındakı digər qonaqlara gedib. Axşam yeməyində Paşa ulduzlardan və kəşflərindən danışmaq üçün yenə söz salarkən Paşa mənim üzümü xatırlamağa çalışdığını, ancaq gözünün qabağına Xocanın üzünün gəldiyini deyib. Süfrə arxasında başqaları da əyləşibmiş, insanların qoşa yaradıldığı haqda cəfəngiyyat başlamış, bu mövzuda şişirdilən örnəklər xatırlanmış, anaların birbiri ilə səhv saldığı əkiz qardaşlardan, bir-birini görən kimi qorxan, amma sehrlənmiş sayaq birbirlərindən heç vaxt ayrılmayan, günahsızları əvəzləyən quldurlardan danışıblar. Yemək qurtarıb qonaqlar evə gedərkən Paşa, Xocadan xahiş edib ki, qalsın. Xoca təzədən danışmağa başlayanda əvvəl-əvvəl Paşa çox əylənirmiş, hətta çox da başa düşülməyən bir sıra qarışıq məlumatlarla kefi yenidən pozulduğu üçün məmnun deyilmiş, amma sonra Xocanın əzbərdən oxuduğu mətni üçüncü dəfə dinləyəndən və modelimizdəki dünyanın və ulduzların bir neçə dəfə gözünün qarşısında fır-fır fırlandığını görəndən sonra, sanki nəyisə başa düşüb, ən azından, məlum-naməlum bir maraq hiss edib və Xocanın danışdıqlarına qulaq asmağa başlayıb. O vaxt Xoca ulduzların hər kəsin zənn elədiyi kimi elə yox, belə fırlandığını həyəcanla təkrarlayıb. Ən axırda Paşa deyib: “Yaxşı, başa düşdüm, elə də ola bilərlər, niyə də elə fırlanmasınlar ki?”. Onda Xoca susub. Fikirləşdim ki, yəqin, uzun müddət sakitlik olub. Pəncərədən çölə, Xaliçin qaranlığına baxan Xoca dilləndi. “Niyə dayandı, niyə başqa şey demədi?”. Bu sualın cavabını mən də belə bilirdim: bəlkə, gələcəkdə gediləcək o yer haqda Xocanın bir fikri vardır deyə, düzü, şübhələnirdim, amma o da bir şey demədi. Sanki hamının ona oxşamağından narahatlıq duyurdu. Paşa daha sonra saatla maraqlanıb, içini açdırıb dişlərinin, mexanizmin, ağırlığının hansı işə yaradığını soruşub. Sonra qaranlıq və qorxulu bir ilan yuvasını qurdalayan kimi, qorxa-qorxa barmağını tıqqıldayan alətin içinə soxub və çəkib. Bu vaxt Xoca saat qüllələri haqqında və hamının eyni vaxtda qılacağı namazın gücündən danışırmış ki, birdən Paşa şiddət göstərərək deyib: “Ondan xilas ol. İstəyirsən zəhərlə, istəyirsənsə də azad ol. Rahatlaşarsan”. Yəqin onda 19 qəfil qorxu və ümidlə Xocaya baxmışam. Onların məni işin məqsədini bilənə qədər azad etməyəcəklərini də dedi. Fərqinə varmalı olduğum şeyin necə bir şey olduğunu soruşmadım. Bəlkə də, Xocanın da bunu bilmədiyini öyrənməkdən, intuisiyamın gücüylə qorxurdum. Sonra başqa şeylərdən danışıblar, Paşa qaşqabağını töküb qarşısındakı detallara istehza ilə baxırmış, Paşanın yenə də maraqlanacağını ümidlə gözləyən Xoca, artıq çox da istənilmədiyini bilə-bilə axşamdan sonra Paşanın mülkündə qalıb. Sonra alətlərini arabaya yüklətdirib. Arabanın qaranlıq və səssiz döngədəki bir evdə olduğunu və yatağında yatamayan bir adam haqqında düşündüm: Təkərlərin gurultulu səsi arasında iri saatın tıqqıltısını eşidir və maraqlanırdı. Xoca gün işıqlanana qədər otaqda qaldı. Sönən şamın təzəsini yandıracaqdım, qoymadı. İstəyirdi ki, nəsə deyim, fikrini bildiyim üçün dilləndim: “Paşa başa düşəcək”. Bunu qaranlıqda olanda dedim, bəlkə, inanmadığımı o da bilirdi, amma bir qədər sonra cavab verdi: Bütün müəmma Paşanın inandığı o zamanın sirrini faş etməkdədi. İlk fürsətdə bu sirri çözmək üçün Paşanın yanına getdi. Bu dəfə Paşa onu sevinclə qarşılayıb. Olanları, yaxud da niyyətlərini başa düşdüyünü deyib. Xocanın könlünü alandan sonra silah hazırlamaq üçün məsləhət verib ona. “Düşmənlərimizə dünyanı zindan edəcək bir silah”. Belə deyib, amma bu silahın necə bir silah olacağını deməyib. Elmə olan marağını bu sahəyə yönləndirərsə, bax bu vaxt Paşa, Xocanı dəstəkləyərmiş. Evdə açıb saydıq, on yeddi dənəydi, qəribə rəqəm idi. Padşahı, Xocanın dinləməyə vadar edəcəyini bu kisəni verəndən sonra deyib. Deyib ki, uşaq belə şeylərə maraq göstərir. Nə mən, nə də asanca ümidlənən Xoca bu sözdən həvəsləndik, amma bir həftə sonra xəbər gətirdilər. Paşa bizi, məni də, bəli, iftardan sonra kürsüyə çıxaracaqmış. Hazırlıq kimi Xoca, Paşaya oxuduğu mətni doqquz yaşındakı bir uşağın anlayacağı şəkildə dəyişdirərək əzbərlədi. Amma fikri nəyə görəsə Paşdşahda yox, Paşada və onun hansı səbəbdən sakitləşməyində idi. Bir gün bunun sirrini kəşf edəcəkmiş. Paşanın hazırlatmaq istədiyi silah necə bir şey ola bilərdi? Mənim deməyə, demək olar ki, sözüm qalmamışdı, özü tək işləyirdi. Xoca gecənin yarsına qədər otağına qapanarkən, mən artıq ölkəmə nə vaxt qayıdacağımı belə düşünmədən, axmaq bir uşaq kimi, pəncərəmin qabağında boş-boş oturub xəyal qururdum: Masanın arxasında oturub çalışan, Xoca yox mənəm, istədiyim vaxt istədiyim yerə gedə bilərəm. Axşamüstü məmulatlarımızı arabaya yükləyib saraya getdik. Artıq İstanbul küçələrini xoşlayırdım, görünməyən adam olduğumu, onların, bağçadakı iri çinar, şabalıd və palıd ağaclarını arasından xəyal kimi keçdiyimi düşündüm. Avadanlıqları, başqa adamların da köməyi ilə göstərdikləri yerdə- ikinci həyətdə qurduq. Padşah boyu başına görə qısa, qırmızı yanaqlı sevimli bir uşaq idi. Avadanlıqları öz oyuncaqları kimi əlləşdirirdi. Onunla həmdəm və dost olmaq istədiyimi o vaxtmı, yoxsa çox sonra, on beş il sonra təkrar qarşılaşdığımız zamanmı düşündüyümü indi dəqiq bilmirəm, amma ona haqsızlıq etməməli olduğumu o an hiss etdim. O vaxt həyəcanlanır, Padşahın ətrafındakı adaçlar da maraqla onu gözləyirdi. Nəhayət, başlaya bildi, hekayəsinə təptəzə şeylər əlavə edibmiş: Ulduzlardan idrakı olan canlı varlıqlar kimi danışdı, geometrik və ariometrik sistemə uyğun olan və bu uyğunluğu bildiklərinə görə də nizamla fırlanan cazibəli, sirli varlıqlara bənzətdi onları. Arada bir başını qaldıraraq göyə heyranlıqla baxan uşağın təsirləndiyini gördükcə coşurdu. Budur, üstündə asılı qalaraq ulduzların fırlandığı şəffaf kürələri burda göstərmişdi, baxın, Venera burdaydı və beləcə fırlanırdı, burada duran nəhəng şey də Ay idi və deməli, o da, yerini başqa cür dəyişirdi. Xoca ulduzları fırlatdıqca modelə bağlı zəng xoş səsi ilə çalınır, kiçik Padşah qorxaraq bir addım geriləyir, sonra cəsarətini toplayıb zınqıldayan avadanlığa sehrli bir qutuya yaxınlaşan sayaq yaxınlaşıb anlamağa çalışırdı. İndi xatirələrimi ümumiləşdirib özümə bir keçmiş uydurmağa çalışarkən, bunun uşaqlığımda dinlədiyim nağıllara, o nağıllara şəkil çəkən rəssamlara uyğun bir xoşbəxtlik tablosu olduğunu düşünürdüm. Bircə torta bənzəyən qırmızı damlı evlərlə, tərsinə çevriləndə qar yağdıran o şüşə kürələr əksik idi. Sonra mən-uşaq soruşmağa, Xoca da cavab verməyə başladı. Bu ulduzlar havada necə elə dayanırdılar? Şəffaf kürələr asılıydılar. O kürələr, görəsən, nədən hazırlanmışdı? Onları şəffaflaşdıran şəfaf bir maddədən hazırlanmışdı. Bir-birlərinə 20 toxunmurdular? Xeyr, maketdəki kimi qatqat idilər. O qədər ulduz vardı, bəs nəyə görə o qədər kürə yox idi? Çünki onlar çox uzaqdaydılar. Nə qədər çox? Çox, lap çox! Digər ulduzların da fırlandıqca çalınan zəngləri var idimi? Xeyr, onu zəngli ulduzların bir tam periyodu məlum olsun deyə biz qoymuşduq. Göy gurultusunun bununla əlaqəsi vardımı? Yox idi! Nəylə əlaqəsi vardı? Yağışla! Göydən məlum olduğuna görə yağmayacaqdı. Göy, Padşahın xəstə aslanı üçün nə deyirdi? Yaxşılaşacağını və ona səbirli olmağını və s. və ilaxır. Xəstə aslan haqqında fikirlərini bildirəndə, Xoca ulduzlar haqqında danışarkən etdiyi kimi, yenə də göyə baxmışdı. Evə qayıdandan sonra bu təfərüfatdan ürək dolusu danışmadı. Əsas olan uşağın elmlə boş sözü bir-birindən ayırması yox, nəyisə bilməsi imiş, yenə həmin kəlməni işlədirdi, üstəlik özünü elə aparırdı ki, guya fərqinə varılacaq nəsnənin nə olduğunu mən bilirəmmiş. Mən isə artıq düşünürdüm ki, müsəlman olsam da, olmasam da eyni şeydi. Saraydan çıxarkən verdikləri kisədən düz beş qızıl çıxmışdı. Xoca dedi ki, ulduzlarda baş verənlərin arxasında hansısa məntiqin dayandığını bilir. Ah Padşah, sonra, lap sonra tanıdım onu. Eyni Ayın, bizim evin pəncərəsindən görünməsi məni təəccübləndirdi, uşaq olmaq istəyirdim. Xoca özünün saxlaya bilməyib eyni mövzuya qayıtdı: aslan problemi önəmli deyilmiş, sadəcə uşaq heyvanları çox istəyirmiş, vəssalam. Səhəri gün otağına qapanıb işləməyə başladı. Bir neçə gün sonra saatı və ulduzları arabaya yüklətdi, pəncərənin arxasındakı o nigaran baxışlarım altında bu dəfə məktəbə getdilər. Axşam evə qayıdanda kədərliydi, amma o qədər kədərli deyildi ki, danışmasın: “Elə bildim ki, uşaqlar da Sultan kimi anlayacaqlar, amma səhv etmişəm.” dedi. Sadəcə qorxublar, Xoca danışandan sonra, uşaqlardan danışdıqlarını soruşanda bir uşaq göy üzünün digər tərəfində cəhənnəm olduğunu deyib və ağlamağa başlayıb. Ondan sonrakı həftəni Padşahın anlayışına olan inancını azaltmaqla keçirdi, ikinci həyətdə keçirdiyimiz dəqiqələri mənə bir-bir xatırladır, sübutlarını təsdiqlədirdi: Bəli, uşaq intellektliydi, indidən düşünməyi bilirdi, bəli, ətrafındakıların təzyiqindən xilas ola biləcək qədər şəxsiyyətli idi, bəli eləydi! Sonralar, Sultan bizim üçün yuxular görməmişdən əvvəl biz onun üçün beləcə yuxular görməyə başladıq. Xoca, eyni zamanda saat üçün də çalışırdı, zənn edirdim ki, silah üçün də nəsə düşünür, çünki çağırılanda Paşaya elə deyib. Amma bilirdim ki, Paşadan ümidini kəsib. Onunçün Paşa demişdi: “Bu da başqaları kimi oldu. Bilmədiyini bilmək istəmir artıq”. Bir həftə sonra Paşa yenə onu çağırtdırdı. Sultan, Xocanı sevinclə qarşılayıb. “Deyib ki, aslanım sağalıb, dediyin oldu”. Sonra ətrafındakı adamlarla birlikdə həyətə çıxıblar. Padşah hovuzdakı balıqları göstərib, onları necə tapdığını Padşahdan soruşub. Bunu mənə danışarkən Xoca dedi: “Qırmızıydılar! Başqa bir söz demək ağlıma gəlmədi”. O vaxt balıqların hərəkətlərində nizam olduğunu sezib, sanki öz aralarında danışıb bu qüsursuzluğu qorumağa çalışırlarmış. Xoca deyib ki, balıqlar ağıllıdır. Padşaha dayanmadan anasının öyüdlərini xatırladan hərəmağalarının birinin yanındakı adamlardan biri –qırmız saçlı cücə bu sözə güləndə Sultan onu acılayıb. Arabalara minərkən də cəza olsun deyə həmin adamı- qırmızı saçlı cücəni özüylə aparmayıb. Arabalarla aslanxanaya, at meydanlarına gediblər. Qədim bir kilsənin sütünlarına, Padşahın Xocaya bir-bir göstərdiyi aslanlar, leopardlar, qaplanlar zəncirləri ilə bağlıymış. Xocanın sağalacağını bildiyi aslanın qarşısında dayanıblar, uşaq onunla danışıb, aslanı Xocaya tanıdıb. Sonra bir küncdə yatan başqa bir aslanın yanına gediblər, digərləri kimi pis iy verməyən bu heyvanın qarnında balası varmış. Padşah gözləri parıldaya-parıldaya soruşub: “Bu aslan neçə dənə doğar, neçəsi erkək neçəsi dişi olar?”. Hirslənən Xoca sonradan mənə, “səhv elədim” sözünün ona dedirdən bir şey edib, astronomiyadan başı çıxdığını, amma münəccim olmadığını Padşaha deyib. Amma uşaq da belə deyib: “Amma münəccimlərin rəhbəri Hüseyn Əfəndidən yaxşı bilirsən”. Xoca cavab verməyib, ətrafdakılar eşidər, Hüseyn Əfəndiyə çatdırarlar deyə qorxurmuş. Kefi qaçan Padşah əlavə edib: “Yoxsa Xoca heç bir şey bilmir, ulduzlara boş yerə baxır?”. Bunun haqqında Xoca, lap sonralar deməyi planlaşdırdığı şeyləri tez bir zamanda demək məcburiyyətində qalıb. Ulduzlardan çox şey öyrəndiyini, bu öyrəndiklərindən çox yararlı nəticələr çıxardığını deyib. Gözlərini açaraq dinləyən Padşahın susqunluğunu xeyrə yozaraq 21 ulduzları seyr edəcək bir rəsədxana tikilməsinə ehtiyac olduğunu deyib. Eynən rəhmətlik atası I Əhmədin babası III Muradın doxsan il öncə buyurub rəhmətlik Takiyüddi Əfəndiyə hazırlatdırdığı və sonradan baxımsızlıqdan dağılan o rəsədxana kimi bir şey, xeyr, ondan daha yaxşı bir şey: bir elm mərkəzi ki, içində ancaq ulduzları yox, bütün aləmi, çayları və dənizləri, buludları və dağları, çiçəkləri və ağacları və təbii ki, heyvanları da öyrənən alimlər bir yerə toplansınlar və istədikləri nəticələri danışa-danışa reallaşdırsınlar ki, zəkamız formalaşsın. Xocadan mənim də ilk dəfə yəqinləşdirdiyim bir qənaəti də, Padşah şirin bir nağıl dinləyən sayaq dinləyib. Arabalarla saraya qayıdarkən bir də soruşub: “Səncə, aslan necə doğacaq?”. Xoca daha əvvəl də bu barədə düşündüyü üçün bu dəfə deyib: “Doğulan balalar bir-birinə oxşayacaq”. Mənə evdə bu sözün heç bir təhlükəsi olmadığını dedi. Deyirdi ki, o səfeh uşağı “ovcumun içinə alacağam. Baş münəccim Hüseyn Əfəndidən daha bacarıqlıyam”. Padşahdan danışarkən bu kəlməni işlətməsi məni təəccübləndirmişdi. Daha dəqiq desək, qınamışdım onu. O vaxt daxili sıxılaraq ev işləriylə əlləşirdim. Sonra o kəlməni bütün kilidlərə düşən açar kimi işlətməyə başladı. Axmaq olduları üçün başlarının üstündə gəzən ulduzlara baxıb düşünmürdülər, axmaq olduqları üçün öyrənəcəkləri şeyin əvvəlcədən nəyə lazım olduğunu soruşurdular, axmaq olduqları üçün bir-birlərinə bənzəyirdilər və s. Bir neçə il öncə ölkəmdə bu cür açıqlamaları etməkdən mən də çox razı qalmağıma baxmayaraq, Xocaya heç nə deməzdim. O vaxtlar da o mənimlə yox, axmaqları ilə daha çox əlaqəli idi. Mənim axmaqlığım başqa cür imiş. Gördüyüm bir yuxunu o vaxtkı boşboğazlığımla ona danışmışdım: Mənim yerimə keçib ölkəmə gedir, nişanlımla evlənir, toyda da heç kəs bilmirdi ki, o mən deyiləm, mən də bir türk paltarı ilə seyr elədiyim əyləncənin şirin yerində anam və nişanlımla qarşılaşır və o məni yuxudan oyandıran göz yaşlarıma baxmayaraq ikisi də kim olduğumu bilmədən mənə arxasını çevirib uzaqlaşırlar. O ərəfələrdə iki dəfə Paşanın malikanəsinə getdi. Paşa, deyəsən, onun rizasından xaric Padşahla yaxınlıq etməsindən xoşu gəlmirdi, onu sorğu-suala tutub: məni soruşduğunu, haqqımda məlumat topladığını çox sonra, Paşa İstanbuldan sürgün olunandan sonra mənə dedi: yoxsa günlərimi zəhərlənmək qorxusu ilə keçirəcəkdim. Yenə də Paşanın Xocadan çox mənə maraq duyduğunu bilirdim: Xocayla aramızdakı oxşarlıqdan, məndən daha çox Paşanın narahat olmağı məni qürurlandırıdı. O ərəfələrdə sanki bu oxşarlıq, Xocanın heç vaxt öyrənmək istəməyəcəyi və mövcudluğu mənə qəribə bir cəsarət verən sir idi: Bəzi vaxtlar, sırf bu oxşarlığa görə Xoca yaşadığı müddətdə təhlükədən uzaq olduğumu düşünürdüm. Bəlkə də, buna görə Paşanın da bu axmaqlardan biri olduğunu deyəndə Xocayala razılaşmırdım, onda da Xoca hirslənərdi. Məndən həm əl çəkə bilmədiyini, həm də utandığını bilmək, məni vərdiş eləmədiyim bir arsızlığa sürütləyərdi. Dəqiqə-başı Paşanın ikimiz üçün dediklərini soruşar, Xocanı səbəbi özünə də məlum olmayan bir hirsə aludə edərdim. O vaxt inadla təkrarlayaraq deyərdi: Paşanın da ayağının altını qazacaqlar, yaxın vaxtda yeniçərlər nəsə edəcəklər, sarayın içində müxtəlif planlar qurulduğunu hiss edirmiş. Buna görə Paşanın dediyi kimi, silah üçün çalışacaqsa, bunu gəldi-gedər vəzir üçün deyil, Padşaha təqdim etmək üçün hazırlamalıymış. Düşündüm ki, bir ara ancaq bu naməlum silah planı ilə əlləşir, çalışırdı, amma davam eləmirdi. Davam eləsəydi, mənə ürəyini açacağından, məni alçaltmalı olsa da, nə fikirləşdiyimi öyrənmək üçün planlarını mənə danışacağından əmin idim. Bir axşam iki-üç həftədə etdiyimiz kimi, Ağsaraydakı o evə gedib, musiqi dinləyəndən sonra qadınlarla yatıb evə qayıdırdıq. Xoca mənə dedi ki, səhərə qədər işləyəcək, sonra məndən qadınları soruşdu, heç etmədiyimiz bir şey idi qadınlardan danışmaq, sonra birdən dedi ki, “fikirləşirəm”, amma nəyi fikirləşdiyini deməmiş evə gələn kimi otağına keçdi. Mən də artıq səhifələrini belə çevirməyə üşəndiyim kitabların yanında qaldım və onu davam etdirmədiyinə inanmadığım hər hansı bir planını, yaxud da düşüncəsini, qapandığı otaqda hələ tam vərdiş etmədiyi masanın arxasında oturub qarşısındakı boş kağızlara baxdığını, masanın ətrafında saatlarla utanc və hirslə boş-boş oturduğunu düşündüm. Gecəyarısından çox sonra otağından çıxdı, kiçik bir problemlə üzləşdiyi üçün kömək istəyən şagirdin təvazökar utancaqlığıyla məni içəri, masasının yanına çağırdı. Heç çəkinmədən dedi: “Mənə kömək et. İşləri birgə düşünək, təkcə davam edə bilmirəm”. Bir an bunun qadınlarla 22 əlaqəli bir şey olduğunu düşünüb susdum. Mənasız-mənasız baxdığımı görəndə, ciddi-ciddi dedi: “Axmaqlar haqqında düşünürəm. Niyə o qədər axmaqlar var?. Sonra mənim cavabımı bilirmiş kimi əlavə etdi: “Yaxşı, axmaq deyillər, amma beyinlərində nəsə çatmır”. “Onların” kimliyini soruşmadım. “O məlumatları beyinlərində saxlayacaq bir yer yoxdumu?”- dedi, sanki bir söz axtarırdı, ətrafına baxdı. “Beyinlərinin içində bir qutu, bu şkafın gözləri kimi, qarışıq əşyaları içinə yerləşdirməsi mümükün olan bir künc olmalıdır, amma sanki elə bir şey yoxdu. Başa düşürsən?”, nəsə başa düşdüyümə özümü inandırmaq istəyirdim, amma çox da başa düşə bilmirdim. Uzun müddət ikimiz də susduq. Ən axırda dedi: “Onsuz da guya insanın niyə elə, yaxud da belə olduğunu kim bilir ki? Ah, kaş ki, həqiqi bir həkim olaydın və mənə öyrədəydin, dedi, sonra əlavə etdi: “Bədənlərimizi və beynimizin içini”. Sanki bir qədər utandı. Məni qorxutmaq istəmədiyi üçün bu haqda sağlam bir tövrlə açıqladı: Təslim olmayacaqmış, sonuna qədər gedəcəkmiş, həm nəhayətdə nə olacaq deyə maraqlandığı üçün, həm də edə biləcəyi başqa bir şey olmadığı üçün. Başa düşə bilmirdim, amma bütün bunları məndən öyrəndiyini düşünmək mənə xoş gəlirdi. Sonralar özümüzü elə aparırdıq ki, guya hansı məna kəsb etdiyini bilmirik və bu sözü teztez təkrarlayırdıq. Amma ilişdiyi bu höcətlikdə daha çox sual verən xəyalpərvər bir tələbənin ədası hiss olunurdu, hər dəfə sonuna qədər gedəcəyini deyəndə, mən, başına gələn hadisələrin səbəblərini soruşan çarəsiz bir aşiqin hüznlü və əsəbi gileylənməsinə şahid olduğumu zənn edirdim. O ərəfələrdə bu sözü tez-tez deyirdi, yeniçərlərin üsyan hazırladıqlarını öyrəndiyi vaxt deyirdi, uşaq məktəbindəki şagirlərin ulduzlardan daha çox mələklərlə maraqlandığını danışarkən deyirdi, çoxlu pul verərək aldığı əlyazmanı daha yarısını oxumamış əsəbi şəkildə kənara tullayandan sonra və artıq sırf alışqanlığa görə muvaqqitxanədə görüşüb danışdıqları dostlarından ayrılandan sonra deyirdi və yaxşı qızdırılmamış hamamda soyuqladıqdan sonra və ətrafına və güllü yorğanını üstünə sərdiyi kitabları ilə yatağına uzanandan sonra və məscidin əlüzyuyanında dəstəmaz alanların axmaqcasına danışdıqlarına qulaq asandan sonra deyirdi və Venesiyalılara məğlub olduğunu öyrənəndən sonra və yaşının keçmək üzrə olduğunu deyərək onu evləndirmək üçün onunla görüşməyə gələn məhəllə əhlini səbirlə dinləyəndən sonra yenə deyirdi: Sonuna qədər mübarizəsini davam etdirəcəkmiş. İndi düşünürəm: bu yazdıqlarımı axıra qədər oxuyan kim, baş verənləri, ya da xəyal edərək nəql etdiyim hər şeyi səbirlə izləyən hansı oxucu deyə bilər ki, Xoca niyə bu sözünün üstündə durmadı?23 4 Yayın axrına yaxın günlərdə baş münəccim Hüseyn Əfəndinin cəsədini İstiniyyə sahilində tapıldığını eşitdik. Paşa qətl üçün fitva əmrini ən axırda alıb, o da gizləndiyi yerdə rahat durmayıb, Sadiq Paşanın yaxın günlərdə öləcəyi ehtimalı var deyə hər yana kağızlar yolladığına görə yerini biliblər. Anadoluya keçmək istəyərkən cəlladlar qayığına çatıb boğublar. Malınınmülkünün müsadirə edildiyini öyrənəndə Xoca baş münəccimin kağızlarını, kitablarını, dəftərlərini ələ keçirmək üçün fəaliyyətə keçdi: bunun üçün yığdığı nə qədər pulu varsa, hamısını rüşvətə xərclədi. Bir axşam evə yekə bir sandıq içində gətirdiyi minlərlə kitabı bir həftə içində əxz elədikdən sonra bundan lap yaxşısını düzəldə biləcəyini dedi. Dediyini eləyərkən mən də ona kömək etdim. Padşaha təqdim etməyə qərar verdiyi “Həya-ül-Heyvan və Əcaib-ül-Məxluqat” adlı iki risalə üçün Empolidəki evimizin geniş bağçalarında, çayırlarında gördüyüm gözəl atlar, qeyri-adi eşşəklər, dovşanlar, kərtənkələlər haqqında ona danışdım. Xoca intuisiyamın nə qədər geniş olduğunu deyəndən sonra, su zanbaqları olan hovuzumuzdakı bığlı firəng qurbağalarını, Siciliya ləhcəsi ilə danışan mavi tutuquşuları və cütləşməmişdən əvvəl otururub bir-birinin tüklərini təmizləyən sincabları ona xatırladaraq danışdım. Sultanın çox maraqlandığı, amma sarayın birinci həyətinin təmizliyinə görə lazımınca məlumat sahibi olmadığı mövzulardan biri olan qarışqaların həyatı uzun müddət diqqətlə araşdırdığımız sahələrdən biri oldu. Xoca qarışqaların nizamlı, məntiqli həyatını qələmə alarkən uşaq Padşahı öyrədəcəyimizi də düşünürdü. Bu məqsəd üçün bizə məlum olan qara qarışqaların məlumatı tam əks etdirmədiyini görəndə, Amerikadakı qırmızı qarışqaların həyat sistemindən danışdı. Bu da ona Amerika adlandırılan, ilanlı ölkədə yaşayan və yaşadıqları həyatı dəyişdirməyən qul vətəndaşların başlarına gələnlər haqqında həm kin-küdurətli, həm də çoxhissəli bir kitab yazmaq fikrində olduğunu bildirdi: Mənə bu haqda əhatəli danışarkən deyirdi ki, ova getməyi xoşalayan bir uşaq kralın elmlə maraqlanmadığı üçün, nəticədə ispaniyalı kafirlər tərəfindən necə peşman edildiyini yazacaq, zənnimcə, kitabı axıra qədrə yazmağa cəsarəti çatmadı. Qanadlı mamontları, altıayaqlı öküzləri, ikibaşlı ilanları daha başa düşülən tərzdə çəkmək üçün çağırtdırdığımız miniatür ustasının çəkdikləri ikimizi də razı salmadı. “Orjinalı əvvələr beləydi, indiysə hər şey üçölçülü, orjinal kölgəli, - bir bax- eninə olanda da kölgəsini arxasındakı oxşarı kürəyində daşıyan kimi səbirlə dözərək daşıyır.” – Xoca dedi. Sultanın soruşdurmadığına görə, risalələri Padşaha, Paşanın vasitəsi ilə verməyi qətiləşdirmişdi, amma sonra buna görə çox peşman oldu. Paşa ulduz elminin boş şey olduğunu, baş münəccim Hüseyn Əfəndinin boyundan böyük işlərə girişdiyini, siyasi oyunlar oynadığını, Xocanın da indi onun boş qalan yerində gözü olmağından şübhələndiyini, elm adlanan şeyə inandığını, amma bunun ulduzlara yox, silahlarla əlaqəli olduğunu, baş münəccimliyin uğursuz bir iş olduğunu, bunun o vəzifəyə gələnlərin hamısının nəhayətdə öldürülmələrindən, ya da lap pisi, nə vaxtsa sirri faş edib yox olmaqlarından başa düşdüyünü, çox istədiyi və elminə güvəndiyi Xocanın da bu səbəbdən, bu vəzifəyə yiyələnməyi heç də istəmədiyi, onsuz da təzə baş münəccimin bu işin lazımınca öhdəsindən gələ biləcək qədər axmaq və saf olan Sıdqı Əfəndi olacağını, Xocanın əvvəlki baş münəcimin kitablarını əldə etməyini eşitdiyini, bu işlə maraqlanmamasını təvəqqe etdiyini ona deyib. Xoca da ona, elmdən başqa bir şeylə maraqlanmadığını deyərək, Padşaha çatdırmasını istədiyi risalələri verib. Axşam elmdən özgə şeylə maraqlanmayacağını, amma bu elmi reallaşdırmaq üçün lazım olan hər şeyi də edəcəyini deyib, ilk işi olaraq da Paşaya lənət oxudu. Sonrakı ay, idrakımızın yaratdığı rəngli heyvanlara uşağın necə bir reaksiya göstərməsiylə maraqlanarkən, Xoca hələ də saraydan niyə çağırılmadığını düşünürdü. Nəhayət, ova çağırdılar, o Padşahın yanına, məni ancaq uzaqdan baxmaq üçün, Kağızxana dərəsinin sahilindəki Miraxor köşkünə getdik, adam çox idi. Bostançıların başçısı hər şeyi hazırlayıb: dovşanları və tülküləri qovurandan sonra arxasınca tazıları bişirdilər, biz də baxdıq: Dovşanın biri digərlərindən ayrılıb 24 özünü suya atanda hamı ona baxdı: üzə-üzə qarşıdakı sahilə keçmək istəyəndə bostançılar ora da it göndərmək istədilər, amma uzaqdakıları da eşidirdik. Padşah dovşanın azad olmağına izin vermədi. Amma yad bir it digər sahildəymiş, dovşan yenə özünü suya atdı, amma it ona çatdı, bostançılar tez yüyürüşüb dovşanı onun ağzından aldılar. Padşahın hüzuruna gətirdilər. Uşaq tez heyvanı yoxlatdırdı, bədənində ciddi bir yara olmadığını görəndə sevindi, o sonra dağın başına gedib dovşanın aşağı atılmasını əmr verib. Sonra aralarında Xocanı və qırmızı saçlı zənəni gördüyüm qələbəlik də Padşahın ətrafına toplaşdılar. Axşam Xoca danışdı. Padşah soruşub ki, bu hadisə necə yozulmalıdı? Hamıdan sonra, növbə özünə gələndə, Xoca, Sultana deyib ki, heç gözlənilməyən yerdən düşmənlər peyda olacaq, amma təhlükədən sağ-salamat çıxacaqsan. Düşmənlərin ölüm təhlükəsindən danışan, hətta Padşahla dovşanı bir tutan bu yozumu pisləməyə səy göstəriblərsə də, Sultan aralarında təzə baş münəccim Sıdqı Əfəndinin də olduğu insanları susdurub, Xocanın sözlərinin qulağına sırğa olacağını deyib. Sonra biz-biz tükü olan qaranquşun can hovlu özünü müdafiə etməsinə və arsız tazıların kiçik hissələrə ayırdıqları bir tülkünün acınacaqlı ölümünü seyr edərkən Sultan aslanın biri dişi, biri də erkək, bir-birinə uyğun iki bala doğduğunu, heyvanlar haqda olan kitabları çox xoşladığını deyib və Xocadan Nil ətrafındakı çayırlarda rast gəlinən mavi öküzləri və çəhrayi pişikləri soruşub. Sarayda hansısa hadisələrin baş verməsi xəbərini bu hadisədən çox sonra eşitdik: Kösəm Sultan yeniçərlərin ağaları ilə razılaşıb, Sultanı və anasını öldürüb yerinə Şahzadə Süleymanı keçirmək üçün plan qurublar, amma sonra planlarını pozmayıblar. Kösəm Sultanın ağzından, burnundan qan gələnə qədər boğub öldürüblər, Xoca baş verənləri muvaqqitxanaya gələn səfeh dostlarının dedi-qodularından eşidirdi, bir də məktəbə gedirdi ordan da öyrənirdi, başqa heç yerə çıxmırdı. Payızda bir ara yenə də kosmoqrafiya ilə məşğul olmağa qərar verdi, amma ümidsizliyə qapıldı: Rəsədxana lazım idi, üstəlik axmaqların ulduzlara qara qəpik vermədiyi kimi, ulduzlar da axmaqlara dirsək göstərirdi. Qış gəldi, qapalı günlər başladı və bir gün öyrəndi ki, Paşa təhlükədədir. Onu da boğduracaqlarmış, amma Validə Sultan razı olmayıb, malını-mülkünü əlindən alıb Ərzincana sürgün eləyiblər. Bir daha ölümündən özgə heç bir xəbərini eşitmədik. Xoca dedi ki, artıq heç kəsdən qorxmur, heç kəsə də beş köpüklük minnət borcu yoxdu, bunları deyərkən məndən nə qədər şey öyrənib-öyrənməməyini bilmirəm. Artıq uşaqdan da, anasından da çəkinirmiş, az qalırıdı ki, desin: “Ya dövlət başa, ya quzğun leşə”, amma evimizdə qalır, kitablar arasında sakitcə oturur, Amerikadakı qırmızı qarışqalardan danışaraq təzə bir qarışqanamənin xəyallarını qururduq. Ondan əvvəlkilər və ondan sonrakı bir çox qış kimi o qışı da evdə keçirdik, heç bir şey olmadı. Soyuq gecələrdə, sazağın qapısından, bacasından girdiyi evin aşağı mərtəbəsində oturub danışırdıq. Artıq mənə yuxarıdan-aşağı baxmırdı, ya da mənə xor baxmağa həya edirdi. Bu yaxınlığı nə saraydan, nə də saraya yaxın bir çevrədən heç kəsin onunla əlaqə saxlamaması ilə əlaqələndiridim. Bəzən də düşünürdüm ki, aramızdakı oxşarlığı mənim qədər o da düşünür, artıq mənə baxarkən özünü gördüyünü düşünürdüm, mənə baxanda özünü görər deyə maraqlanırdım: Nəyi düşünürdü? Heyvanlar haqqında yenə də uzun bir risalə yazıb qurtarmışdıq, amma Paşanın sürgün olunduğuna görə və Xoca saraya girib-çıxan uzaq tanışlarının heç birinin minnətini götürməyə hazır olmadığı üçün, risalə masanın üstündə qalırdı. Aradabir boş keçirdiyim günlərin sıxıntısı ilə səhifələri açar, çəkdiyim bənövşəyi çəyirtikələrə, uçan balıqlara baxar, Padşahın bu sətirləri oxuyanda nə fikirləşəcəyini düşünərdim. Xocanı bir də baharın əvvəlində çağırdılar. Uşaq onu görəndə çox sevinib: Xocanın dediyinə görə, hər hərəkətindən, hər sözündən Xocanı xeyli vaxtı düşündüyünü, amma ətrafındakı səfehlərin təzyiqi ilə axtarmadığını başa düşürmüş. Padşah tez ata nənəsinin planından söz salıb, Xocanın bu təhlükəni əvvəlcədən gördüyünü deyib, amma Xoca, Sultanın bu təhlükədən sağ-salamat qurtaracağını da əvvəlcədən bilib. O gecə sarayda canına qəsd edənlərin qışqırıqlarını eşidərkən uşaq qətiyyən qorxmayıb, çünki yadına dovşanı dişləyən xain it düşüb. Padşah tərifli sözlərdən sonra, Xocaya uyğun bir yerdən dirilik verilməsini buyurub. İş 25 sənədləşdirilib təsdiqlənməmiş, Xoca getmək məcburiyyətində qalıb, deyiblər ki, dirilik bəraəti üçün yayın axrını gözləsin. Gözləyərkən, diriliyin gəlirinə güvənərək Xoca bağçada çox da böyük olmayan bir rəsədxana qurmağı planlaşdırdı, qazılacaq quyunun ölçülərini, yerləşdirəcəyi mexanizmin maliyyəsini hesabladı, amma bu dəfə tez bezdi: O ərəfədə şkafda Takiyüddün əldə etdiyi astronomik nəticələr toplanmış kitabın pis əlyazmasından çıxardılmış nüsxəsini tapmışdı. İki ayını tapdığı kitabı isbat etməyə xərclədi, amma nəhayətdə, hansı səhvin öz ucuz avadanlıqlarından, hansının Takiyüddən, hansının da əlyazması pis olan katibin diqqətsizliyindən qaynaqlandığını bilmədiyi üçün hirsləndi. Əsəblərini daha da gərginləşdirən şey altmışlıq üsulla hesablanmış triqonometrik qrafika cədvəllərinin arasına kitabın əvvəlki sahiblərindən birinin yerləşdirdiyi, vəznli, qafiyəli misralar idi. Kitab sahibi əbcəd hesabı və başqa üsullarladan istifadə edərək dünyanın gələcəyi haqqında təvazökarlıqla proqnozlar vermişdi. Ən axırda, dörd qızdan sonra bir oğlan uşağı olacaq, günahsızı günahkardan ayıran biri peyda olacaq, qonşusu Bahəddin Əfəndi öləcəkmiş. Xoca bu qənaətləri oxuyarkən əvvəl əyləndisə də, sonra ümidsizliyə qapıldı. Başımızın içindən, qəribə və qorxuducu bir qaranlıqdan danışılırdı: Sanki qapağını açıb içinə baxa biləcəyimiz sandıqlardan, otağın içindəki şkaflardan danışılıdığını da vurğulayırdı. Padşah söz verdiyi dirilik nə yayın axırında verildi, nə də qışa yaxın. Növbəti bahar isə Xocaya yeni bir qərar hazırlandığını deyiblər, ona qədər gözləməliymiş. Bu ərəfədə, az da olsa saraya çağırılır, çartlayan bir aynanın, Yassı ada düzənliklərinə düşən yaşıl ildırımın, durduğu yerdə dağım-dağım olan gilas suyu ilə dolu sürahinin yozumunu və son yazdığım risalədəki heyvanlar haqqında Padşahın soruşduğu sualları cavablandırırdı. Evə qayıdanda uşağın həddibulüğ çağına yetişdiyini dedi, insanın ən asan təsirə düşən çağı bu çağ idi. Padşahı ələ alacaqmış. Bu məqsədlə təzə bir kitab yazmağa başladı. Məndən asteklərin süqutunu, Kortezin xatirələrini eşitmişdi, ağlında elmə diqqət ayırmadığı üçün haqqında bədii bir şey yazılan zavallı bir uşağın əhvalatı əvvələr də vardı. O vaxtlar yaxşı insanlar yuxulayarkən toplarıyla, avadanlıqlarıyla , qorxuducu mifləriylə və silahlarıyla onları məğlub edib öz qayda-qanunlarına boyun əydirən namusuzlardan danışırdı, amma çəkilib yazdığı şeyləri o vaxtlar məndən gizlədirdi. Hiss edirdim, gözləyirdi ki, əvvəlcə mən maraqlanım, amma o günlərdə məni qeyriadi bədbəxtliyə itələyən yurd həsrəti, ona qarşı olan kinimi artırmışdı, marağımı gizlədirdim. Özümü elə göstərməyə başladım ki, guya ucuz olduğu üçün alıb oxuduğu cildləri çırıq kitabları və mənim danışdıqlarımı əsas götürərək yaradıcı zəkasının yaratdığı nəticələri bilmək istəmirəm. Öz iş otağı kimi düzəltdiyi yuxardakı kiçik otağa çıxırdı, düzəltdirdiyi masamızda əyləşirdi, hətta düşünürdü də, amma yaza bilmirdi, bunu özü də hiss edirdi, həm də bilirdim ki, yaza bilmir, düşündüklərini, mənim bəyəndiyimi öyrənməmiş yazmağa cəsrətinin çatmadığını da bilirdim. Onu özünə inanmaqdan tam çəkindirən, yuxarıdan-aşağı baxdığı mənim bəsit düşüncələrimin əskikliyi də deyildi. O əslində mənim kimilərin -“onların”, mənə bütün o bilikləri öyrədən, beynimin içinə o düşüncəni, o elm gözlərini yerləşdirən başqalarının məlumatlarını öyrənmək istəyirdi. Onlar, görəsən, bu vəziyyətdə nə düşünürlər? Məndən soruşmaq istədiyi, amma soruşa bilmədiyi şey bu idi! Qürurunu tapdalayıb, bu sualı məndən soruşmağını necə də çox gözlədim. Amma soruşmadı. Qurtardığını, yaxud qurtarmadığını bilmədiyim bu kitabı, bir müddət sonra yarımçıq qoyub yenə o “axmaqlar”ın fikrinə düşdü. Öyrənmək istədiyi əsl elm yolu onların niyə elə axmaq olduqlarını öyrənməkdən keçirdi, beyinlərinin içinin niyə elə olduğunu bilib ona əsasən düşünməliydi! Düşünürdüm ki, saraydan gözlədiyi nəticənin işarələrini almadığı üçün, eyni şeyləri ümidsizliklə təkrarlayır. Zaman boş- boş axır, Padşahın həddi-büluğ çağı ona çox da sərf etmirdi. Amma Köpürlü Mehmed Paşa baş vəzir olandan əvvəlki yaz, nəhayət, Xoca diriliyə qovuşdu, həm də öz istədiyi yeri seçərək:Gəbzə yaxınlığındakı iki dəyirmanla, qəsəbəylə arasında bir saat yol olan iki kəndin gəlirini birləşdirmişdilər. İşimizlə bağlı Gəbzəyə getdik, təsadüf nəticəsində boş olan köhnə bir ev tutduq, amma Xoca burada keçirdiyimiz ayları, gətirtdiyim masaya nifrətlə baxtdığı günləri unutmuşdu. Sanki evlə birlikdə xatirələri də köhnəlmiş, çirkinləşmişdi, orda onsuz da keçmişdə qalan heç bir şeylə maraqlanmayacaq səbirsizlik mövcud idi. Bir neçə dəfə kəndlərlə bağlı məlumatları dəqiqləşdirdi:Bundan əvvəlki 26 illərin gəlirini öyrəndi, dedi-qodusundan muvaqqitxanadaki dostlarından eşitdiyi Tərxunçu Əhməd Paşanın təsiri ilə diriliyin hesabını çox bəsit və anlaşıqlı şəkildə göstərən bir dəftər tutmaq üsulu tapdığını açıqladı. Amma azadlığına və yararlılığına özünün də inanmadığı bu kəşfi ilə kifayətlənmədi: Köhnə evin arxa həyətində oturaraq göyə baxa-baxa boş-boş keçirdiyi gecələr içindəki astronomiya sevgisini təkrar alovlandırmışdı. Düşüncələrini bir addım daha irəli aparacağını zənn edərək, bir ara onu mən də cəsarətləndirdim, amma niyyəti nəyisə müşahidə etmək, ya da fikir irəli sürmək deyilmiş: Kənddə və Gəbzədə tanıdığı ən ağıllı gəncləri, uşaqları, ən ali elmi onlara öyrədəcəyini hiss edərək evə çağırdı, məni yollayıb İstanbuldan gətirtdiyi modeli, zəngləri təmir edib, yoxlayıb həyərin arxa hissəsində onlardan ötrü qurdu və bir axşam, haradan yarandığını bilmədiyim ümid və güclə illər əvvəl Paşaya, daha sonra Padşaha danışdığı o göyüzü haqqında qanunu heç də mürəkkəbləşdirməyərək təkrarladı. Gecənin yarısı bircə sual da verməyərək evlərinə qayıdan adamlardan və astronomiyadan ümidini sonuncu dəfə kəsməsi üçün, növbəti səhər qapımızın qarşısında, içindən hələ ilıq qan sızan bir qoyun ürəyi tapmağımız bəs elədi. Amma bu məğlubiyyəti çox da böyütmədi: Əlbəttə, dünyanın və ulduzların necə fırlandığını başa düşən deyildilər, hələlik heç onların başa düşməyi də vacib deyildi, başa düşməli olan artıq həddi-büluğ çağını qurtarmaq üzrəydi, bəlkə də, o da biz olmayanda bizi axtarmışdı, görəcəyimiz işdən sonra əldə edəcəyimiz üç-beş manat üçün biz hədər yerə fürsəti fövtə verirdik. İşlərimizi yoluna qoyub, ağıllı gənclərin ən ağıllı görünənini də eşikağası təyin edəndən sonra, İstanbula qayıtdıq. Ondan sonrakı üç il ən pis illərimiz oldu. Hər gün bir gün əvvəlkinin, hər ay ötən ayın, hər mövsüm yaşadığımız başqa bir mövsümün bezdirici, əsəbiləşdirici təkrarıydı: Eyni şeyləri kədər və ümidsizliklə təkrar görür və ad verə bilmədiyimiz məğlubiyyəti sanki hədər yerə gözləyirdik. Yenə arada bir saraydan çağırtdırıb, heç yozulmamış yozumlar etməsini istəyirdilər, yenə hər çərşənbə günortadan sonra həmişə toplaşdıqları yerdə elm dostları ilə görüşüb danışır, əvvəlki kimi ardıcıl olmasa da, yenə səhərlər tələbələri görür və döyür, yenə arada bir onu evləndirməyə gələnlərə, bu dəfə az da olsa qərarsızlıq içində qalsa da, müqavimət göstərir, yenə qadınlarla yatmaq üçün, ta xoşlamadığı o musiqiyə qulaq asmaq məcburiyyətində qalır, yenə axmaqlara qarşı olan nifrətindən bəzən sanki boğulur, yenə otağına qapanır, sərdiyi yatağına uzanıb yanındakı əlyazmalarını, bayağı kitabları ordan-burdan hirslə vərəqlədikdən sonra, saatlarca tavana baxaraq gözləyirdi. Xoşbəxtliyini daha da artıran şey, muvaqqitxanya getməyə davam edən dostlarından təfərrüfatını öyrəndiyi Köpürlü Məhməd Paşanın zəfərləri idi. Donanmanın venesiyalıları məğlub etməyi, Bozcaadanın və Limninin geri alındığını, ya da üsyançı Abaza Həsən Paşanın əzildiyini mənə deyərkən, bunların ən axırıncı və ötəri uğurlar olduğunu əlavə edirdi: yaxın vaxtda axmaqlığın və bacarıqsızlığın palçığına batacaq şikəstin son tərpənişləri idi bunlar: sanki bir-birini təkrarlayaraq bizi daha da çox yoran günləri dəyişdircək pis bir hadisə gözləyirdi. Həm də elm deyə bayraq etdiyi varlığın da, yanında ümidi qalmadığı üçün tam mənada dura bilmirdi. Yeni bir düşüncənin həyəcanına bir həftədən çox dayana bilmir, tez bir zaman da axmaqlarını xatırlayaraq hər şeyi unudurdu. İndiyə qədər düşündükləri onun üçün bəs etmirdimi? Onun üçün bu qədər beyin yormağa dəyərdimi? Bu qədər hirslənməyə dəyərdimi? Hələ o vaxtlar özünün onlardan ayırmağı lap təzə öyrəndiyi üçün, bu elmin mahiyyətinə çatmaq üçün lazım olan gücü və istəyi öz içində cəmləyə bilmirdi. Amma özünün onlardan fərqli olduğuna artıq inanırdı. Daha çox nəzərəçarpan ilk həyəcan daxili sıxıntıdan əmələ gəldi. Artıq başını heç bir mövzuda uzun-uzadı yormadığı üçün, o günlərdə vaxtını, eynən öz-özüylə oynamayan eqoist və axmaq uşaqlar kimi evin içində bir otağa girib digərindən çıxaraq, bir mərtəbədən digərinə çıxıbdüşərək, pəncərələrdən boş-boş baxaraq keçirirdi. Taxta evi taq-taraq taqqıldadan bu qurtarmayan əsəbiləşdirci gəzintiləri vaxtı mənim yanıma gələndə, məndən başqatılası bir əyləncə, düşüncə və ümidləndirici söz gözlədiyini bilirdim. Amma bezginliyimə baxmayaraq ona qarşı olan qəzəb və niftətim heç də azalmadığı üçün, gözlədiyi sözü ona demirdim. Məndən cavab almaq üçün qürurunu qırıb, alçalaraq bir neçə cümlə dediyi vaxtlar belə istədiyi sözü ona 27 deməzdim, saraydan aldığı xeyrəyozulası bir xəbəri, ya da prinsiplə araxasınca gedərsə, burnu ovulacaq bir nəticəylə üzləşəcəyi yeni fikirini eşidəndə, ya özümü eşitməməzliyə vururdum, ya da dediyi şeyin ən bayağı tərəfini üzə çıxararaq həyəcanını azaldırdım. Daxili boşluqda, ümidsizlik içində qıvrılmağını seyr eləmək mənə xoş gəlirdi. Amma sonralar başını qatacaq yeni düşüncənin də bu boşluqda olduğunu gördü, bəlkə, bu hal öz-özü ilə qaldığı üçün beləydi, bəlkə də, heç bir şeyin üstündə tam dəqiqliyi ilə dayanmayan fikri öz səbirsizliyinin sərhəddini keçə bilmədiyi üçün. O vaxt ona cavab verdim, çünki onu cəsarətləndirmək istəyirdim, ağlına gələn şey mənim də marağıma səbəb oldu, düşündüm ki, bəlkə, mənim də marağımın fərqinə varar. Bir gün axşamüstü evi tıqqıldadaraq gəzəndə ayaq səsləri ilə birgə Xoca otağıma girib, gündəlik və adi bir şeydən danışırmış kimi “niyə sən mənsən?” deyəndə, onu cəsarətləndirmək istəyərək cavab verdim. Niyə mənim Xoca olduğumu bilmədiyimi deyəndən sonra, bu problemin orada, onların arasında, çox soruşulduğunu, hər gün daha çox öyrənilmək istənildiyini əlavə etdim. Bunu deyərkən fikrimdə bu sözümü saxlayacaq heç bir örnək, heç bir fikir yox idi, heç bir şey də yoxdu, sadəcə olaraq sualı o istəyən kimi cavablandırmaq istəmişdim, bəlkə də, bəsit bir instinktlə, oyundan xoşlanacağını hiss etdiyim üçün bu beləydi. Təəccübləndi. Mənə maraqla baxırdı, istəyirdi ki, davam eləyim, mən susanda səbri çatmadı, istədi ki, təkrar deyim: demək, onlar bu sualı soruşurdular? Gülümsəyərək onun sözünün təsdiq elədiyimi görəndə hirsləndi, bunları onlar soruşurlar deyə soruşmurmuş, onların soruşduğundan xəbərsiz olaraq özü soruşub, onların nə iş gördükləri onun heç vecinə də deyilmiş. Sonra qəribə bir ədayla dedi: “Sanki, qulaqlarımın içində bir səs, davamiyyətli olaraq mənə mahnı oxuyur.” Qulağının dibində oxuyan bu müğənni ona atasını xatırladıb, ölümündən əvvəl onun da elə bir müğənnisi var imiş, amma onun mahnıları fərqliymiş. “Mənim müğənnim həmişə eyni nəqarəti oxuyur”, - bir qədər utanan kimi oldu və dedi: “Mən mənəm, mən mənəm. Ah!” Az qala qəhqəhə çəkəcəkdim, özümü saxladım. Bu əgər xoş bir zarafatdısa, o da gülməliydi, amma gülünclükdən kənar olduğunu bilirdi. Mənim boynuma düşən həm bu gülünclüyün, həm də nəqarətin ifadə etdiyi mənanı başa düşdüyümü hiss etdirmək idi, çünki bu dəfə istəyirdim ki, yenə davam eləsin. Nəqarətin ciddi bir şey olduğunu dedim, təbii ki, qulağımın dibində o mahnını oxuyan ondan özgə adam deyildi. Yəqin bu sözlərimlə, onu ələ- saldığımı hiss edib hirsləndi: O da bunu bilirmiş, onu maraqlandıran həmin səsin bu sözləri oxuyub hansı səbəbdən dayanması imiş. Təbii ki, narahat olduğuma görə demədim, amma açığı mən də elə düşünürdüm. Eqoist uşaqlarda olan darıxmaq hissi, məhz, bu cür nəzərəçarpan, ya da cəfəng nəticələrinin olduğunu ancaq özümdə yox, qardaşlarımda da olduğunu bilirdim. Dedim ki, bu nəqarətin səbəbini yox, mənasını düşünməlisən. O vaxt ağlıma gəldi ki, bəlkə də, bu daxili boşluqda dəli ola bilər, mən də ümidsizliyin və qorxaqlığın sıxıntısından ona nəzarət edərək xilas olardım. Bəlkə bu dəfə bunu edərsə, həqiqətən də, ona heyran olardım, bu ikimizin də həyatında real bir şey olardı. Nəhayət, axırda dedi: “Yəni neyləyim?”. Niyə mən olduğumu düşündüyünü soruşdum, amma bunu məsləhət verirəmmiş kimi demədim, mən də ona bu haqda kömək edə bilməyəcəyim üçün, iş ancaq onun özünə qalırdı. Zarafatla dedi:“Yəni neyləyim, aynaya baxım?”. Amma rahat görünmürdü. Düşünsün deyə susdum. Təkrar dedi: “Aynaya baxım?”. Birdən hirsləndim, düşündüm ki, Xoca öz başına heç bir nəticə əldə edə bilməyəcək. İstəyirdim ki, bunu o da bilsin, istədim ki, mənsiz heç bir şey edə bilməyəcəyini üzünə deyim, amma cəsarətim yox idi, yumşaq bir tövrlə dedim ki, aynaya baxsın. Xeyr cəsarətim yox, halım yox imiş, hirsləndi, qapını cırpıb gedəndə qışqırdı. Mənə dedi ki, sən axmaqsan. Üç gün sonra söhbəti təkrar açanda, sözü yenə “olanlara” gətirmək istədiyini görəndə oyunu davam etdirmək istədim, çünki necə olursa olsun, işin arxasınca getməyi o məqam da ümidvericiydi. Onların – mənim ölkəmdəkilərin aynaya baxdıqlarını, həm də, burdakılardan daha çox aynaya baxdıqlarını dedim. Ancaq kralların, kraliçaların, nəsil-nəcabətlilərin yox, adi insanların evləri də xüsusi qaydada da çərçivələnib, divarlara diqqətlə asılmış aynalarla dolu idi, amma təkcə bu səbəbdən yox, ancaq özlərini düşündükləri üçün bu işdə uğur qazanmışdılar. Məni təəccübləndirən maraq və saflıqla soruşdu: “Hansı işdə?”. Fikirləşdim ki, dediklərimin hər 28 kəlməsinə inanır, amma sonra gülümsədi: “Deməli, səhərdən axşama qədər aynalara baxırlar”. Ölkəmdə qoyub gəldiklərimi birinci dəfəydi ki, ələ salırdı. Hirslə ona toxunacaq bir söz tapmaq istədim, düşünməyərək, inanmadan tezcə dedim: “Nə olduğunu insan ancaq özü düşünə bilər”, amma Xocada bu işi görə biləcək cəsarət yox idi. Sifətinin istədiyim kimi kədərlə sarsıldığını görəndə ləzzət aldım. Amma bu ləzzət mənə baha başa gəldi. Məni zəhərləyib öldürməklə qorxutduğu üçün, onun göstərə bilməyəcəyimi iddia etdiyim cəsarəti, bir neçə gün sonra göstərməyimi məndən istədiyi üçün belə oldu. Əvvəl işi zarafata bağlamaq istədim, aynalara baxmaq kimi, insanın kim olduğunu özünü düşünə bilməyi də zarafat idi, o sözləri onu hirsləndirmək üçün zarafatla demişdim, amma elə görkəmindən də görünürdü ki, bu sözlərə inanan deyil. Cəsarətimi isbat etməsəm, məni yeməyimi azaltmaqla, ən vacibi, otağa salıb qapını kilidləməklə təhdid elədi. Düşünüb kim olduğumu kağıza yazmalıydım, bu işin necə edildiyini, nə qədər cəsur olduğumu onda görəcəkmiş.29 5 Əvvəlcə qardaşlarım, anam və nənəmlə birgə, Empolidəki bağ evimizdə keçirdiyimiz o gözəl günləri ehtiva edən bir neçə səhifə yazdım. Mənim niyə mən olduğumu izah etmək üçün bu şeylər haqqında yazmağı qarşıma açıq şəkildə məqsəd qoyduğumu bilirdim, bəlkə də, bu hal itirdiyim o gözəl günlərə qarşı olan həsrətimdən qaynaqlanırdı, üstəlik, hirslə dediyim o sözdən, qəzəbdən sonra Xoca məni o qədər bu işə məcbur eləmişdi ki, eynən indi etdiyim kimi, təfərrüatlarını bəyəndirməyə çalışaraq, oxucunu inandıracağım şeyləri düşünərək yazmaq məcburiyyətindəydim. Amma Xoca əvvəlcə yazdıqlarımı bəyənmədi, bunlar hamının fikirləşib yaza biləcəyi şeylərimiş, aynaya baxıb düşünərkən edilənlərin bunlar olduğuna inanmırmış, mənim Xocada əskikliyini gördüyüm cəsarət hissi də belə ola bilməzmiş. Atam və qardaşlarımızla getdiyim ov vaxtı qarşıma çıxan Alp ayısı ilə göz-gözə gəlib uzun-uzadı birbirimizə necə baxdığımızı və öz atları tərəfindən gözümüzün qarşısında tapdandıqdan sonra yatağında ölən əziz arabaçımızdan ötrü hiss etdiklərimi oxuyanda da eyni reaksiyanı verdi: Bunları hamı yaza bilərmiş. Bunun haqqında orda hamının etdiyinin bundan fərqli bir şey olmadığını dedim, ilk sözüm əsəblə deyilmişdi, şişirtməni, bundan artığını Xoca məndən gözləməməliydi. Amma mənə qulaq asmırdı, otağa qapadılmaqdan qorxduğum üçün xəyallarımı yazmağa davam elədim. Beləliklə, iki ay içində, bu cür kiçik, amma xatırlanması xoş bir şey olan bir yığın xatirəni kef və əzabla təkrarən xəyalımda canlandırdım və nəzər saldım, əsir düşənə qədər yaşadığım yaxı-pis nə vardısa, hamısını gözümün qarşısına gətirərək bir də yaşadım: Nəticədə başa düşdüm ki, bu işdən zövq alıram. Artıq yazmaq üçün Xocanın məni məcbur etməyinə ehtiyac yox idi, yazdığımın onun istədiyi kimi olmadığını hər dəfə deyəndə, daha əvvəllər yazmağı qərarlaşdırdığım bir başqa xatirəyə, bir başqa əhvalata keçirdim. Xeyli müddət sonra Xocanın da yazdıqlarımı oxumaqdan ləzzət aldığını görəndə onu bu işə cəlb etmək üçün müvafiq bir vaxt tapmağı gözlədim. Onu da hazırlamaq üçün, uşaqlığımdakı bəzi təcrübələrimdən danışdım: Sonu olmayan yuxusuz bir gecənin qorxusunu, eyni vaxtda eyni şeyləri düşünmə vərdişini əldə etdiyim cavanlıq dostlarımdamdan birinə qarşı hiss etdiyim yaxınlığımı, sonra onun ölümünü mənim ölümümlə səhv salıb onunla birgə basdırılmaq haqqındakı qorxumu danışdım: Bunlardan xoşu gələcəyini bilirdim. Bir müddətdən sonra cəsarət tapıb yuxularımdan birini danışdım: Ətraflarım bədəndən ayrılaraq qaranlıqda üzü görünməyən bir bənzərimlə razılaşır və ikisi mənə qarşı əlbir olurdular. Xoca da o günlərdə o gülünc nəqarəti təkrarən və daha tez-tez eşitdiyini deyirdi. Yuxudan istədiyim kimi təsirləndiyimi görəndə, bu cür yazının onun da sınaqdan keçirməli olduğunu israrla dedim. Həm bu bitib-qurtarmayan gözləmək məcburiyyətindən qurtular, həm də axmaqları ilə onu ayıran həqiqi sərhəd cizgisini görərdi. Arada-bir saraydan çağırırdılar, amma ümidverici bir irəliləyiş yox idi, əvvəlcə bir qədər nazlandı, amma mən onu üstələyəndə maraqla və utana-utana sınayacağını dedi. Gülünc görünməkdən qorxduğu üçün zarafat da etdi: “Birlikdə yazdığımız kimi, birlikdə də aynaya baxacağıq?”. Birlikdə yazmaq deyəndə, mənim onunla eyni masa arxasında oturmaq fikrim yox idi. O yazmağa başlayanda tənbəl kölənin öz azadlığına təkrarən qayıdacağını zənn eləyirdim, yanılmışam. Dedi ki, masanın üzbəüz tərəflərində oturub qarşılıqlı yazmalıyıq: Bu təhlükəli mövzular qarşısında tənbəlləşmək istəyən ağıllarmız ancaq bu şəkildə yola gedərmiş, məsuliyyət hissini ancaq çalışaraq bir-birimizə ötürə bilərdik. Amma bilirdim: bunlar hamısı bəhanəydi. Tək qalmaqdan, düşünəndə tək olduğunu hiss etməkdən qorxurdu. Boş kağızla üz-üzə gələndə mənim eşitdiyim kimi mızıldamağa başlamağından da bunu başa düşdüm, istəyirdi ki, yazmaq istədiklərini elə ordaca təsdiqləməyim. Bir neçə cümlə qaraladıqdan sonra uşaqcasına bir təvazökarlığı xatırladan qürur əskikliyi və maraqla yazdıqlarını mənə göstərməyə başladı. Görəsən, bunlar yazmağa dəyərdimi? Təbii ki, onu dəstəkləyirdim. Beləliklə, iki ay ərzində həyatı haqqında on bir il ərzində öyrənə bilmədiyim qədər məlumat öyrəndim. Sonralar Padşahla getdiyim Ədirnədə yaşayırlarmış. Atası çox tez ölmüşdü, 30 simasını elə-belə xatırlayırdı. Anası çalışqan bir qadın idi. Sonra bir də evlənmişdi. İlk ərindən bir qız, bir oğlan uşağı vardı, digər ərindən dörd oğlu olmuşdu. Bu adam yorğançıymış. Oxumağa ən çox maraq göstərən uşaq, təbii ki, bu özüymüş. Qardaşlarının içində ən ağıllısının, ən bacarıqlısının, ən çalışqanının və ən güclüsünün də Xoca olduğunu öyrəndim. Ən dürüstləri də o imiş. Bacılarından başqa, digər uşaqları nifrətlə xatırlayırdı, amma bütün bunları yazmağa dəyib-dəyməyəcəyini çox da bilmirdi. Bəlkə, sonralar bu üslubu və taleyi özümünkü hesab edəcəyimə görə onu cəsarətləndirirdim. İnsan seçdiyi həyatı sonradan mənimsəyə biləcəyi qədər sevməlidi, elə sevirdim də. Təbii ki, qardaşlarının hamısının axmaq olduğunu düşünürdü, onu ancaq pul istəmək üçün axtarırdılar, amma o bütün enerjisini oxumağa sərf edirdi. Səlimiyyə Mədrəsəsinə qəbul olunubmuş, mədrəsəni bitirmək üzrə olanda üstünə böhtan atıblar. Bu problemə bir də qayıtmadı, qəzəblə yazdıqlarının hamısını cırdı. O gecə çöldə çox pis yağış yağırdı. Sonralar bir neçəsini yaşadığım o qorxunc gecələrdən ilkiydi. Məni çoxlu təhqir etdi, yazdıqlarının yalan olduğunu deyəndən sonra, hamsını təzədən yazmağa girişdi, mənim də qarşısında oturub yazmağımı istədiyi üçün, iki günümü yuxusuz keçirdim. Mənim yazdıqlarıma artıq gözucu da baxmırdı, masanın digər tərəfində oturur, xəyal gücünü çox da zəhmətə salmayaraq, eyni şeyləri təkrar-təkrar yazaraq göz ucu da olsa ona baxırdım. Bir neçə gün sonra Şərqdən gətirilən o bahalı və təmiz kağızların üstünə, hər səhər “Niyə Sən Mənsən” deyə yazmağa başladı. Amma bu başlığın altında digərlərinin niyə o qədər axmaq və alçaldılmış olduğundan savayı, heç nə yazmırdı. Yenə də anasının ölümündən sonra ona haqsızlıq edildiyini, əlinə düşən pulla İstanbula gəldiyini, bir ara təkkəyə dadandığını, amma ordakıların hamsını alçaq və saxtakar olduğunu görəndən sonra ayrıldığını öyrəndim. Bu təkkə macərasını bir də danışmağını istədim: onda onlardan xilas olmağının Xocanın həqiqi bir uğuru olduğunu düşünmüşdüm: Özünü kənarlaşdıra bilmişdi. Bunu ona deyəndə hirsləndi, murdar təəssüratlarını bir gün ona qarşı istifadə etmək üçün maraqlandığımı bildiyini dedi, onsuz da indiyə qədər öyrəndiklərim çox idi, bir də əlavə olaraq o cür – kobud səslənən erotik sözlərdən birini burda işlətdi, təfərrüatları öyrənmək istəməyim onu şübhələndirirmişdi, sonra uzun-uzadı bacısı Səmradan danışdı. Onu yaxşılığını və ərinin pisliyini, onu illərdir görmədiyinə görə çəkdiyi dərdindən söz açdı, amma mən bu haqda maraqlananda şübhələndi, başqa şey danışdı: Əlində qalan axırıncı pulu kitablara verəndən sonra uzun müddət oxumaqdan özgə bir şey etmədiyini, sonra orda-burda katiblik işləri tapdığını, amma insanların nə qədər də namussuz olduqlarını danışırdı ki, az müddət əvvəl Ərzincandan ölüm xəbərini aldığımız Sadiq Paşanı xatırladı. Onu o vaxt tanıyıb, elmlə maraqlandığına görə tez bir zamanda gözünə girib, məktəbdə müəllimlik işini də ona o tapıb, amma əslində axmağın biriymiş, bir ay davam edən bu yazı işinin axırında, bir gecə peşman olub bütün yazdıqlarını cırdı. Buna görə də onun yazdıqlarını və öz keçmişimi, indi zəkama söykənərək yenidən düşünəndə xoşladığım təfərrüfatlara qapılmaqdan heç də qorxmurdum. Sonuncu dəfə həyəcanlanaraq, “Yaxından tanıdığım axmaqlar” adlı bir başlıqda hissələrə böldükləri yazılar haqqında nəsə yazdı, amma hirsləndi: Bütün bu yazılar onu heç bir yerə çatdırmamışdı, təzə bir şey öyrətməmişdi, niyə mən olduğunu indi də bilmirdi. Dediyinə görə, mən onu aldatmış, xatırlamaq istəmədiklərini boş yerə düşündürmüşdüm. Məni cəzalandıracaqdı. Onunla keçirdiyimiz ilk günləri xatırladan bu cəza sözü, o günlərdə onun fikrində hansı səbəbdən qaldığını bilmirəm. Bəzən, düşünürdüm ki, sözə qulaq asan sakit bir qorxaq olduğum üçün onu daha da cəsarətləndirirəm. Yenə də cəzadan söz salanda bu dəfə müqavimət göstərməyə qərar verdim. Xoca bunları xatırlatmaqdan əməllicə bezəndə bir müddət evin içində var-gəl elədi. Sonra təkrar mənim yanıma gəldi və əsl düşündüklərini yazmağın vacibliyini vurğuladı: Aynaya baxanda insan öz görünüşünü necə seyr edirsə, öz düşüncəsinin də daxilinə baxaraq özünü seyr edə bilər. Bənzətmənin ifadə etdiyi parlaq məna məni də həyəcanlandırdı. Tez, masanın araxasında üzbəüz oturduq. O anda ağlıma şəxsiyyətimə xas olan həmin xüsusiyyətim gəldiyinə görə, utancaqlığım haqqında olan uşaqlıq xatirəmi yazmağa başladım. Yenə başqalarının pisliyindən giley-güzar edən Xocanın yazdıqlarını oxuyanda, ağlıma o an vacib olduğuna inandığım bir fikir gəldi və dedim: Xoca da öz pisliklərini yazmalıydı. O vaxt mənim yazdıqlarımı oxuduğuna görə31 mənə qorxaq olmadığını dedi. İnkar etdim, bəli, qorxaq deyildi, amma hər insan kimi, əlbəttə, onun da mənfi xüsusiyyətləri vardı, onları aşkarlayarsa, həqiqi mənini tapacaqdı. Mən elə etmişdim, o da mənim kimi olmaq istəyirdi, bunu bildiyimi deyəndə gördüm ki, hirsləndi, amma özünün saxladı, səviyyəsini saxlamağa çalışaraq dedi: Pis olan özgələri idi, əlbəttə, hamı pis deyildi, hər şey digər adamların çoxunun yarımçıq və bədxah olduqları üçün belə səhv idi. Buna əlavə olaraq pis, həm də çox pis xüsusiyyətləri olduğunu, bunun özünün də bilməyinə ehtiyac olduğunu deyərək ona qarşı çıxdım. Kobudcasına əlavə etdim ki, Xoca məndən də pis adamdı. Beləliklə, o gülünc, qorxunc və əzazil günlər başladı! Məni stula bağlayıb masamın arxasında oturdandan sonra qarşıma keçir, mənə əmr edirdi ki, istədiyi şeyi yazım, amma artıq bunu nə olduğunu özü də bilmirdi. Fikrində həmin bənzətmədən özgə bir şey yox idi:eynən aynada xarici görkəminə baxdığın kimi, insan düşünərək beyninin içini də nəzərdən keçirə bilərmiş. Mən də bunu edə bilirəmmiş, amma sirrini guya ondan gizlədirəmmiş. Xoca qarşımda oturub bu sirri yazmağımı gözləyərkən, mən qarşımdakı kağızların öz pisliklərimin şişirdilmiş əhvalatları ilə doldururdum: Uşaq vaxtı olan kiçik oğurluqlarımı, qısqanclıqdan dediyim yalanları, özümü qardaşımdan daha çox istətmək üçün bicliklə həyata keçirdiyim fırıldaqları, gəncliyimin cinsi günahlarını şişirdə-şişirdə və ləzzətlə yazırdım. Xoca onları maraqla və məni təəccübləndirən qəribə bir həzz və qorxuyla oxuyandan sonra mənə daha da hirslənir, artıq həddini bilmədiyi işgənələri daha da artırırdı. Bəlkə də, sahib çıxacağını hiss etdiyi keçmişin pisliklərinə tab gətirə bilmədiyi üçün üsyan eləyirdi. Əməlli-başlı vurmağa başlamışdı. Bir günahımı oxuyandan sonra “namussuz” deyərkən zarafatla qarışıq qəzəblə kürəyimə yumruq vururdu, özünü saxlaya bilməyib bəzən şillə də vururdu. Saraydan lap az çağrıldığına, məndən və özündən başqa baş qatacaq heç nə tapmayacağına artıq özünün inandırdığına görə, bunları sadəcə məşğulət üçün edirdi. Amma pisliklərimi oxuduqca və uşaqcasına olan cəzalarını artırdıqca qəribə bir güvən hissinə aludə olurdum: ilk dəfə onu ələ aldığımı düşünməyə başlamışdım. Bir dəfə əməllicə əzab verəndən sonra gördüm ki, mənə yazığı gəlir. Bu duyğu insanın özüylə, demək olar ki, bərabər görmədiyi bir adama qarşı olan bəyənməməzliyi idi, belə olmasını, artıq mənə nifrətsiz baxa bilməməyindən başa düşürdüm. Dedi ki, artıq heç nə yazmayaq. Sonra isə fikrinə düzəliş verdi: “istəmirəm ki, yazasan”, çünki həftələrdir mən mənfi xüsusiyyətlərimi yazanda o ancaq baxırdı. Getdikcə daha da dərin məyusluğa qərq olan evdən çıxıb gəzintiyə, bəlkə də, Gəbzəyə getməli olduğumuzu dedi. Astronomiya ilə bağlı tədqiqatlarına təkrar başlayacaqdı, qarışqaların həyatı haqqında daha ciddi bir risalə yazmağı düşünürdü. Mənə olan hörmətini tamamilə itirmək üzrə olduğunu görərək, qorxdum və marağını daha da cəlb etmək üçün özümü ən ağır şəkildə aşağılayan bir əhvalat uydurdum. Sevgi və ləzzətlə yazdıqlarıma Xoca heç hirlənmədi də, təkcə, bu qədər pis bir insan olmağa necə dözdüyümə təəcccüb eləyir, bilirdim. Bəlkə də, o vaxt bir dəfəlik özü olaraq qalmağa razıydı. Əlbəttə, bu işdə bir oyun olduğunu çox yaxşı bilirdi. O gün onunla adam yerinə qoyulmayan saray təlxəyi kimi danışdım, getdikcə artan marağını dürtmələməyə çalışdım: Mənim elə adam olduğuma inanmaq üçün Gəbzəyə getməmiş, son dəfə, özü də öz pisliklərinə aid nəsə yazsa, guya nə itirərdi ki! Üstəlik yazdıqlarının doğru olduğuna, ya da yazdıqlarına kiminsə inanmağına ehtiyac yox idi. Bunu edərsə, mənim və mənə oxşayan adamların necə adam olduğunu anlayacaqdı: bu məlumat nə vaxtsa karıma gələ bilərdi! Nəhayətdə, marağına və mənim boşboğazlığıma qarşı dirənməyib, səhəri gün sınayacağını dedi. Təbii, bunun mənim axmaq oyunlarıma aldandığı üçün deyil, özü elə istədiyi üçün elədiyini deməyi də unutmadı. Səhəri gün köləliyimin ən yaxşı günü oldu. Artıq məni stula da bağlamırdı, amma bütün günümü yavaş-yavaş başqa bir insana çevrildiyini ləzzətlə gözləmək üçün qarşısında oturaraq keçirirdim. Gördüyü işə əvvəlcə o qədər inanırdı ki, gülünc məna kəsb edən “Mən niyə mənəm” ifadəsini səhifəni üstünə yazmağa belə üşəndi. Sonra əyəyləncəli bir yalan axtaran balaca zarafatcıl uşağı inamına ehyam vurdu: hələ də öz sağlam dünyasının olduğunu ötəri baxmaqla görürdüm. Amma həmin boş inam hissi çox davam etmədi. Mənə ünvanlalan bir göstərişlə qeyzləndiyi o qondarma günahkarlıq hissi də çox davam eləmədi. Az vaxt ərzində ciddi zənn edilən zarafat təşvişə, oyun həqiqətə çevrildi: yalandan da olsa özümü günahkar kimi göstərmək 32 Xocanı qeyri-adi dərəcdə qorxudurdu. Yazdığını mənə göstərməmiş tez qaraladı. Amma neyləsə də, maraq hissi ürəyinə girmişdi, məndən də utanırdı, davam elədi. Əslindəsə, ağlına gələn ilk şeyi edib masadan qalxsaydı, bəlkə də, rahatlığını pozmaqdan da xilas olardı. Sonrakı saatlarda yavaş-yavaş gördüm ki, daxilən çökür. Özünü günahlandıran nəsə yazır, sonra yazdıqların mənə göstərməmiş cırır, hər dəfə özünə olan inamını və hörmətini daha da itirmiş şəkildə, amma yazmağa itirdiklərini tapmaq ümidi ilə təkrar başlayırdı. Mən o pisliklərinin etiraflarını, qaranlıq çökdüyü zaman oxumaq üçün istədiyim o yazıların bir kəlməsini də görə bilməmişdim, hamısı cırılıb atılmış, Xocanın da gücü tükənmişdi. Bunun çirkin və bir axmaq oyunu olduğunu, məni təhqir edərək qışqıra-qışqıra deyəndə, özünə olan inamı o qədər zəif idi ki, hətta ona həyasızcasına cavab verdim: o qədər kədərlənməməyini, pis olmağa vərdiş edəcəyini dedim. Bəlkə də, evdən mənim baxışlarıma dözə bilmədiyi üçün çıxıb getdi, gecə çox gec qayıtdı, üstünə hopmuş qoxudan başa düşdüm, ehtimal etdiyim kimi: o evə, o bayağı qadınlarla yatmağa gedib. Səhəri gün günortadan sonra onu işə başlamağa fitvalamaq üçün Xocaya belə kiçik oyunlara qarşı zəiflik göstərməyəcək qədər güclü olduğunu dedim. Bu işi vaxt keçirmək üçün deyil, bir şey öyrənmək üçün edirdik, işin məqsədi axmaq dediyim adamların niyə belə olduqlarını bilmək idi. Bir-birimizi tam tanımaq kifayət qədər maraqlı bir şey deyildimi? İnsanın ən kiçik təəssüratına qədər tanıdığı bir adamın təsirinə, qorxulu bir yuxunu xoşladığı kimi aludə ola biləcəyini bildirdim. Saray əhlinin təlxəkliklə ciddi saydığı bu sözlərimə görə yox, daxili aləminin inamı ilə yenə də masa arxasına keçdi. Axşam masadan qalxanda, özünə əvvəlki günkindən də az güvənirdi. Gecə yenə qadın yanına getdiyini görəndə ona yazığım gəldi. Beləliklə, hər səhər, özünü o gün yazacağı pisliklərdən daha yüksək tuta biləcəyini zənn edərək, bir gün əvvəl itidiklərini qazanmaq ümidi ilə masa arxasına keçir və axşam əlindən yarımçıq qalanların bir hissəsini masada qoyaraq qalxırdı. Artıq özünə xor baxdığı üçün mənə xor baxmırdı, onunla keçən ilk günlərimdə yanılaraq zənn etdiyim bərabərlik hissini, nəhayət, əldə etdiyimi düşünürdüm, bundan çox məmnun idim. Mənimçün narahat olduğuna görə masanın digər tərəfində oturmağıma ehtiyac olmadığını da demişdi, bu da yaxşı bir hal idi, amma illərdir cəmlənən qəzəbim məndə qarşısıalınmaz nifrət hissi tərbiyə etmişdi. İntiqamımı almaq, hücuma keçmək istəyirdim, onun kimi mən də tərəzinin gözünü əymişdim: Xocanı özünə qarşı bir qədər də şübhəyə sala bilsəm, məndən qoruyaraq gizlədiyi etiraflarınının bir hissəsini diqqətlə oxuyub onu alçaltsam, mənə elə gəlirdi ki, artıq həm kölə, həm də evin ən pis insanı mən yox, o olacaqdı. Onsuz da bunun işarələri də artıq mövcud idi. Aradabir onu ələ saldığımı bilmək üçün bunu tam mənada yəqinləşdirmək istədiyini bilmirdim, özünə güvənməyən bütün o zəif insanlar kimi məndən dəstək gözləyirdi, artıq xırda məişət mövzularında mənim fikrimi daha çox öyrənirdi: hər şey qədərindəydimi, başqasına verdiyi cavab yaxşıydımı, xəttini bəyənirdimmi və yaxud nə düşünürdüm? Ümidsizliyə qapılıb oyunu yarımçıq qoymasın deyə bəzən özümü alçaldırdım ki, rahatlaşsın. “Ay səni” deyən nəzərlə baxır, amma artıq yumruq vura bilmirdi, bilirdim ki, özünün də yumruğa layiq olduğunu fikirləşir. Özünü bu qədər alçaltmasına rəvac verən o etirafların nədən ibarət olduğunu bilmək istəyirdim. O günlərdə, öz-özümə də olsa onu alçaltmağa vərdiş elədiyim üçün etirafların bir növ bəsit, adi şeylərdən ibarət olduğunu düşünürdüm. İndi keçmişini inandırıcı etmək üçün bircə sətrini də oxuya bilmədiyim bu etiraflardan bir-ikisini təfərrüfatı ilə xəyalımda canlandırmaq istəyəndə, taleyimin və xəyalımda canlandırdığım həyatımın gedişatını pozmayan və Xocaya yaraşan pisliyi heç cür tapa bilmirəm. Amma mənim vəziyyətimdə olan bir adamın özünə təzədən inanacağına ümid eləmirəm. Yəqin, Xocaya fərqində olmadan bir şey icad etdirdiyimi, özünün və oxşarlarının çox da dəqiq və aydın olmasa da, zəif nöqtələrini aşkarladığımı demişdim. Yəqin, təkcə onun deyil, digərlərinin də külünü havaya sovuracağım günlərin çox da uzaq olmadığını düşünmüşdüm; pis insan olduqlarını faş edəcək, onları çökdürəcəkdim: Zənnimcə, əsərimi oxuyanlar Xocanın məndən öyrəndiyi qədər mənim də ondan öyrənməli olduğumu artıq başa düşürlər! Bəlkə də, indi insan yaşlaşanda bu uyğunluğu əsərlərdə də axtardığı üçün belə düşünürəm. İllərdir toplanan kinimin həyəcanı ilə coşmuşam. Xocaya özünü33 əməlli-başlı təhqir etdirdikdən sonra da buraxılış kağızımı həyasızca istəyəcəkdim. Cıqqırını da çıxarmadan məni azad edəcəyini düşünür, ölkəmə qayıdanda sərgüzəştlərimin və türklər haqqında yazacağım kitabların detallarını düşünürdüm. Ölçü hissini necə də asan itirirdim? Bir səhər mənə gətirdiyi xəbər hər şeyi dəyişdirdi. Şəhərdə vəba yayılıb! Bu sözləri İstanbuldan yox, başqa, uzaq bir şəhərdən söz salan bir adam kimi dediyi üçün əvvəlcə inanmadım, xəbəri necə eşitdiyini soruşdum, detalları öyrənmək istədim. Bir də görüblər ki, qəfil ölənlər artır, xəstəlik yayıldığını başa düşüblər. Düşündüm ki, bəlkə də vəba deyil, xəstəliyin əlamətlərini soruşdum, Xoca güldü mənə: Narahat olmamalılammış, düçar olsam, heç şübhələnmədən xəstəliyə tutulduğumu başa düşəcəyəmmiş, bunu başa düşmək üçün insan üç gününü xəstəliyin qızdırması ilə keçirirmiş. Bəzilərinin qulaqlarının, qoltuqlarının altında, qarnında şişlər olur, çıxıntılar çıxırmış, sonra qızdırma başlayırmış, bəzən yaralar açılırmış, bəzən də ciyərlərindən qan gəlirmiş, vərəmə tutulanlar kimi öskürərək ölənlər də varmış. Hər məhəllədən üç-beş nəfərin öldüyünü əlavə etdi. Həyəcanla bizim məhəlləni soruşdum. Uşaqlar bağçadakı almaları yeyir, toyuqlar da divardan uçub keçir deyə bütün məhəlləylə dalaşan divar ustası, bir həftə içində qızdırma içində qışqıra-qışqıra ölüb. Caamat onun vəbadan öldüyünü təzə-təzə başa düşüb. Yenə də inanmaq istəmirdim: çöldə hər şey o qədər rahat, pəncərənin qarşısından keçən insanlar o qədər sakit idi ki, sanki vəbanın varlığına inanmaq üçün təlaşımı mənimlə bölüşəcək bir adam tapmağa ehtiyacım vardı. Səhəri gün Xoca məktəbə gedəndə küçəyə çıxdım. On bir il ərzində burda tanıdığım İtalyan təşkilatşısını axtardım. Biri təzə adı Mustafa Rəis olan şəxs limana gedib, digəri Osman Əfəndi isə qapısını yumruqlayan sayaq döyməyimə baxmayaraq, əvvəlcə məni içəri buraxmadı, nökərinə evdə olmadığını dedirtdirdi, amma gedəndə dözməyib arxadan çağırdı. Dedi ki, necə olur ki, hələ xəstəlik davam edir deyə canfəşanlıq edirsən, məgər daşınan tabutları görmürəm? Sonra mənə dedi ki, qorxursan, özü də dediyinə görə xristian olmaq üçün müqavimət göstərdiyim üçün qorxurammış. Məni danladı, “burda xoşbəxt olmaq istəyirsənsə, mütləq müsəlman olmalısan”, amma öz evinin nəmli qaranlığına qapanmadan əvvəl nə əl-ələ görüşdü, nə də toxundu. Namaz vaxtıydı, məscidin əlüzyuyanının qarşısındakı insan izdihamını görən kimi qorxuya qapılaraq sürətlə evə qayıtdım. Fəlakət olan vaxt insana təsir edən o axmaqlıq və çaşqınılıq hissi məni çulğamışdı. Sanki keçmişimi də unutmuşdum, yaddaşımı itirmişdim, donub qalmışdım. Məhəllədə tabutunu yükləmiş insan toplusunu görəndə əsəblərim əməlli-başlı pozuldu. Xoca məktəbdən qayıdıb halımı görən kimi sevindiyini sezdim. Məni qorxaq bir adam saydığı üçün özünə olan inamının artdığını görür və hirslənirdim. Qorxusuzluğumun boş qürur hissindən xilas olmasını istədim: Həyəcanımı sakitləşdirməyə çalışaraq bütün tibbi və ədəbi bilgimi faş etdim; Hippokratdan, Bokaccodan ağlıma gələn vəbayla bağlı bilgiləri danışdım, xəstəliyin keçici olduğuna hamının inandığını dedim, amma sözlərim mənə daha da xor baxmağından özgə bir işə yaramadı, vəbadan qorxmurmuş, çünki xəstəlik Allahın məsləhətiydi, insanın alnına ölüm yazılıbsa, belə də olmalıdır, buna görə də mənim qorxaqcasına cəfəngcəfəng danışdığım kimi, evə qapanıb çöllə əlaqəni kəsmək, ya da İstanbuldan qaçmağa səy göstərmək faydasız idi. Əgər alnımıza harda ölüm yazılıbsa orda da gəlib bizi tapacaqmış. Niyə qorxmurdum? Günlərdir ki, kağızlara yazdığım o pisliklərimə görəmi? Bunu deyərkən gülümsədi, gözləri ümidlə parıldayırdı. Bu dediklərimə inanıb-inanmamağını bir-birimizi itirənə qədər başa düşə bilmədim. Diribaş olmamağından da bir qədər qorxmuş, amma sonra masa arxasında danışdıqlarımız, o qorxulu oyunlar ağlıma gələndə şübhələnmişdim. Dəqiqəbaşı qarşılıqlı şəkildə yazdığımız pisliklərdən danışır və mənim bütün əsəblərimi pozan özündənrazılıqla həmişə eyni fikri irəli sürürdü: Ölümdən bu qədər qorxduğuma görə mən cəsarətli yazıçı kimi heç də pisliklərimin fövqündə dayanmış bir adam deyildim. Günahlarımı faş edərkən göstərdiyim cəsarət bəsit bir arsızlıqdan irəli gəlirdi. Əslindəsə, Xocanın bu günlərdə keçirdiyi qərarsızlıq hissi ən kiçik pisliklərin fövqündə təmiz və diqqətlə durmasında idi. Artıq indi rahatlaşıbmış, vəba xəstəliyinə qarşı duyduğu dərin qorxusuzluq, onu günahsız olduğuna tam ürək rahatlığı ilə inandırmışdı.34 Axmaqcasına inandığım bu açıqlamadan diksinərək onunla mübarizə aparmağa qərar verdim. Qorxusuzluğun ürək rahatlığından deyil, ölümün yaxınlığını bilməməyindən irəli gəldiyini açıq-aşkar dedim. Başa saldım ki, ölümdən yayına bilərik, vəbaya yoluxanlara toxunmamağı, ölülərin əhəngli quyulara basdırılmasını, insanların bir-biri ilə əlaqələrini heç olmasa azaltmağı, Xocanın da insanların çox olduğu yerə - məktəbə getməməsini dedim. Bu axırıncı dediyim şey fikrimə vəbadan da qorxulu şeylər salmışdı! Səhəri gün günorta uşaqların hamısına bir-bir toxunduğunu deyərək əllərini mənə tərəf uzatdı. Qorxduğumu, toxunmaq istəmədiyimi görəndə ləzzətlə yaxınlaşıb məni qucaqladı, qışqırmaq keçirdi könlümdən, amma yuxudakı kimi qışqıra bilmirdim. Xocasa, mənə çox sonralar aydın olan həmişəki zarafatla deyirdi ki, sənə qorxusuzluğu öyrədəcəyəm.35 6 Vəba sürətlə yayılırdı, amma Xocanın qorxusuzluq adlandırdığı hissi heç cür öyrənə bilmirdim. Bununla yanaşı, ilk günlərdəki qədər özümü qorumurdum. Yatalaq bir qadın kimi otağa girib günlərlə pəncərədən çölə baxmaq artıq səbir kasamı daşdırmışdı. Arada-bir evdən çıxıb sərxoş kimi küçəyə çıxır, bazar-güzarda al-ver edən qadınlara, dükanlarında iş görən tacirə, yaxınlarını basdırandan sonra çayxanlarda toplaşan adamlara baxıb vəbaya öyrəşməyə çalışırdım. Az qalmışdı ki, tam vərdiş edim, amma Xoca mənə təzyiq göstərirdi. Bütün gün ərzində insanlara toxundurduğu əllərini gecələr mənə tərəf uzadırdı. Heç tərpənmədən gözlədim. Yuxudan durub əqrəbin üstünüzdə gəzindiyini görüb diliniz-ağzınız quruyur ha, bax elə oldu! Barmaqları mənimkilərə oxşamadı, onları soyuq halda hər ikimizin üstündə gəzdirəndə Xoca soruşardı: “Qorxursan?”. Tərpənməzdim. “Qorxursan? Nədən qorxursan?”. Bəzən əlini itələyib vuruşmaq istəyirdim onunla, amma bunun hirsini daha da artıracağını bilirdim. “Qoy nədən qorxduğunu deyim. Günahkar olduğun üçün qorxursan. Boğazına qədər günaha batdığın üçün qorxursan. Mənim sənə inandığımdan daha çox, sənin mənə inandığına görə qorxursan”. Masada qarşı-qarşıya oturub nəsə yazmağa ehtiyac olduğunu da o dedi. Niyə ikimizin də mən olduğumuzu, əslində indi yazmalıyıqmış. Amma nəticədə, yenə digərlərinin niyə elə olduğundan özgə heç nə yazmadı. Yazdıqlarını birinci dəfə mənə qürurla göstərirdi. Hansı səbəbdənsə, gözləyirdi ki, oxuduqlarımdan utanım, bu şeyləri düşünəndə niyyətimi gizlədə bilmədim və Xocaya dedim ki, məni öz axmaqları ilə eyni tərəziyə qoyur və məndən əvvəl özü öləcək. Onda yəqinləşdirdim ki, ən təsirli silahımın bu sözdür. Bununla bağlı ona xatırlatdım ki, on il çalışmalıdır, kosmoqrafiya qanunları üçün sərf etdiyi illərdən, gözlərini zəiflətmək bahasına da olsa, saatlarla göy üzünə baxmağından, başını kitabdan qaldırmadığı günlərdən danışdım, bu dəfə mən ona təzyiq göstərdim, vəbadan uzaq yaşamaq mümkün ola-ola, hədər yerə ölməyin axmaqlıq olduğunu dedim. Sözlərim şübhələri ilə birgə cəzalarımı da artırırdı. O vaxt yazdıqlarımı oxuyanda mənə qarşı olan itirilmiş hörmətini təkrarən iradəsindən aslı olmayaraq sanki yenidən tapdığını hiss etdim. Bəxtsizliyimi unutmaq üçün, o günlərdə ancaq gecələr yox, günorta yatanda da tez-tez gördüyüm xoşbəxt yuxuları səhifələrə doldurmuşdum. Əməllə hərəkətin üst-üstə düşən həmin xəyalları yuxudan oyanandan sonra hər şeyi unutmaq üçün, poetik bir dillə xüsusi bir diqqətlə qələmə alıram: Evimizin yaxınlığındakı meşənin ağacları arasında illərdir öyrənmək istədiyimiz sirləri bilən insanlar vardı, meşənin qaranlıq olan içinə girməyə cəsarət etdiyiniz vaxt onlarla dost olacaqsınız, kölgələrimiz günəş batanda yox olmur, biz təmiz və sərin yataqlarımızda rahatlıqla yatarkən, öyrənilməsi və səhv ediləsi minlərlə şeyi bir-bir əldən keçirir və heç də yorulmadan, bir-bir bunların nə olduğunu bilirdik, yuxularda çəkdiyi şəkillərdəki insanlar, həyatdakı kimi üç növdə olan insanlar kimi olmurdular, onlar öz əhatələrindən ayrılıb aramıza daxil olurdular, onda anam, atam və mən arxa həyətimizdə işləri bizim əvəzimizə görən polad avadanlıqları qururduq... Xoca bu yuxuların özünü ölümsüz bilginin naməlumluğuna çəkəcək şeytani pusqular olduğunu bilirdi, amma yenə də hər dəfə soruşanda özünə olan inamının bir hissəsini itirdiyini bilə-bilə məndən soruşurdu: bu yuxular hansı mənanı ehtiva edirdi, mən onları həqiqətən də görürdümmü? Beləliklə, illər sonra Padşah üçün birgə görəcəyimiz bir işi, mən birinci dəfə onunçün etdim, yuxularımızdan ikimizin gələcəyi üçün nəticələr çıxardım: Xəstəlik bir dəfə yoluxdusa, eynən vəbada olduğu kimiydi, insanın elmdən qaça bilməməyi aydın bir şey idi, xəstəliyin Xocaya da keçdiyini ona demək çox da çətin bir şey deyildi, amma insan yenə də Xocanın yuxusunu bilmək istəyirdi. Açıq-aşkar ələ salaraq dinləyirdi məni, amma sualı soruşacaq qədər qürurunu tapdalayacağı üçün çox da mənə təzyiq göstərmirdi, həm də danışarkən görürdüm ki, dediklərim onu da maraqlandırırdı. Xocanın vəbayla birgə aludə olduğu rahatlığın səngidiyini gördükcə, öz ölüm qorxum azalmırdı, amma heç olmasa, qorxunun 36 tənhalığından qurtulduğumu düşünürdüm. Təbii ki, bunu gecə əziyyətləri ilə ödəyirdim, amma hədər yerə müqavimət göstərmədiyimi bir dəfə onsuz da başa düşmüşdüm: əllərini mənə yaxınlaşdırdıqca Xocaya, məndən əvvəl özünün öləcəyini, qorxmayanların məlumatsızlığını, yarımçıq qoyduğu yazılarını, o gün ona oxuduğum xoşbəxt yuxularımı xatırladırdım. Amma bu dedikləri ilə yox, səbr kasasını başqa bir şeylə əlaqədar daşdırdı. Bir gün məktəbdəki şagirdlərinin birinin atası evimizə gəldi. Heç kəslə işi olmayan bir adama oxşayırdı, bizim məhəllədə qalırmış. Mən də onun kimi utancaqlıqla evin bir kənarına çəkilib qulaq asırdım, ordan-burdan uzun-uzadı danışdılar. Sonra qonağımız dilinin altındakı sözləri çıxardı: Əri keçən yay nəsə axtararkən damdan yıxılıb və o dul qalıb. İndi bir neçə yerdən istəyəni varmış, amma qonağımızın ağlına Xoca gəlib, çünki məhəllə əhlinin danışdıqlardından bilirmiş ki, evlənmək istəyənlər onun yanına gəlirlər. Xoca gözləmədiyim qədər qaba reaksiya göstərdi: Evlənmək istəmədiyini, amma istəsə də, dul qadın almayacağını dedi. Bu sözün üstündən qonağımız Məhəmmədin (Məhəmməd Peyğəmbər. F.H) Xədicəni dulluğuna baxmadan, həm də birinci arvadı kimi aldığını xatırlatdı. Xoca da o dul qadına qulaq asdığını, onun Həzrəti Xədicənin dırnağı belə ola bilməyəcəyini dedi. Bundan başqa, qəribə burnu olan qonşumuz Xocaya Həzrətin özünün də çox da matah olmadığını sezdirmək istədi: O inanmırmış, amma məhəllə əhli, Xocanın əməllicə ağlını itirdiyini danışırlarmış, ulduzlara baxmağını, lupalarla baş qatıb saatlar hazırlamağını heç kəs xeyrə yozmurmuş. Qonağımız alacağı malı pisləyən tacir kimi hirslənərək əlavə etdi: Məhəllə əhli Xocanın yemək yeyərkən çömbəlib bardaş quraraq deyil, kafirlər kimi stolda oturaraq yeməyini, kitablara cibdolusu pul verəndən sonra onları yerə atıb peyğəmbərin adı olan səhifələri tapdaladığını, göy üzünü saatlarla seyr edərək içindəki şeytanı sakitləşdirə bilmədiyi üçün gündüzün günorta çağı yatağında uzanıb evinin kirli tavanına baxmağını, qadınlardan yox, ancaq oğlanlardan xoşlandığını, mənim guya onun ekiz qardaşı olduğumu, Ramazanda orucunu yediyini və vəbanın da ona görə bu məmləkətə bəla kimi yollanıldığını danışırlarmış. Qonağı qovandan sonra Xoca əsəb gərginliyi keçirdi. Digərləri ilə eyni hissləri bölüşməkdən, ya da özünü elə göstərməkdən narahat olduğunu yəqinləşdirdim. Ona sonuncu zərbəni vurmaq üçün vəbadan qorxmayanların bu səfeh kimi axmaq olduqlarını dedim. Narahat oldu, amma bildirdi ki, o da vəbadan qorxmur. Nəyəsə görə bunu ürəkdən gələn bir söz olduğuna qərar verdim. Çox əsəbiləşdi, bilmirdi ki, əlini-qolunu hara qoysun, son vaxtlar unutduğu “axmaqlar” haqda olan nəqarəti dayanmadan təkrarlayırdı. Qaranlıq çökəndən sonra xahiş etdi ki, lampanı yandırıb ortaya qoyduğu masada, oturaq. Nəsə yazmalıydıq. Eynən uzandıqca uzanan qış gecələrini keçirmək üçün fala baxan iki bekar oğlan kimi, masanın qarşı tərəfində üz-üzə oturub, qarşımdakı boş kağızlara müxtəlif şeylər yazıb-pozurduq. Səhər yuxu adlandırdığı yazılarını oxuyanda onun özümdən də gülünc vəziyyətə düşdüyünü gördüm. Mənim yuxularıma əsaslanan bir yuxu da o yazmışdı, amma həmin yuxunu görmədiyi açıq-aşkar bilinirdi: Guya biz qardaşıqmış. Mənim ona böyük qardaş olmağımı özünə yaraşdırmamışdı, mən də sakit-sakit onun elmi sözlərinə qulaq asırammış. Səhəri gün səhər yeməyi yeyəndə məndən məhəllə əhlinin, bizim ekiz qardaşlar olduğumuz haqdakı söz-söhbəti haqda nə fikirləşdiyimi soruşdu. Bu sual xoşuma gəldi, amma çox da qürurumu yüksəltmədi, heç nə demədim. İki gün sonra yazdığı həmin yuxunu bu dəfə həqiqətən gördüyünü deyəndə gecə vaxtı məni oyandırdı. Bəlkə də doğruydu, amma hansı səbəbdənsə, çox da fikir vermədim. Növbəti gecə dedi ki, vəbadan ölməkdən qorxur. Evə qapanmaqdan darıxıdığım üçün axşamçağı küçələri gəzməyə çıxmışdım: bağçada uşaqlar ağaclara çıxmışdılar, rəngli ayaqqabılarını da aşağıda qoymuşdular, çeşmə başında daim su dolduran boşboğaz qadınlar artıq mən keçəndə də susmurdular, bazar al-ver edənlərlə doluydu, itələşib boğuşanlarla onları ayıranlara ləzzətlə baxanlar da tapılırdı. Özümü inandırdım ki, epidemiya zəifləyib, amma Bəyazid Məscidinin həyətindən dalbadal çıxan tabutları görəndə əsəbiləşirdim, tez-tələsik evə qayıtdım. Otağıma girəndə Xoca çağırdı: “Gəl, buna bir bax!”. Paltarının düymələrini açıb göbəyinin altındakı balaca şişi, qırmızı ləkəni göstərdi. “Hər tərəfi böcək bürüyüb”. Yaxınlaşıb diqqətlə baxdım, kiçik qırmızı bir ləkə vardı, bir də balaca şiş, yekə bir böcəyin dişlədiyi yer kimiydi, amma, görəsən, mənə bunu niyə göstərirdi? Üzümü daha da37 yaxınlaşdırmaqdan ehtiyat elədim. “Xoca dedi: böcək dişləyib, elə deyil?”, barmağının ucu ilə şişə toxundu. “Yoxsa birə dişləyib?”. Susdum, deyə bilmədim ki, heç vaxt belə birə dişləyi görməmişəm. Bir bəhanə tapıb günəş batana qədər baxçada qaldım. Artıq hiss edirdim ki, evdə qalmamalıyam, amma fikrimdə getməyə bir yer yox idi. O ləkə, həqiqətən də, böcək dişləyinə oxşayırdı, Vəba çıxıntısı qədər böyük və iri deyildi, amma bir qədər sonra ağlıma başqa bir şey gəldi, bəlkə də, bağçada sürətlə yaşıllaşan otlar arasında gəzindiyim üçün qızarmış yerin iki gün içində şişərək çiçək kimi açıb partlayacağını, Xocanın ağrılardan öləcəyini düşünürdüm. Fikirləşirdim ki, bəlkə də hələ tam çıxa bilməyən çibandır, amma elə deyildi, böcək dişləyinə oxşayırdı, düşünürdüm ki, bəlkə, hansı böcək olduğu tezcə ağlıma gələr, gecələr gəzən, iri və isti ölkələrdə olan bir böcək olmalıydı, amma xatırladığım heyvanın adı dilimin ucuna gəlmirdi. Axşam yeməyinə oturanda Xoca çalışdı ki, şən görünsün, zarafatlar etdi, mənə sataşdı, amma bu hal çox davam etmədi. Sakitcə yediyimiz yeməkdən sonra ayağa qalxanda küləksiz və sakit qaranlıq çökəndən çox sonra Xoca dedi: “Darıxıram, qəribsədim. Əyləşək, nəsə yazaq”. Bildirdi ki, başını ancaq belə qata bilər. Amma yaza bilmədi. Mən tam rahatlıqla yazanda, o boş-boş oturub gözünün ucuyla mənə baxırdı. “Nə yazırsan?”. Mühəndislik məktəbinin birinci ilini qurtarıb tətilin əvvəlində təkatlı bir arabayla evimə qayıdarkən necə səbirsizləndiyimi yazmışdım, oxudum ona. Amma məktəbi və yoldaşlarımı da çox istəyirdim, tətildə özümlə götürdüyüm kitabları suyun başında oturub təktənha oxuyarkən, onları necə də fikirləşib darıxıxdığımı oxudu. Bir qədər sakitlikdən sonra Xoca birdən-birə sirr danışan adamlarsayaq pıçıltıyla soruşdu: “Orda həmişə elə xoşbəxt yaşayırlar?” Sualı soruşan kimi peşman olacağını zənn elədim, amma hələ də uşaq kimi maraqla mənə baxırdı. Mən də pıçıldadım: “Mən xoşbəxt idim”. Üzündə az-maz qısqanclıq hiss olundu, amma qorxuducu deyildi. Çəkinə-çəkinə danışdı: Ədirnədə on iki yaşı olanda, bir müddət anası və bacısı ilə ana babası mədəsindən xəstə olduğu üçün Bəyazid Məscidinin həkimxanasına gedərlərmiş. Səhər anası və yeriyə bilməyən digər qardaşını qonşuya qoyur və Xocayla bacısını və tezdən hazırladığı pudinq qabını götürür birgə yola çıxırlarmış, qovaq ağaclarının kölgə saldığı qısa, amma çox maraqlı bir yolla gedərlərmiş. Babası onlara nağıl danışarmış. Xoca o nağılları xoşlayarmış, amma xəstəxananı daha çox xoşladığı üçün yanlarından qaçıb ətraf ərazini seyr eləyərmiş bir dəfə dəlilər üçün çalınan musiqiyə qulaq asıb, fənərdən işıqlanan böyük bir qübbənin altından su səsi gələrmiş, axar suyun səsi, sonra içində qəribə və rəngli şüşələrlə qabların par-par parıldadığı başqa otaqlarda gəzərmiş, bir dəfə yolu azıb və başlayıb ağlamağa, Abdullah əfəndinin otağını tapana qədər bütün xəstəxananı ona otaq-otaq gəziblər, anası da bəzən ağlayarmış, bəzən də qızıyla birgə atasının nağılına qulaq asarmış. Sonra babanın verdiyi boş qabı alıb qayıdarlarmış, amma evə gəlməmişdən əvvəl, anası onlara halva alar və deyərmiş ki, gəlin heç kəs görməmiş yeyək. Suyun sahilindəki qovaqların arasında yerləri varmış, üçü də ayaqları suya tərəf oturub hamıdan gizli yeyərlərmiş. Xoca susanda bizi qəribə bir məhrəmlik hissi ilə narahat edərək bir-birimizə yaxınlaşdıran sükut çökdü. Xoca uzun müddət narahat oldu. Sonra yaxındakı bir evin qaba qapısı narahatlıqla və gurultuyla bağlanandan sonra dedi: Elmə olan marağını birinci dəfə o vaxt hiss edib, xəstələr və onlara şəfa verən o rəngli şüşələrə, qablara və tərəzilərə olan marağına görə həvəslənib. Amma babası öləndən sonra bir də ora getməyiblər. Xoca da həmişə böyüyüb təkcə gedəcəyini arzulayırmış, amma Tunca daşıb, xəstələr yataqlarından aparılıb, xəstəxananın otaqlarını dolduran kirli və bulanıq su uzun müddət çəkilməyib, çəkiləndən sonra da o gözəl xəstəxana illər uzunu təmizlənilməsi mümkün olmayan pis qoxulu iyrənc palçığın içində qalıb. Xoca yenə də susanda artıq biz bir-birimizin yaxınlığında deyildik. Masadan qalxmışdı, gözümün ucuyla baxaraq otağın içində gəzinən kölgəsini görürdüm, sonra masanın ortasında olan çırağı götürdü, arxama keçdi, nə kölgəsini görə bilirdim, nə də Xocanı, çevrilib baxmaq istəyirdim, amma baxa bilmirdim, sanki ondan nəsə pis bir hərəkət gözləyərək narahat olurdum. Bir qədər sonra çıxarılan paltarın xışıltısını eşidərək qorxuyla çevrildim. Beldən yuxarısı çılpaq idi, aynanın qarşısına keçib, üstünə lampanın işığı düşən kölgəsinə və qarnına diqqələ baxırdı. 38 Dilləndi: “Aman Allah bu nə çibandı?”. Susdum. “Gəl, bir buna bax”. Yerimdən tərpəmmirdim, qışqırdı. “Gəl demirəm sənə!”. Cəzalandıracağı bir tələbə kimi qorxuyla yaxınlaşdım. Çılpaq bədəninə heç vaxt bu qədər yaxınlaşmamışdım, bu yaxınlıqdan xoşum gəlmirdi. Əvvəlcə, ona buna görə yaxınlaşmadığıma inanmaq istədim, amma bilirdim ki, çibandan qorxuram. O da başa düşdü, əslində, başa düşməsin deyə, başımı yaxınlaşdırdım, həkim kimi gözlərimi o şişə, qızarmış yerə zilləyib nəsə mızıldanırdım. Nəhayət, Xoca dilləndi: “Qorxursan, hə?”. Qorxmadığımı isbat eləmək üçün başımı daha da yaxınlaşdırdım. “Vəba çıxıntısıdır deyə qorxursan.”. Həmin sözü qulaqardına vurdum, deyəcəkdim ki, böcək dişləyib, daha əvvəl məni bir dəfə hardasa dişləyən qəribə bir böcək vardı, amma o məxluqun adı ağlıma hələ də gəlmirdi. Xoca dedi: “Toxun da! Toxunmamış necə bilərsən ki, toxun mənə!”. Toxunmadığım üçün sevindi. Şişin üstündə hərlətdiyi barmaqlarını üzümə yaxınlaşdırdı. Diksinərək çəkildiyimi görəndə isə qəhqəhə çəkdi, adi bir böcək dişləyindən qorxduğum üçün məni ələ saldı, amma bu sevinc çox davam etmədi. Dedi ki, “ölümdən qorxuram”. Sanki başqa şeylərdən danışırdı, üzündə utancaqlıq ifadəsindən daha çox qəzəb vardı, necə ki, bu ifadə haqsızlığa məruz qalan adamların üzündə olur. “Səndə bu çibandan yoxdur, dəqiq bilirsən, soyun paltarını”. Təzyiq göstərəndə çiməkdən zəhləsi gedən uşaq kimi köynəyimi çıxardım. Otaq isti idi, pəncərə də bağlıydı, amma hardansa sərin mey gəlirdi, bilmirəm, bəlkə də, məni ürpəndirən aynananın soyuğu idi. Görünüşümdən utandığma görə bir addım irəlilədim, kənara çəkildim. Bu dəfə aynada mənim bədənimə başını yaxınlaşdıran Xocanın üzünü yandan görürdüm, hamının dediyi kimi mənim başıma bənzəyən yekə başı bədənimə tərəf əyilmişdi. Ruhumu zəhərləmək üçün – qəfil belə düşündüm – edirdim, əslindəsə tam əksinə belə hərəkət edirdim, mən ona öyrədirəm deyə illərdir ki, qürurlanırdım. Ağlıma gəlməyi belə gülünc idi, amma qəfil lampanın işığında arsızlaşan o saqqallı başın qanımı əmmək üzrə olduğunu düşündüm! Deməli, uşaqkən dinlədiyim o qorxulu nağılları xoşlayırammış. Bunları düşünərkən, hiss etdim ki, barmaqları qarnıma toxunur, qaçmaq istəyirdim, başına bir şey vurmaq keçdi ürəyimdən. Dedi: “Səndə yoxdu”. Arxama keçib, qoltuqlarımın altına, boynuma, qulaqlarımın arxasına da baxmışdı. “Burda da yoxdu”. Əlini çiynimə qoyaraq yanıma keçdi. Sanki dərdini böldüyü uşaqlıq dostuydum. barmaqları ilə çiynimi iki tərəfdən sıxdı və çəkdi məni: “Gəl, birlikdə aynaya baxaq”. Lampanın çiy işığının altında baxdıq, nə qədər də çox oxşadığımızı bir də gördüm. Sadiq Paşanın qapısında gözləyərkən onu birinci dəfə görəndə də bu hissi keçirmişdim, xatırladım. O vaxt onun kimi olmaq istədiyim bir adamı görmüşdüm, indiysə onun da onun mənim kimi bir adam olmağa ehtiyacı olduğunu düşünürəm. İkimiz də eyni adamıqmış! İndi bu hal mənə çox aydın bir həqiqət kimi görünürdü. Basaratım bağlanmış və sanki tutulub qalmışdım. Qurtulmaq üçün tərpəndim, sanki mənim əsl mən (özüm) olduğumu tam bilmək üçün belə etdim: Tez-tələsik əlimi saçımın içində gəzdirdim, amma o da həmin hərəkəti edirdi, həm də daha ustalıqla və aynanın daxilindəki simmetriyanı qoruyaraq. Baxışlarımı da təqlid eləyirdi, başımın duruşunu, aynada görmək istəməməyimi, qorxunun marağı ilə gözümü ondan çəkə bilməyərək etdiyim hərəkəti belə təkrarlayırdı. Sonra dostunun hərəkətini və sözlərini yamsılayaraq onu hirsləndirən uşaq kimi sevindi. Qışqırdı! Bildirdi ki, birgə öləcəyik. Düşündüm ki, necə də cəfəng bir şeydi. Amma qorxdum da. Bu onunla keçirdiyim gecələrin ən qorxuncuydu. Sonra bildirdi ki, ta əvvəldən bəri vəbadan qorxurmuş, hər şeyi məni sınamaq üçün edirmiş, Sadiq Paşanın cəlladları məni öldürmək üçün aparanda da vəziyyət beləymiş, başqaları bizi bir-birimizə bənzədəndə də. Sonra dedi ki, ruhumu ələ keçirib, eynən bir qədər əvvəl hərəkətlərimi təqlid edərkən etdiyi kimi, artıq nə düşünürdümsə, o bilirdi, nəyi bilirəmsə, onu da düşünürmüş! Sonra elə o vaxt nə fikirləşdiyimi soruşdu, fikrimdə ondan özgə bir şey yox idi, dedim ki, heç nə düşünmürəm, amma mənə qulaq asmırdı, çünki öyrənmək üçün yox, ancaq qorxutmaq üçün danışırdı, öz qorxusuyla oynamaq üçün, o qorxudan mənə də pay düşsün deyə danışırdı. Tənhalığını hiss etdikcə pislik etmək istədiyini sezirdim, əlimi üzümüzə toxundurarkən, o qəribə oxşarlığın tilsimiylə məni dəhşətə salmaq istəyərkən və məndən daha çox özü həyəcanlanıb coşarkən pislik etmək istədiyini düşünürdüm. Fikirləşirdim ki, pisliyi qəfil etməyə könülü razı olmadığı üçün, çiynimi sıxaraq məni aynanın qarşısında saxlayır, amma onu 39 tamamilə axmaq və çarəsiz biri kimi qəbul edirdim. Haqlıydı, dediklərini və etdiklərini mən də demək və etmək istəyirdim, məndən əvvəl hərəkətə keçib vəbanın və aynanın daxilindəki qorxuyla oynaya bildiyi üçün onu qısqanırdım. Amma o qədər qorxmağıma görə, özümlə əlaqəli daha əvvəl düşünmədiyim şeyləri bildiyim üçün fikir eləsəm də, bu oyun hissindən heç cür qurtula bilmədim. Çiynimi sıxan barmaqları kobud idi, amma aynanın qabağından çəkilmirdim. Xoca dilləndi: ”Mən də sənin kimi olmuşam. Artıq bilirəm ki, necə qorxursan. Mən sənə çevrildim”. Dediyini başa düşdüm, amma bu gün yarısının doğru olduğundan şübhə eləmədiyin bu hal cəfəng və uşaqcasına bir şey kimi göründü mənə. İddia edirdi ki, dünyanı da mənim kimi görür. Yenə də “onlar, onlar” deyirdi, indi “onlar” necə düşünür, necə eşidir və necə anlayırlar. Baxışını aynadan kənarda tutaraq lampanın işıqlandırdığı yarı qaranlıq masaya, bardaqlara, kürsülərə, nəsnələrə zilləyərək bir az danışdı. Sonra dedi ki, daha əvvəl görmədiyi üçün demədiyi şeyləri, indi deyə bilir, amma mən düşünürdüm ki, səhv eləyir: Kəlimələr də həminki kəlmələrdi, nəsnələr də. Təzə olan yeganə şey qorxusuydu. O da yox, qorxunu yaşamaq tərzi, amma bu tərzin necə bir şey olduğunu indi açıq şəkildə yazmayacağam, aynanın qarşısında fikirləşdiyi bir şey, yeni bir oyun olduğunu düşünürdüm. Sanki öz istəyindən başqa bir şeyin, bu oyunu da bir yana qoyaq, tez-tez fikri o qırmızı çibanda qalırdı və soruşurdu ki, bu böcək dişləyinin yeridir, yoxsa vəbadır. Bir ara hər şeyə mənim qaldığım yerdən davam etmək istədiyini dedi. Hələ də yarıçılpaqdıq və aynanın qarşısından çəkilməmişdik. O mənim yerimə keçmişdi, mən də onun, bunun üçün paltarlarımızı dəyişdirməyimiz və o saqqalını kəsəndən sonra mənim taxmağım kifayət imiş. Bu fikir, aynadakı oxşarlığımızı daha da ürküdücü etdi, əsəblərim əməllicə gərildi, qulaq asdım: O vaxt, mən onu azad etməliyəmmiş: Mənim yerimə keçən o, mən yaşadığım ölkəyə qayıdanda görəcəyi işləri ləzzətlə danışdı. Uşaqlığım və gəncliyim haqda ona danışdıqlarımın hamısını, ən kiçik detallarına qədər yadında saxladığını, o detallardan, özünə görə qəribə və həqiqətdən uzaq bir xəyal aləmi qurduğunu görərək təəccübləndim. Sanki həyatım öz ixtiyarımdan çıxaraq onun əlində başqa yönlərə sürütlənir, mənim də başıma gələnləri yuxu kimi görüb uzaqdan baxmaqdan başqa, əlimdən heç nə gəlmirdi. Amma mənim əvəzimə ölkəmə edəcəyi səyahətin və orda yaşayacağı həyatın gülünc bir qəribəliyi və saflığı vardı ki, məni ona tamamilə inanmağa qoymurdu. Bir yandan da xəyali dəqiqliyindəki tutarlığa da təəccüblənirdim. İstəyirdim deyəm ki, belə də ola bilər, belə də yaşaya bilərəm. O vaxt Xocanın həyatı ilə əlaqəli daha dərin bir şeyi birinci dəfə başa düşdüm, amma ovqatım eləydi ki, bunun nədən ibarət olduğunu deyə bilməzdim. Ancaq illərdir ki, düşündüyüm əvvəlki həyatımda etdiklərimi təəccüblə dinləyərək, vəbanın qorxusunu unutdum. Amma bu hal çox davam eləmədi. Xoca istəyirdi ki, bu dəfə onun yerinə keçəndə nə edəcəyimi deyim. Bənzəmədiyimizə və çibanın böcək dişləyi olduğuna inanaraq, o qəribə vəziyyətdə ayaq üstə qalmaq əsəblərimi o qədər pozmuşdu ki, ağlıma heç nə gəlmədi. Təzyiq göstərəndə isə bir vaxtlar, ölkəmə qayıdanda xatirələrimi yazmaq istədiyimi dedim: O vaxt, bəlkə də, nə vaxtsa, fikrimdən keçənlərdən yaxşı bir hekayə yazacağımı deyəndə qəfil aşağıladı məni. Onun məni tanıdığı qədər mən onu tanımırammış! Məni itələyib aynanın qarşısına özü keçdi. Yerimə keçən kimi mənim başıma gələnləri deyəcəkmiş! Əvvəlcə çibanın vəba çıxıntısı olduğunu dedi: öləcəyəmmiş. Sonra ölümdən əvvəl necə də ağrılar içində qıvrılacağımdan danışdı, indiyə qədər fərqinə varmadığım üçün hazırlıqsız olduğum qorxu, ölümdən də betərimiş. Xəstəliyin ağrıları ilə necə boğuşacağımı deyərkən Xoca artıq aynanın qarşısından çəkilmişdi, bir qədər sonra baxanda isə yerə sərilmiş dağınıq yatağına uzanıb, çəkəcəyim ağrı və əzablar haqqında danışırdı. Hansı səbəbdənsə artıq şişin ancaq bir böcək dişləməsi olduğunu düşünürdüm, amma yenə də qorxurdum. Əli qarnının üstündəydi, düşündüm ki, sanki əli danışdığı o ağrının da üstündəydi. Düz həmin vaxtda çağırdı, qorxa-qorxa yanına getdim və həmin an da peşman oldum, əlini yenə mənə sürtürdü. Bütün gecə belə davam elədi. Xəstəliyi və qorxunu mənə də keçirməyə çalışarkən mənim o, onun da mən olduğumu dəqiqəbaşı təkrarlayırdı. Fikirləşirdim ki, özündən kənara keçib özünə nəzər salmaqdan ləzzət apardığına görə beləydi, yuxudan oyanmaq istəyən bir adam kimi öz-40 özümə təkrarlayırdım: oyun oynayır, çünki bu sözü özü də deyirdi, amma digər tərəfdən də yavaş-yavaş təkrarlayırdı: isti bir otaqda adam boğan sözlərin qorxusuyla karıxan adam kimi yox, bədənində şikəstlik olan adam kimi təkrarlayırdı. Günəş çıxarkən ulduzlardan və ölümdən, uydurma qənaətlərindən, Padşahın axmaqlığından, ən vacibi nankorluğundan, öz əziz axmaqlarından, “bizlərdən” və “onlardan”, başqa bir adam olmaq istəməyindən danışırdı! Artıq qulaq asmırdım, həyətə çıxdım. Hansı səbəbdənsə ağlıma, ölümsüzlük haqqında qədim bir kitabda oxuduğum düşüncələr gəlmişdi. Cökə ağaclarının içində çikkiləşərək uçuşan sərçələrdən başqa, çöldə heç bir hərəkət yox idi. Təəccübləndirici bir sükunət hökm sürürdü, İstanbuldakı digər otaqları və vəbaya yoluxmuş xəstələri düşündüm. Xocanın xəstəliyi vəbadırsa, ölənə qədər belə davam edəcək, yox əgər deyilsə, o qırmızı şiş itənə qədər olacaq deyə düşündüm. Artıq hiss edirdim ki, bu evdə çox da qala bilməyəcəyəm. Evə girərkən hara qaça biləcəyim və harda gizlənəcəyimi bilmirdim. Xocadan və vəbadan uzaq olan bir yeri xəyalımdan keçirirdim. Bir neçə dəst paltarımı bir torbaya basarkən, bircə bu yerin ələ keçməmiş qaça biləcəyim qədər yaxın olmalı olduğunu bilirdim.41 7 O vaxtlar Xocadan az-az oğurlayaraq bir az pul toplamışdım, ordan-burdan qazandığım pullar da vardı. Evdən çıxmamışdan əvvəl onları gizlədiyim yerdən, artıq heç oxumadığım kitablar olan yerdə qoyulmuş sandıqdakı çorabımdan götürdüm. Marağa qapıldığım üçün sonra Xocanın otağına getdim, lampa yanırdı, tərin içindəydi və yuxu aparmışdı onu. Heç vaxt tam inanmadığım o sehrli oxşarlıq yenə də vardı, mən bütün gecə qorxudan aynanın kiçikləşdiyinə təəccübləndim. Heç bir şeyə toxunmadan tələm-tələsik evdən çıxdım, prospektin boş küçələrində yeriyərkən xəfif külək əsdi, istədim ki, əllərimi yuyum, bilmirdim ki, hara gedim, amma halımdan razı idim. Səhərin sükutunda küçələrdə yerimək, dənizə tərəf yoxuşlardan enmək, çeşmələrdə əllərimi yumaq, Xaliçi seyr eləmək xoşuma gəlirdi. Heybəliada haqqında ilk dəfə oradan İstanbula gəlmiş gənc bir rahibdən eşitmişdim. Qalatada qarşılaşanda mənə həvəslə adaların gözəlliyindən danışmışdı. Yəqin ki, fikrimdə qalıbmış, məhəllədən çıxarkən ora gedəcəyimi bilmirdim. Danışdığım qayıqçılar və balıqçılar məni adaya aparmaq üçün ağılasığmaz dərcədə pul istədilər, narahat oldum, düşündüm ki, qaçaq olduğumu başa düşdülər, Xocanın arxamca yollayacağı adamlara da yerimi deyəcəklər! Sonradan bunun vəbadan qorxduqları üçün alçaltdıqları xristianlara verdikləri göz dağı olduğunu yəqinləşdirdim. Çox da diqqəti cəlb etməmək üçün danışdığım ikinci qayıqçı ilə razılşdım. Güclü-qüvvətli bir adam deyildi, avarlardan yapışmaqdansa söhbət edir, vəbanın hansı günahların cəzası olduğu haqda danışırdı. Vəbadan qaçmaq üçün adaya sığınmağın da kara gəlməyəcəyini dedi. Danışarkən onun da, mənim qədər qorxduğunu başa düşdüm. Yol altı saat davam elədi. Sonralar düşündüm ki, adada xoşbəxt günlər keçirirəmmiş. Az miqdarda pul verərək, kimsəsiz bir Rum balıqçısının evində qalırdım, çalışırdım ki, çox da ortalıqda görünməyim, narahat deyildim. Bəzən düşünürdüm ki, Xoca ölüb, bəzən də arxamdan göndərəcəyi adamları düşünürdüm. Mənim kimi vəbadan qaçan çox xristian vardı, amma onlara görünmək istəmirdim. Səhərlər balıqçıyla birgə dənizə çıxır, axşamüstü qayıdırdım. Bir ara nizəylə vuraraq xərçəng və balıq ovuna meyil saldım. Hava balığa çıxmayacaq qədər pisdirsə, adanın ətrafında gəzinirdim, monastra girib asmaların altında bəzən şirin-şirin yatırdım. Bir də əncir ağacına söykənmiş çardaq vardı, hava açıq olan günlərdə ordan Ayasofya görünürdü, ağacın altında oturub İstanbula baxaraq saatlarla xəyala dalırdım, bir dəfə yuxumda adaya gələrkən qayıqla bərabər gedən delfinlərlə birgə Xocanı görmüşdüm, onlara dost idi, məni soruşurdu, deməli, izimə düşmüşdü, növbəti dəfə anamla bir yerdə idilər, mənə irad tuturdular, soruşurdular ki, niyə gənc qalmışam. Üzümə düşən gündən tərləyərək oyanandan sonra bu yuxulara təkrar qayıtmaq istəyir, qayıda bilməyəndə isə özümü məcbur edərək düşünürdüm: Bəzən düşünürdüm ki, Xoca ölüb, tək gəldiyim boş evin içindəki ölünü, cəsədi qaldırmağa gələnləri, kimsəsiz cənazənin səssizliyini, sonra isə kahinliyimi düşünürdüm, sevinlə uydurduğu o əyləncəli şeyləri, nifrət və qəzəblə uydurduqlarını da, Padşahı da, padşahın heyvanlarını da düşünürdüm, nizəmi kürəklərindən soxub qarınlarından çıxardığım xərçəng və balıqlar belə gündüz qurduğum xəyallara bədənlərini yavaş-yavaş oynadaraq həmrəy olardılar. Yavaş-yavaş özümü inandırmağa çalışırdım ki, ölkəmə qaça bilərəm. Bunun üçün adanın qapısı-bacası açıq evlərindən pul oğurlamağım kifayət idi, amma daha əvvəl Xocanı unutmalıydım, bu əsas şərt idi. Çünki qəfil başıma gələnlərin tilsiminə, xatirələrin cazibədarlığına qapılırdım: Az qalsın ki, eynilə mənə bənzəyən bir insanı ölümlə üz-üzə qoyduğum üçün özümü günahlandıracaqdım. İndiki kimi onu arzulayaraq darıxırdım, mən, həqiqətən, xatirələrimdə olan insana nə qədər bənzəyirdim, yoxsa özümü aldadırdım, sonra bu on bir ildə bir dəfə də olsun üzünə doya-doya baxmadığmı yəqinləşdirdim, əslindəsə, həmin şeyi çox etmişdim. İstəyirdim ki, İstanbula gedib cəsədinin üzünə sonuncu dəfə bir də baxım. Azad ola bilmək üçün aramızdakı oxşarlığın səhv xatırlanan bir an, unutmalı olduğum lazımsız bir yanılma olacağına özümü inandırmışdım, qərar verdim ki, buna vərdiş eləməliyəm.42 Yaxşı ki, vərdiş eləməmişəm. Çünki bir gün bir də gördüm ki, Xoca qarşımda dayanıb! Balıqçının həyətinin arxasında uzanıb, qapalı gözlərimi günəşə çevirib, xəyal qururdum, kölgəsini hiss elədim, qarşımda dayanıb gülümsəyirdi. Oyunu udmuş bir adam kimi yox, sanki məni çox istəyən bir adam kimi görünürdü. Məni qorxuya salacaq qədər qeyri-adi bir razılıq vardı görkəmində. Bəlkə də, gizli şəkildə mən də bunu gözəyirəmmiş: Çünki tezcə tənbəl kölənin, boyun əyən kənizin günahkarlıq hissinə büründüm. Getmək üçün hazırlaşarkən Xocadan nifrət eləmək əvəzinə, özümə xor baxırdım. Balıqçıya olan borcumu da o ödədi. Yanına iki adam götürüb, qoşa qayıqlarla gəliblər, tez qayıtdıq. Hava qaralmamış evdəydik, evin qoxusundan ötrü darıxmışammış. Ayna da divardan götürülmüşdü. Səhəri gün Xoca məni yanına çağırıb dedi: Günahım çox ağır imiş, ancaq qaçdığım üçün yox, bir böcək dişləyini vəba çıxıntısı zənn edib onu ölüm ayağında qoyub getdiyimə görə də günahkardım, məni cəzalandırmaq üçün ürəyi axırmış, amma indi vaxtı deyilmiş. Danışdı ki, Padşah bir həftə əvvəl, nəhayət, Xocanı çağırıb bu vəbanın nə vaxt bitəcəyini, daha neçə can alacağını, öz canının təhlükədə olub-olmamağını soruşub. Çox həyəcanlanan Xoca hazırlıqsız olduğu üçün ümumiləşdirilmiş cavablar verib, ulduzlarla işləməli olduğunu deyərək vaxt istəyib. Suyu süzülə-süzülə evə qayıdıb, padşahın marağını necə azaltmaq lazım olduğunu müəyyənləşdirə bilmirmiş. Beləliklə, qərar alıb ki, məni gətirsin. Adada olduğumu çoxdan bilirmiş, mən qaçandan sonra soyuqlayıb, üç gün sonra arxamca düşüb, balıqçıların orda izimi tapdığını bilib, bir az pul görən kimi boşboğaz qayıqçı məni Heybəlidə gördüyünü deyib, Xoca adalardan özgə yerə qaça bilməyəcəyimə görə arxamca gəlməyib. Padşahla qurduğu bu sonuncu əlaqənin həyatının ən vacib fürsəti olduğunu deyəndə haqlı olduğunu bildirdim. Açıq-aşkar mənim bilgimə ehtiyacı olduğunu dedi. Tez işləməyə başladıq. Xocada məqsədini tam aydınlaşdırmış bir insanın qərarlılığı hiss olunurdu, bundan əvvəl heç vaxt görmədiyim bu sərtlik xoşuma gəlirdi. Səhəri gün yenə çağırılacağını bildiyimiz üçün qərara aldıq ki, vaxt qazanaq. Üstündə işləmək üçün tez razılaşdığımız ekperiment xarakterli işə çox da elm sərf etməməli, fəqət, çəkdiyimiz zəhmət tez bir zamanda özünü doğrultmalı idi. Xoşladığım o iti dərrakə Xocanı, “kahinlik bir şeytanlıqdır, amma axmaqlıqları əhatələmək üçün çox yaxşı istifadə oluna bilər” ifadəsini doğrultmağa imkan verirdi. Görünür, Xoca danışdıqlarıma qulaq asarkən vəbanın ancaq sağlamlığa fikir verməklə qarşısının alınması mümkün olan fəlakət olduğunu təsdiqləyirdi. O da mənim kimi, fəlakətin Allahla bağlı olduğunu inkar eləmirdi, amma bu fikir birbaşa deyildi, buna görə də biz ölümlülər də əl-qolumuzu çırmalayıb fəlakətə qarşı nəsə edə bilərdik və bu Allahın qüruruna heç də toxunmazdı. Həzrəti Ömər də, Əbü Übeydiyi ordunu vəbadan qorumaq üçün Suriyadan Mədinəyə çağırmamışdımı? Xoca Padşahı qorumaq üçün ondan tələb edəcəkdi ki, heç olmasa başqaları ilə əlaqəsini bir qədər azaltsın. Demək olmaz ki, fikrimizdən bu tədbirləri görmək, Padşahı məcbur etmək üçun onun ürəyinə ölüm qorxusu salmaq keçmədi, amma bu təhlükəliydi: Sultan poetik bir ölüm təsviri ilə qorxudulacaq qədər də tək buraxılmırdı, Xocanın boşboğazlığından təsirlənsə də, ətrafındakı adamlara qorxusunu danışsa da, ətrafında qorxusuna güc gələ biləcək insanlar vardı, sonra bu üzsüz axmaqlar, hər an Xocanı dinsiz kimi günahlandıra bilərdilər. Buna görə də mənim ədəbi məlumatıma əsaslanaraq bir əhvalat uydurduq. Xocanın gözünü ən çox qorxudan şey vəbanın nə vaxt bitəcəyini müəyyənləşdirmək idi. Başa düşdüm ki, gündəlik olan ölüm rəqəmləri ilə işləməliyik, bunu Xocaya deyən də çox da təsirlənmədi, bu haqda rəqəmlər əldə edə bilmək üçün Padşahdan kömək istəyəcəkdi, amma bu da başqa bir əhvalatla ört-basdır olunacaqdı. Statistikaya o qədər inanmıram, amma başqa çıxış yolumuz da yoxdur. O səhəri gün saraya getdi, mən də şəhərin və vəbanın içinə əvvəlki kimi vəbadan yenə də qorxurdum, amma fəallığın və həyatın şiddəti, dünyanı az da olsa ələ keçirmək istəyi ağlımı əlimdən almışdı. Küləkli və sərin bir yay günüydü, ölənlərin və ölülərin marağıyla gəzinərkən düşündüm: uzun illərdir ki, həyatı bu qədər sevə bilməmişəm. Məscidlərin tualetlərinə girir, kağıza tabutların sayını yazır, sonra məhəllədə gəzinərək gördüklərimlə ölülərin sayı arasında əlaqə qurmağa çalışırdım. Bütün evləri, insanları, insan izdihamını, şadlığı, sevinci və kədəri mənalandırmaq asan deyildi. Üstəgəl, qəribə bir mənəvi aclıqla gözüm təsvirlərdə qalırdı-43 başqalarının həyatına, bir evin içində öz sirlərini və gözəl günlərini bölüşən insanların xoşbəxtliyinə, çarəsizliyinə, qayğısızlığına baxırdım. Günortaya az qalırdı, insan izdihamının və ölülərin təsirli sehriylə qarşıdakı sahilə, Qalataya keçdim, limanın ətrafındakı işçilər oturan çayxanaların yaxınlığında gəzindim, çəkinə-çəkinə tütün çəkdim, sırf dərk etmək istəyi ilə aşxanada yemək yedim, bazarlara getdim, dükanlara girdim. Hər şeyi bir-bir beynimə yazmaq istəyirdim ki, bir nəticə çıxarda bilim. Axşamın qaranlıq düşəndən sonra yorğun-arğın evə qayıtdım, saraydan qayıdan Xocaya qulaq asdım. İşlər qaydasında gedib. Uydurduğumuz əhvalat Padşahın beyninə batıb. Vəbanın eynən şeytan kimi, insan cildinə girib onu aldatmaq istəyəcəyi Padşahın ağlına batıb, qərar verib ki, hər yad adamı saraya qoymayın, giriş-çıxışlar isə ciddi nəzarətə alınıb, vəbanın nə vaxt və necə qurtaracağı sualı soruşulanda Xoca elə dil töküb ki, Padşah şəhərin içində sərxoş kimi gəzinən Əzraylı gözünün önündə canlandıra biləcəyini qorxuyla deyib, gözü tutan adamları əli ilə tutub itələyirmiş. Xoca tez təlaşla düzəliş verib: O, əzrayıl yox, insana ölümü təlqin edən şeytan imiş. Həm də sərxoş yox, çox hiyləgərimiş. Xoca ona planlaşdırdığımız kimi, şeytanla mübarizə aparmalı olduğunu da deyib. Vəbanın şəhərdən nə vaxt əl çəkəcəyini anlamaq üçün haralarda gəzindiyini görməliydilər. Ətrafındakılardan vabayla mübarizə aparmağın Allaha qarşı çıxmaq olduğunu deyənlər olubsa da, Padşah çox da fikir verməyib, sonra bir də heyvanları soruşub: şahinlərinə, qızıl quşlarına, aslanlarına, meymunlarına şeytan ilişə bilərdimi? Xoca tez şeytanın insanlara insan cildində, heyvanlara da siçan cildində göründüyünü deyib. Sultan vəba yoluxmamış uzaq bir şəhərdən beş yüz pişik gətirilməsini, Xocaya da istədiyi qədər adam verilməsini buyurub. Əmrimizdə olan on iki adamı tez bir zamanda İstanbulun dörd bir tərəfinə göndərdik, məhəllə-məhəllə gəzib, gördüklərini və ölülərin sayını bizə bildirdilər. Masamızın üstünə mənim başqa kitablardan əxz edərək cızdığım qaba bir İstanbul xəritəsini sərmişdik. Gecələr vəbanın harda gəzindiyini əritənin üstünə qorxu və ləzzətlə işarələyər, Sultana deməli olduğumuz fikirləri planlaşdırardıq. Əvvəlcə çox da nikbin deyildik. Vəba şəhərdə hiyləgər şeytan kimi yox, məqsədsiz bir avara kimi dolaşırdı. Bir gündə Ağsarayda qırx can alır, sonra oradan uzaqlaşıb sonrakı gün Fatihə baş çəkirdi və bir də görürdün ki, qarşıdakı sahildə, Topxanada, Cahangirdə yayıldığı məlum olurdu, səhəri gün bir də baxırdıq ki, oralarada da çox az yayılıb, Zeyrəkdədir, Xaliçdən görünən bizim məhəlləmizə girib iyirmi nəfəri öldürüb. Ölülərin sayından da heç nə başa düşə bilmirdik, bir gün beş yüz adam ölürdü, səhəri günü isə yüz. Vəbanın qurbanını harda öldürdüyünü yox, ilkin vəziyyətdə harda ələ keçirdiyini öyrənməli olduğumuzu başa düşəndə çox vaxt keçmişdi, Padşah yenə də Xocanı çağırırdı. Götür-qoy elədik, qərara aldıq ki, Xoca Padşaha vəbanın insanların çox baş çəkdiyi satış məntəqələri olan yerlərdə, insanların bir-birini aldatdığı bazarlarda, yaxın əyləşib söz-söhbət elədikləri çayxanalarda gəzindiyini desin. Getdi və axşam da qayıtdı. Padşaha deyib. Padşahsa sual verib: “Nə edək?”. Xoca deyib ki, bazar-güzar, şəhər içindəki gediş-gəliş dəyənək zoru ilə məhdudlaşdırılsın. Sultanın ətrafındakı o çoxbilmişlər təbii ki, tez bu fikirə qarşı çıxıblar: Şəhər maddi ehtiyacını necə ödəyəcəkmiş, ticarət dayansa, həyat da dayanacaqmış, vəbanın insan cildində gəzindiyini eşidənlərin qorxudan zəhri yarılıb, qiyamətin çatdığına inanıblar, sonra kimsə içində vəba şeytanının gəzindiyi məhəllədə özünü həbs etməyəcəyini iddia edərək, üsyan edib. ”Haqlıydılar”,- Xoca dedi. Bu vaxt bir axmaq da xalqı bu qədər sıxan bir adamı hardan tapacaqlarını soruşanda Padşah hirslənib, onun gücündən şübhəyə düşənləri cəzalandıracağını deyərək hamını qorxudub. Bu qəzəblə də Xocanın dediklərinin edilməsini buyurub, amma ətrafındakı adamlarla da məsləhətləşməyi unutmayıb. Baş münəccim Sıdqı Əfəndi diş bülövlədiyinə görə xatırladıb ki, hələ vəbanın İstanbuldan nə vaxt sovuşacağını deyə bilməz. Sultanın onun fikrini təsdiqləməyindən qorxan Xoca gələn dəfə gələndə təqvimi gətirəcəyini deyib. Masanın üstündəki xəritəni işarələr və rəqəmlərlə doldurmuşduq, amma, vəbanın hansı ağıla uyaraq şəhərdə gəzindiyini heç cür başa düşə bilmirdik. Həmçinin Padşahın qadağası da reallaşdı və üç gündən artıq davam elədi. Bazarın girişlərini, əsas prospektləri, gəmi limanlarını blokadaya alan yeniçərlər gəlib keçəni sıxışdıraraq “Kimsən? Hara gedirsən? Niyə gedirsən?”, deyə sorğu-44 sual edirdilər. Ürkək, təəccüblü yol adamları, boş-boş gəzinən insanları daban əlli altı evlərinə yollayıblar ki, vəba onlara dəyməsin. Bazarda, un dəyirmanında gündəlik yaşam tempinin yavaşıdığını öyrənəndə son bir aydır topladığımız ölüm rəqəmlərini kağıza yazıb, divardan asıb düşünürdük. Xocaya görə, vəbanın hansısa məntiqə əsasən hərəkət edəcəyini hədər yerə gözləyirdik, başımızı salamat saxlamaq üçün nəsə uydurub Padşahın başını qatmalıydıq. İcazə kağızı üsulu da bu ərəfədə yarandı. Yeniçər öz ağası ticarət dayanmasın və şəhər əhli ərzaqla təmin olunsun deyə lazım bildiyi adamlara icazə kağızı paylayırlarmış. Bundan çox pul qazandığını və xəracdan asılı olmaq istəməyən kiçik tacirin də üsyan eləməyə hazırlaşdığını öyrənəndə, mən birinci dəfə ölüm rəqəmlərində də məntiq olduğunu başa düşməyə başlamışdım. Baş vəzir Köpürlünün tacirlə əlbir olub hazırlayacağı planları nəql edən Xocaya olacaqları dedim, vəbanın yavaş-yavaş kənar məhəllələrdən, kasıb səmtlərdən çəkilməyinə onu inandırmağa çalışdım. Danışdıqları çox da ağlıma batmadı, amma təqvimi hazırlamağı mənə həvalə elədi. Padşahın başını qatmaq üçün heç bir mənası olmayan və oxuyandan sonra heç kəsin heç bir nəticə əldə edə bilmədiyi bir hekayə yazdığını dedi. Başqa vaxtsa məndən soruşdu: İnsan oxuma və dinləmə zövqündən özgə, heç bir nəticəsi və mənası olmayan bir hekayə uydura bilərmi? Dedim ki, “Musiqi kimi?”. Xoca təəccübləndi. Sonra düşündük ki, yaxşı hekayənin əvvəli nağıl kimi primitiv, ortası qorxulu yuxu kimi, sonu da ayrılıqla qurtaran eşq əhvalatı kimi olmalıdır. Saraya getməmişdən bir gecə əvvəl oturub şən-şən boşboğazlıq edir, təlaşla çalışırdıq. Yan otaqda Xocanın hələ sonunu yaza bilmədiyi hekayəsinin əvvəlini ağlamaya köçürən dostumuz, solaxay xəttat vardı. Səhərə yaxın mən əlimdəki məhdud rəqəmlərlə günlərdir uyğunlaşdırmağa çalışdığım proqnozlardan vəbanın sonuncu qurbanlarını bazarlarda öldürüb iyirmi gün sonra şəhərə gedəcəyini müəyyənləşdirmişdim. Xoca da bu nəticənin əsaslandırıldığı mənbəni soruşmadı, ancaq xilas gününün çox uzaqda olduğunu dedi, buyurdu ki, təqvimi iki həftəyə əsasən təzədən düzəldim və müddəti də başqa rəqəmlərlə birgə açıqlayım. O qədər də nikbin deyildim, amma dediyini elədim. Xoca tez orda təqvimin bəzi tarixlərinə misralar düzüb, işini qurtarmaq üzrə olan xəttata verdi, məndən də xahis elədi ki, misraların bəzilərinə rəsmlər çəkim. Günortaya yaxın əbrulu, mavi bir qapaqla tələm-tələsik cildlətdirdiyi risaləni özüylə götürüb gedərkən qəmli idi, darıxırdı və qorxurdu. Mənə dedi ki, təqvimdən daha çox, başdan-başa hekayəsinə doldurduğu qutan quşlarına, qanadlı buğalara, qırmızı qarışqalara və danışan meymunlara güvənir. Axşam qayıdanda həyəcanlıydı, bu həyəcan qənaətlərinin doğruluğunu Padşaha tamamilə qəbul etdirdiyi o üç həftə ərzində davam elədi. Əvvəllər, deyirdi ki, “Hər şey ola bilər”, birinci gün heç də ümidli deyildi, hətta gözəl səsli cavan bir oğlana oxutdurulan hekayələrini dinləyərkən Padşahın ətrafında toplaşan adamlardan bəziləri gülüblər, məlumdur ki, bunu Xocanı alçaltmaq, Sultanın gözündən salmaq üçün ediblər, amma Padşah, onları susdurub və acılayıb, soruşub ki, vəbanın iki həftə sonra qurtaracağını hansı irəliləyişlərə əsasən bilir. Xoca da hər şeyin açıqlamasının heç kəsin başa düşmədiyi əsərdə olduğunu deyib. Sonra özünü Padşaha xoş göstərməkdən ötru Trabzondan gəmilərlə gətirilən və ancaq həyətlərin içini yox, otaqları da ağzınacan dolduran rəngbərəng pişikləri əzizləyib. O ikinci gün gələndə dedi ki, saray adamları iki yerə ayrılıb: baş münəccim Sıdqı Əfəndinin də tərkibində olduğu qrup şəhərdəki bütün məhdudiyyətlərin aradan qaldırlmasını istəyərkən, Xocayla birgə digərləri də deyirmiş: “Şəhəri yaxşı qoruyaq ki, şəhərdə gəzən vəba şeytanı da rahat nəfəs ala bilməsin”. Mən günbəgün ölüm sayının azalmasına nəzər salıb ümidlənirdim, amma Xoca hələ də həyəcanlıydı, danışırdılar ki, birinci qrup Köpürlüylə razılaşıb üsyan etmək istəyir, məqsədləri vəbanın qarşısını almaq yox, düşməndən qorunmaqdı. Birinci həftənin sonunda ölüm statistikasında gözəçarpan azalma müşahidə olunurdu, amma xəstəliyin bir həftə sonra bitməyəcəyi də mənim hesablamalarıma görə aşkar olunmuşdu. Hazırladığım təqvimi dəyişdirdiyinə görə Xocaya hirslənmişdim, amma artıq ümidlənmişdi, danışırdı ki, daha baş vəzir haqqında danışılanların davamı gəlmir. Buna görə onlar söz-söhbət yayıblar ki, Köpürlü onlarla əlbir olub. Bütün bu həlləm-qəlləm işlərdən əmməllicə bezən Padşah öz rahatlığını pişiklərdə axtarırmış. 45 İkinci həftə qurtaranda şəhər vəbadan çox, görülən tədbirlərdən bezmişdi, hər gün daha az insan ölürdü, amma bunu yalnız bizim kimi işlərin gedişatını bilənlər bilirdi. Danışırdılar ki, aclıq hökm sürür, İstanbul tərkedilmiş qorxuc bir şəhər kimiydi, məhəllədən kənara çıxmadığıma görə bunları mənə Xoca danışırdı: Bütün o qapalı pəncərələrin və həyət qapılarının arxasında vəbayla boğuşan insanların çarəsizliyini, vəbadan və ölümdən özgə nəsə gözlədiyini hiss edirlərmiş. Gözlədikləri bu vəziyyət sarayda da hiss olunurmuş, yerə fincan düşəndə, kimsə bərkdən öskürəndə, qəfil pıçıltıyala danışan və “Sultan görək bu gün nə qərar verəcək” deyərək gözləyən o çoxbilmiş saray əhlinin bağrı yarılırmış, amma nəsə olsun, nə olursa olsun deyən çarəsizlər kimi tez həyəcanlanırlarmış. Xoca da bu həyəcana mübtəla olurdu: Sultan vəbanın yavaş-yavaş ciddiləşdiyini, qənaətlərinin doğru çıxdığını başa salmağa çalışıb, amma onu çox da təsirləndirə bilməyib, nəhayət, yenə məcburiyyət qarşısında qalaraq heyvanlardan söz salıb. İki gün keçəndən və məscidlərdə aparılan hesablamalardan sonra ona məlum olub ki, xəstəlik əməllicə ciddiləşib, amma həmin cümə Xocanın sevinci bununla əlaqədar deyildi. Ümidsizliyə qapılan bir neçə kiçik tacirlər, yolları tutan yeniçərlərlə vuruşublar, görülən tədbirlərdən narahat olan başqa bir qisim yeniçərləri, məhhələ məscidlərində vəz edən iki axmaq axundu, yağmalamaq həvəsi ilə bəzi avaraları, işsiz-gücsüzləri yanlarına çəkiblər, vəbanın Allahın işi olduğunu, ona qarışmağın mümkünsüzlüyünü təlqin edirlərmiş, amma hadisələr böyüməmiş tez qarşısı alınıb. Şeyxülislamdan fitva alan kimi, bəlkə də hadisələri olduğundan da daha böyük göstərmək üçün iyirmi nəfər öldürülüb. Xoca həyatından çox razı idi. Səhəri gün qələbə qazandığımızı elan elədik. Artıq sarayda görülən tədbirlərin aradan qaldırılmasından heç kəs söz sala bilmirmiş, yeniçərlərin başçısı çağırılanda üsyançıların saraydakı həmrəylərindən də bəhs edib, Sultan hirslənib, düşmənlik edərək Xocaya çətin günlər yaşadan o dəstə də çil toyuq balası kimi dağılışıb. Deyilənlərə görə, bir vaxtlar onların tərəfdarı olan Köpürlü üsyançılara qarşı sərt tədbir görəcəkmiş. Xoca ləzzət ala-ala dedi ki, Sultan bu işdə onun təsiri altındadır. Üsyanı yatıranlar da Sultanı razılaşdırmaq üçün vəbanın azaldığını deyirlərmiş. Üstəlik, bu söz, həqiqətən də, doğruydu. Padşah Xocaya indiyə qədər heç vaxt demədiyi tərifli sözləri deyib: Afrikadan gətirtdiyi meymunlarını göstərmək üçün onu hazırlatdırdığı qəfəsə aparıb. Axmaqlıqları və ədəbsizlikləri Xocanı da çimçindirən meymunları seyr edərkən, Padşah soruşub ki, o meymunlar da tutuquşular kimi danışa bilərmi? Sonra ətrafındakı adamlara tərəf çevrilərək deyib ki, artıq Xocanı yanında daha çox görmək istəyir, hazırladığı təqvim də düz çıxıb. Bir ay sonra, cümə günlərinin birində Xoca artıq baş münəccim idi, hətta onda artıq bir vəzifəsi də vardı, Sultan vəba qurtardı deyə, bütün şəhərin iştirak etdiyi Ayasofyadakı cümə namazına qatılmışdı, Allaha və Padşaha dua eləyən insanlar arasında mən də var idim. Padşah atı ilə qarşımızdan keçərkən ətrafımdakılar var gücləri ilə qışqırırdılar, sonra özlərini unutdular, itələşmə başlandı, insanlar dalğalandı, yeniçərlər bizi arxaya itələdi, əlində ağacla üstümə yıxılanların arasında sıxıldım, insanları dirsəkləyərək özümü qabağa verdim, məndən dörd-beş addım aralıda şad-xürrəm yeriyən Xocayla göz-gözə gəldik. Gözlərini məndən çəkdi, sanki məni tanımamışdı. O qorxunc səs-küy içərisindən məni qəfil mənasız bir coşqunluq bürüdü, o an inandım ki, Xoca məni görmür, var gücümlə qışqıraraq onu çağırdım, istəyirdim ki, burda olmağımdan xəbərdar olsun, məni görsə, insan izdihamının arasından sanki məni çəkib çıxardacaqdı, mən də zəfəri və qələbəni qoruyanların o xürrəm yüyürüşlərinə qoşulacaqdım. Amma bunu zəfərdən öz payımı əldə etmək, yaxud da etdiklərimin qarşılığını almaq üçün istəmirdim, içimdə tamam başqa bir hiss vardı: mən orda olmalıydım, çünki mən Xocanın özüydüm! Eynən, tez-tez gördüyüm qorxulu yuxularda olduğu kimi, kənardan baxıb seyr elədiyim öz varlığımdan ayrı düşmüşdüm: özümə kənardan nəzarət edə bildiyimə görə, deməli, mən bir başqa adam idim, ad-sanına büründüyüm bu özgə adamın kimliyini öyrənmək də istəmirdim, qarşımdan məni tanımayaraq yanımdan keçən özümə qorxuyla baxarkən, tez bir zamanda ona qoşulmaq istəyirdim. Amma heyvana bənzəyən bir əsgər var gücüylə məni geriyə, insan izdihamının içinə itələdi.46 8 Vəba qurtarandan sonrakı həftələrdə Xoca ancaq baş münəccimlik vəzifəsinə gətirilməklə kifayətlənmədi, Sultanla illərdir ümidlə gözlədiyimizdən də yaxın əlaqə qurdu: Baş vəzir o kiçik və uğursuz üsyandan sonra artıq Padşahın ətrafına topladığı o əbləhlərdən qurtulmalı olduğunu anasına hiss elətdirmişdi, çünki tacirlərlər də, yeniçərlər də, Sultanı boş sözləri ilə pis yola çəkən çoxbilmişlərin bəlalarının yaradıcısı kimi görürmüş. Beləliklə, qurulan planlarda əli olduğu deyilən əvvəlki baş münəccim Sıdqı Əfəndinin qrupu, sürgünlə və müəyyən şeylərlə əlaqədar saraydan qovulanda olan-qalan işlər də Xocanın boynuna düşdü. Artıq hər gün Padşahın vaxtını keçirdiyi saraylardan birinə gedir, ona vaxtlı-vaxtında zaman ayıran Padşahla danışırdı. Evə qayıdanda həyəcanla və zəfər hissi ilə olanları mənə danışırdı:Hər səhər birinci Padşahın gördüyü yuxunu yozurdu. Öhdəsinə götürdüyü işlərini içində, bəlkə də, ən çox bu işi xoşlayırdı, Padşah yuxu görmədiyini hüznlə etiraf etdiyi bir gündə isə məsləhət görüb ki, başqa bir adamın yuxusunu yozsun Sultan da maraqla bu fikri mənimsəyəndə, bostançılar tez yaxşı yuxu görən bir adamı axtarıb tapıb hüzuruna gətiriblər, beləliklə, hər səhər bir yuxunun yozumu əl çəkilməsi mümkün olmayan vərdişə çevrilmişdi. Başqa vaxtlar isə həyətlərdə, iri çinar və ərqəvan ağaclarının kölgəsi düşən bağçalarda yeriyərkən, Boğazda qayıqlarla gəzintiyə çıxarkən, təbii ki, Sultanın sevimli heyvanlarından, bizim xəyali heyvanlarımızdan da söz salardı. Amma mənə böyük maraqla danışdığı başqa mövzuları da Padşaha açırdı: Boğazdakı axıntıların səbəbi nədir? Qarışqaların həyatında öyrənməyə dəyərli olan nə var? Maqnit Allahdan başqa, nədən güc alırdı? Ulduzların elə, yaxud belə fırlanmasının əsas xüsusiyyəti nədən ibarətdi? Müsəlman olmayanların həyatında kafirlikdən başqa öyrənməyə nəsə tapa bilərəmmi? Onları qabağımıza qatıb qovalaya bilən hansısa silahı hazırlamaq mümkündürmü? Keçəl bunları Sultanın maraqla qulaq asdığını deyəndən sonra həyəcanla masanın arxasına keçib, silah şəkilləri çəkmək üçün düzəldilmiş bahalı və iri kağızlara, uzun lüləli toplar, aftomatik atəş mexanizmləri, görünüşü vahiməli heyvanları xatırladan silah növlərini qaralayar, məni də masanın yanına çağırıb, silahı çox yaxın vaxtda reallaşdırılacağını bildirər, danışdığı bu xəyallara şahidlik etməyimi istəyərdi. Əslindəsə mən, bu danışdıqlarını Xocayla bölüşmək istəyirdim. Bəlkə də, buna görə fikrim hələ də bizə o qorxulu və qardaşlıq duyğusu ilə keçirdiyimiz günləri yaşadan vəbadaydı. Vəba şeytanından xilas olublar deyə Ayasofyada hamılıqla şükr edərək namaz qılıblar, amma xəstəlik hələ şəhərdə tamamilə əl çəkməmişdi. Xoca səhərlər Sultanın sarayına tələsərkən, mən şəhərdə maraqla gəzinər, gödək minarəli məhəllə məscidlərdən, kirəmitləri yosun bağlamış məscidlərdən hələ də aparılan cənazələrin sayını hesablayar, səbəbini indiyə qədər başa düşmədiyim qeyriiradi bir hisslə, istəyirdim ki, xəstəlik şəhərdən və bizdən əl çəkməsin. Xoca mənə Padşahı necə təsir altına saldığından, zəfərindən danışarkən mən ona xəstəliyin daha şəhəri tərk etmədiyini, tədbirlər görüldüyünə görə də təkrarən baş qaldıra biləcəyini danışırdım. Məni hikkəylə susdurub dedi ki, guya mən onun uğurunu qısqanıram. Ona haqq qazandırırdım, baş münəccim olmağı, Padşahın hər səhər ona yuxularını danışmağı, bütün o axmaq əyyanları Padşahın yanında olmayanda sözlərini şaha deyə bilməyi – bunlar on beş ildir ki, bizim gözlədiyimiz şeylər, uğurlar idi, mənim məsləhət gördüyüm, çox da doğru çıxmayan, amma doğru tək qarşılanan təqvimi, göründüyü kimi, mənim hazırladığımı unutmuşdu, mənə çətin gələn şey məni təlaş içində adadan necə tələm-tələsik gətirməsi yox, mənim ora necə getməyimi xatırlaması idi. Bəlkə də, haqlıydı, bəlkə də, hiss etdiyim bu hissə qısqanclıq demək olar, amma bu onun fərqinə varmadığı saf bir duyğu idi. Bunu başa düşsün deyə vəba başlamamışdan əvvəlki günlərdə masanın iki tərəfinə tənha gecələrin sıxıntısını unutmaq istəyən iki subay oğlan kimi necə oturduğumuzu xatırladanda, bəzən onun, bəzən də mənim necə qorxulara qapıldığımızı, amma bu qorxulardan xeyli şey öyrəndiyimizi, hətta adada tək olanda o gecələr üçün darıxdığımı xatırladanda da, bütün bu dediklərimi, özünün heç cür qoşula bilmədiyi bir oyunda mənim aşkar 47 olunan saxtakarlığım ibrət götürərək olanların şahidi kimi gülümsəyərək dinləyər, amma mənə o əziz günlərimizlə əlaqəli heç bir ümid və söz verməzdi. Artıq məhəllə-məhəllə gəzdikcə görürdüm: tədbirlər görülsə də, sanki Xocanınn uğur adlandırdığı nəsnəyə kölgə salmaq istəmədiyinə görə, vəba yavaş-yavaş şəhərdən çəkilirdi. Bəzən mənə qəribə gəlirdi ki, ölümün zülmət qorxusu aramızdan çəkilib gedirsə, niyə özümü tənha hiss edirəm. Bəzən istəyirdim ki, padşahın yuxularında, ya da Xocanı ona nəql elədiyi gələcəkdə olacaqlardan yox, yenə də bunlardan danışaq. Divarından götürdüyümüz vahiməli aynanın qarşısına, düz yaxınlığımda ölüm qorxusu olsa belə onunla birgə keçməyə çoxdan hazır idim! Amma Xoca artıq xeyli zamandır ki, məni alçaldırdı, yaxud da özünü elə göstərirdi, ən pisi isə bəzən bunu etməyə ehtiyat edirdi. Onu yenə o əvvəlki xoşbəxt dünyamıza çəkmək üçün bəzən deyirdim ki, artıq yenə də birgə masanın arxasına keçməliyik. Bu işdə ona örnək olmaq üçün bir-iki dəfə yenə kağızları doldurmağa cəhd etdim, vəbanın qorxusuna, qorxunun əmələ gətirdiyi o pislik eləmək istəyinə, yarımçıq qalmış pisliklərimlə əlaqəli şişirdilmiş söz-söhbətlər yazılmış səhifələri ona oxuyanda mənə qulaq asmadı. Bəlkə də, öz uğurundan çox, mənim çarəsizliyimdən aldığı bir güclə həyasızcasına dedi: Bütün o yazılanların axmaqlıqdan başqa bir şey olmadığının da həmin vaxtlar fərqinə varıb, vaxtında o oyunlar nə vaxt qurtaracaq deyə bir problemi yox idi, bir az da məni sınamaq üçün: vəbaya yoluxub qaçdığım gün, onsuz da bilib ki, mən necə adamam. Günahkarammış! İnsanları iki yerə ayırırlar: onun kimi haqq adamları və mənim kimi günahkarlar. Uğurlarını yozmağa çalışdığım bu sözlərinə cavab vermədim. Baxmayaraq ki, idrakım əvvəlki kimi parlaq idi, gündəlik xırda hadisələrə hirsləndiyimi görəndə başa düşürdüm ki, lazım olanda qəzblənməyə də hazıram, amma Xocaya qarşı hirslənməyə əsas verən o sözlərinə göstərəcəyim reaksiyayla onu haraya sürütləyəcəyimi, harada sıxışdıracağımı sanki bilmirdim. Ondan qaçıb Heybəliadada keçirdiyim günlərdə bilirdim ki, məqsədim tam aydın deyil. Venesiyaya qayıtsam nə baş verərdi? Bu on beş ildə anamın ölməyini, nişanlımın da evlənib başının ailə və uşaqlarına qarışmağını beynimə tam yeritmişdim, ürəyimdən onları fikirləşmək keçmirdi, yuxularıma da get-gedə az-az girirdilər, həm də özümü o əvvəlki illərdə olduğu kimi, Venesiyada də onların yanındakı kimi deyil, yuxularımda da onları İstanbulda, öz aramızda görürdüm. Venesiyaya qayıtsam, bilirdim ki, yarımçıq qoyduğum həyata qaldığım yerdən davam etməyəcəyəm, əgər mümkün olsa, başqa bir həyata təzədən başlaya bilərdim. Bir vaxtlar türklər və köləlik haqqında yazmağı planlaşdırdığım kitabdan özgə, o həyatın maraqlı anları artıq məni həyəcanlandırmırdı. Bəzən düşünürdüm ki, Xoca məndəki bu zəifliyi və məqsədsizliyi sezdiyi və zəif cəhətlərimi anladığı üçün məni alçaldırdı, bəzən də bu cəhətləri yəqinləşdirməsinə şübhə eləyirdim. Hər gün Padşaha danışdığı hekayələrdən, təfərrüatlarını beynində canlandırdığından və Sultanı mütləq təsir altına salacağı o inanılmaz silahın xəyallarından və uğurundan elə halbahal idi ki, bəlkə, heç mənim nələri düşündüyümün fərqinə belə varmırdı. Bir də görürdüm ki, özü-özünə aludə olan Xocanın bu xoşbəxtliyini qibtəylə izləyirəm. Onu çox istəyirdim, şişirtdiyi uğurundan aldığı o əldəqayırma coşğunluğu, bitib-tükənməyən planlarını, Padşahı ələ alacağını deyərkən ovcunun içinə baxmağını çox xoşlayırdım. Belə fikirləşdiyimi özünə etiraf edə bilməzdim, amma hərəkətlərini, gündəlik davranışlarını izləyərkən, bəzən elə hiss edirdim ki, sanki özümə göz qoyuram. İnsan bəzən bir uşağın, bir gəncin davranışlarında öz uşağlığını və gəncliyini görəndə necə ki sevgi və maraqla onu izləyir ha, qorxum və marağım da məhz beləydi, tez-tez düşünürdüm ki, peysərimdən tutub “mən sənə çevrildim” deyir, amma o günləri ona xatırladanda Xoca məni susdurur, ya o gün Sultana inanılmaz silaha inandırmaq üçün nələr ediyini danışır, ya da səhər yuxusunu yozanda Padşahın ağlının necə oğurladığını nağıl eləyərdi. Pəh-pəhlə danışdığı bu uğurları parlaqlığına mən də istəyirdim ki, inana bilim. Bəzən xəyallarımın sərhədsizliyinə qapılıb özümü xoşbəxtcəsinə onun yerinə qoyub inanırdım da. O vaxt onu və özümü, bizi daha çox istəyərdim, xoş bir nağıl dinləyən ağzıayrıq kimi ağzıaçıq halda danışdıqlarından sehrlənərkən, zənn eləyərdim ki, gələcəkdəki həmin gözəl günlər haqqında ikimizin də planıymış kimi danışır.48 Sultanın yuxularını yozarkən ona qoşuldum. Xoca iyirmi bir yaşındakı Padşahı, iqtidarı daha çox sahiblənməyə yönləndirmək üçün qərar vermişdi. Beləliklə, Padşahın yuxularında tez-tez gördüyü dördnala qaçan atların, sahibsiz olduqları üçün sevincsiz, vəhşi dişlərilə düşmənlərinin hülqumlarına hücum edən qurdların da, öz işlərini özləri gördüyü üçün xoşbəxt olduqları vaxtlar, ağlayan yaşlı qadınlarla gözəl kor qızların və qaranlıqda yağış yağarkən sürətlə yarpaqlarını tökən ağacların onu köməyə çağırdıqlarını, müqəddəs hörümçəklərlə, ecazkar şahinlərin tənhalığın fəzilətinə işarə elədiyini danışdı. İqtidara yiyə çıxandan sonra istəyirdik ki, Sultan bizim savadımızla maraqlansın, bundan ötrü qorxularından da istifadə edirdik. Ova marağı olanlarının çoxu kimi, uzun və yorucu öv səfərlərində gecələr, Padşah ovlananın özü olduğunu düşünəndə, taxtını itirmək qorxusu ilə yuxusunda öz taxtında, öz uşaqlıq vaxtını görəndə, Xoca ona danışırdı ki, taxtında həmişə cavan qalacaq və amma həmişə hazırlıqlı olan düşmənlərimizin planlarından ancaq onlar kimi güclü silah hazırlayaraq qurtula bilər. Babası Sultan Muradın qol gücünü isbat eləmək üçün bir dəfə qılıncla vuraraq iki yerə böldüyü eşşəyin iki hissəsinin qaçaraq bir-birindən uzaqlaşmağını, ata nənəsi sayılan Kösəm Sultan adlanan ifritənin onu və anasını boğmaq üçün dirilib lüm-lüt üstünə gəlməyini, At Meydanındakı çinar ağaclarının yerində bitən əncir ağaclarından əncir yerinə qanlı cəsədlər sallandığını, üzü onun üzünə oxşayan pis adamların onu əllərindəki çuvala soxub boğmaq üçün qovaladığını, ya da Üsküdardan dənizə girən tısbağa ordusunun kürəklərindəki çanağın küləkdən heç cür sönməyən alovlarla saraya tərəf yeridiklərini Padşah xəyal edəndə, biz onun dövlət işlərindən əl çəkməyini, ovdan və heyvanlardan başqa, fikrində heç nə olmadığlnı deyənlərin nə qədər haqsız olduğunu düşünür, mənim səbir və ləzzətlə dəftərə yazaraq təsnifatlaşdırdığım bu yuxuları, hazırlanmalı olan dəhşətli bir silahın reallaşacağını yozmağa çalışırdıq. Xocanın fikrincə, yavaş-yavaş onu təsir altına salırdıq, artıq bu işin öhdəsindən gələcəyimizə inanırdım. Bir rəsədxanada elm mərkəzi qurmaq üçün, təzə bir silah hazırlamaq üçün ondan söz alıb, coşqunluqla xəyal qurduğu gecələrdən sonra bu mövzuları Sultanla bir dəfə də olsun ciddiciddi danışa bilməmişdi. Vəbadan bir il sonra, Köpürlü öləndə Xoca ümidlənmək üçün yenə bir bəhanə tapdı: Köpürlünün gücündən və şəxsiyyətindən qorxduğuna görə Sultan beynindəkiləri reallaşdırmaqdan çəkinirdi, indi baş vəzir öldüyünə və yerinə də atası qədər güclü olmayan oğlu keçdiyinə görə Padşahdan cəsur qərarlar gözləməyin əsl vaxtıydı. Ondan sonrakı üç ili bu cəsur qərarları gözləməklə keçirdik. Artıq məni təəccübləndirən şey xəyalları ilə ovları arasında çaş-baş qalan Sultanın süstlüyü yox, Xocanın hələ ümidini ona bağlaya bilməsiydi. Bütün bu illər ərzində ümidlərini itirib mənə oxşayacağı günü gözləyirdim”. Artıq uğur adlandırdığı nəsnədən əvvəlki kimi söz sala bilmir, vəbadan sonrakı aylarda duyduğu coşğunluğu baxmayaraq ki, duya bilmirdi, amma Sultanı böyük plan adlandırdığı nəsnəylə onu aldada biləcəyi günün xəyalını hələ də sağlam saxlaya bilirdi. Həmişə bir bəhanə tapırdı: İstanbulu küllü-küf eləyən o böyük yanğından bir müddət sonra Sultanın böyük planlarla pul xərcləməyi qardaşını taxta çıxartmaq istəyən düşmənlərinə fürsət yaradırdı, Padşah indi heç bir şey edə bilmirdi, çünki ordu Macarıstana səfərə çıxmışdı, növbəti ildə də almanlara qarşı hücuma keçdiklərinə görə gözləyirdik, sonra qurtarması üçün böyük pullar xərclənən və Turxan Sultan və Padşahla birlikdə Xocanın da tez-tez getdiyi Xaliç sahilindəki o Yeni Validə Məscidinin tikilişi vardı hələ, sonra da mənim gedə bilmədiyim bitib-tükənməyən ov səfərləri vardı. Mən Xocanın ovdan qayıtmağını evdə gözləyərkən nəsihətinə qulaq asmağa çalışır, “böyük plan”, yaxud “elm” adlandırdığı o şey üçün parlaq iddealar axtara-axtara və tənbəl-tənbəl mürgüləyərək səhifələri çevirərdim. İcra edilsə də verəcəyi nəticəyə çox da inanmadığım bu planların xəyalları belə məni artıq sevindirmirdi. Tanışlığımızın ilk illlərində astronomiya, coğrafiya, ya da Şərq elmləri mövzularında düşündüyümüz şeylərin real bir tərəfi olmadığını Xoca da mənim kimi bilirdi: Saatlar, alətlər, modellər küncdə unudulub çoxdan paslanmışdı. Hər şeyi onun elm adlandırdığı bu naməlum işi reallaşdıracağımız günə saxlamışdı, əlimizdə bizi faciədən qurtaracaq böyük bir plandan daha çox, planın xəyalı vardı. Məni heç alçada bilməyən bu rəngsiz xəyala inana bilmək və Xocayla birgə ola bilmək üçün bəzən çevirdiyim səhifələrə, ya da ağlıma qəfil gələn düşüncələrə onun gözüylə baxmağa, özümü onun yerinə qoymağa çalışırdım. Ovdan qayıdanda, 49 məni üstündə baş sındırmaq üçün qoyub getdiyi hər hansı bir mövzuda, təzə bir həqiqəti aşkarlamışdım, hər şeyi də mənə arxa çevirərək dəyişdirə bilər deyə inamla edərdim; “Dənizin qabarıb çəkilməyinin səbəbi ona tökülən çayların istiliyi ilə əlaqəlidir” deyəndə, yaxud “Vəba havadakı toz dənəciklərinə hopur, hava dəyişəndə isə yox olur”, yaxud da “Böyük bir silah hazırlayıb uzun lüləsi və təkərləri ilə hamını qabağımıza qatıb qovalaya bilmək mümkündür, ya da, “dünya günəşin ətrafında fırlanır, Günəş də Ayın ətrafında”, deyəndə əynindəki tozlu ov paltarını dəyişən Xoca həmişə məni xoş-xoş güldürən həminki cavabı verirdi: “Bizim axmaqlar bu həqiqətdən xəbərsizdirlər!” Sonra şiddətlə məni də arxasınca sürütləyən qəzəb böhranına qapılır, Padşahın çaşqın donuzun arxasınca saatlarla at sürməyinin, ya da tazılarına tutdurduğu dovşan üçün göz yaşı tökməyinin cəfəngiyat olmağından danışar, ov ərzində sözlərinin Sultanın bir qulağından girib digərindən çıxmağını istəməyə-istəməyə etiraf edər və nifrətlə təkrarlayardı: bu axmaqlar həqiqətlərin fərqinə nə vaxt varacaqlar? Bu qədər axmağın bir-birini tapması təsadüf idi, yoxsa zərurət. Niyə bu qədər axmaqdılar? Beləliklə yavaş-yavaş, “elm” adlandırdığı nəsnəyə, bu dəfə onların beyinlərinin içini başa düşmək üçün, təzədən başlamalı olduğunu hiss edirdi. Bir stolun arxasında oturub, bir-birimizə nifrət edərək, bir-birimizə oxşadığımız o gözəl günləri ağlıma saldığı üçün mən də bu “elm”ə girişməyə həvəsləndim, amma ilk sınaqlardan sonra başa düşdük ki, artıq işlər əvvəlki kimi deyildi.
Bir dəfə, onu hara, nəyə görə sıxışdırılacağımı bilmədiyimə görə heç cür üstünə gedə bilmirdim. Ən vacibi hiss edirdim ki, ağrıları və məğlubiyyəti sanki mənim ağrılarım və məğlubiyyətlərim idi. Bir dəfə inanamasam da burdakıların axmaqlığını şişirdilmiş örnəklərlə xatırladandan, onlar qədər özünün də məğlubiyyətə məhkum olduğunu hiss etdirəndən sonra ona göz qoydum: Baxmayaraq ki, hiddətlə mənim əleyhimə hərəkət edir, məğlubiyyətin məcburi olmadığını, onlardan əvvəl başlayıb bu işlərlə məşğul olsaq, sözgəlişi deyirdi ki, bu silah planını həyata keçirdə bilsək, üstümüzə doğru axıb bizi arxaya aparan çayın axınını yenə də geriyə çevirə bilərdik, planlarından yox, ümidsiz olanda etdiyi kimi, “planlarımızdan” danışaraq məni sevindiridi, amma yaxınlaşan və qaçılmaz məğlubiyyətin dəhşəti onu bürümüşdü: Onu kimsəsiz bir uşağa bənzədirdim, mənə köləliyin əvvəlki illərini xatırladan qəzəbini və hüznünü çox xoşlayırdım, mən də onun kimi olmaq istəyirdim. Otağın içində var-gəl edərkən, qaranlıqda, yağışın altındakı palçıqlı küçəyə, yaxud da Xaliç sahilindəki bir-iki evin hələ də yanan solğun və titrəyən işıqlarına baxırdı, sanki orada ümid bağlanılması mümkün olan yeni bir işartının izlərini axtarırdı, düşünürdüm ki, otağın içində qıvrılaraq gəzinən Xoca yox, mənim gəncliyimdi. Bir vaxtlar mən olan bu adam, məni tək qoyub getmişdi, küncdə mürgələyən mən isə sanki həyəcanımı təkrarən özmdə tapa bilmək üçün ona diqqətlə baxırdım. Qurtarmaq bilməyən və özünü təkrarlayan bu həyəcan hissindən artıq bezmişdim. Baş münəccim olandan sonra Gəbzədəki torpaqları böyümüş, gəlirimiz də artmışdı. Padşahla boşboğazlıq edib vaxt keçirməyindən özgə, bir işlə məşğul olmağına da ehtiyac yox idi. Arada bir Gəbzəyə gedib sınıq-salxaq dəyirmanları və hamıdan əvvəl bizi yekə çoban itlərinin qarşıladığı kəndləri gəzərək gəlirlərini yoxlayır, qeydlərə nəzər salaraq eşikağasının bizi nə qədər aldatdığını anlamağa çalışır, bəzən gülüşərək, əksər vaxt da sıxıntıyla ah çəkərək Padşah üçün əyləncəli risalələr yazır, başqa heç bir iş də görmürdük. Mən israr eləməsəydim, bəlkə, gözəl vaxt keçirib, axırda, gözəl qoxulu qadınlarla yatdığımız o yerləri də qaydasına saldırmayacaqdı. Əsəblərini daha da pozan şey Almaniya səfəri idi, Girit Qalasıydı, orduların və paşaların İstanbulu yiyəsiz qoymağından və anasının da ona sözünü keçirə bilməməyindən cəsarətlənən Padşahın, saraydan qovulan bütün çənəbaz çoxbilmişləri, təqlidçiləri, alçaqları ətrafına toplamasıydı. Nifrət ettdiyi və zəhləsi gedən bu saxtakarlardan özünü ayırmaq və üstünlüyünü onlara da qəbul elətdirməkdən ötrü Xoca onların arasına girməməkdə qərarlı idi, amma Padşahın israrı ilə bir-iki dəfə danışıb mübahisə etdikləri şeyləri dinləmək məcburiyyətində qaldı. Heyvanların ruhu ola bilərdmi, hansının ruhu var, hansı cənnətə, hansı cəhənnəmə gedir, balıqqulağı erkəkdir, yoxsa dişi, hər səhər çıxan günəş təzə günəşdirmi, yoxsa axşam batan günəş arxadakı yoldan fırlanıb sabah digər tərəfdən başını çıxarır, bu tipli mövzuların danışıldığı 50 bu yığıncaqlardan gələcəkdən ümidini üzərək çıxar, nəsə eləməsək, yaxın vaxtlarda Padşahın da əldən gedəcəyini deyərdi. Bizim planlarımızdan, bizim gələcəyimizdən danışdığı üçün sevinclə ona qoşulurdum. Bir dəfə Sultanın fikrinin nədən ibarət olduğunu anlamaq üçün mənim illlərdir tutduğum dəftərləri, gördüyüm yuxuları, xatirələrimizi açıb tökdük. Sanki şkafın siyirmələrindən çıxan xırdaxuruşları yığışdırırdıq. Padşahın ağlının istiqamətini tutmağa çalışırdıq, nəticə çox da ümidverici deyildi: Xoca hələ də bizi xilas etməli olan o dəhşətli silahlardan, ya da fikrimizdə tez bir zamanda həll etməli olduğumuz sirlərdən baxmayaraq ki, danışa bilirdi, amma artıq elə davranırdı ki, guya daha yaxınlaşmaqda olan qorxunc bir iflasın da fəriqində deyil. Bu haqda aylarca çənə yorduq. Süqutdan, imperatorluğun əlindəki ölkələri bir-bir itirməsini başa düşürdükmi? Xəritələrimizi masanın üstünə sərər, əvvəlcə hansı ölkənin, sonra hansı çaylarla hansı dağların əldən gedəcəyini təyin edərdik. Yoxsa süqut, insanların və inancların fərqinə varmadan dəyişməsi demək idi? Bütün istanbulluların bir səhər isti yataqlarından başqa bir insan kimi qalxdıqlarını gözümüzün qabağına gətirdik, paltarlarını bilmirdilər ki, necə geyinsinlər, minarələrin nə üçün istifadə edildiyini xatırlaya bilmirdilər. Bəlkə, bu süqut, digərlərinin üstünlüyünü görərək onlara oxşamaq demək idi: Belə olanda mənə Venesiyadakı həyatımdan bir fraqment danışdırar, sonra, burdakı tanışlarından bəzilərinin başında şapkalar, əyinlərində şalvarlarla mənim xatirələrimi təkrarən yaşadıqlarını xəyalımızda canlandırardıq. Qurarkən vaxtın necə keçdiyini bilmədiyimiz bu xəyalları sonuncu xilas yolu kimi Paşaya bildirməyə qərar verdik. Deyirdi ki, xəyalların ən incə detalları ilə canlandırılan bütün o süqut səhnələri, bəlkə, onu təlaşa salar. Beləliklə, səssiz və qaranlıq gecələr ərzində aylarla hüzn və ümidsiz sevinclə planlaşdırdığımız o məğlubiyyət və süqut xəyallarından yaranan, bütün o boynubükük kasıbları, palçıqlı yolları, yarımçıq qalmış tikililəri, qaranlıq və qəribə küçələri, hər şey əvvəlki kimi olsun deyə başa düşmədikləri duaları oxuyanları, dərdli analarla yazıq ataları, başqa ölkədə hazırlanan və yazılanları bizə başa salmağa ömürləri çatmayan bədbəxtləri, işləməyən alətləri, o gözəl günlərə mərsiyə oxuyan gözüyaşlıları, bir dəri bir sümük olan küçə itlərini, torpaqsız kəndliləri, şəhərdə boş-boş gəzən işsizləri, oxuyub yaza bilməyən şalvarlı müsəlmanları və sonu məğlubiyyətlə bitən bütün müharibələri kitaba doldurduq. Kitabın başqa bir hissəsinə mənim solğun xatirələrimi: anam, bacım və qardaşımla Venesiyada olanda və məktəb illərində başıma gələn xoşbəxt və ibrətamiz hadisələrdən bir-ikisini yazdıq. Bizi məğlubiyyətə düçar edəcək adamlar bu cür yaşayırdılar, biz də onlardan əvvəl başlayaraq bu cür etməliydik. Solaxay xəttatımızın ağlamaya yazdığı nəticə hissəsində isə Xocanın çox xoşuna gələn şkaf bənzətməsiylə beyinlərimizin sirli müəmmasının qarışıq sıralarına giriş sayıla bilən qafiyəli bir şeir vardı. Qürurlu və səssiz adlandıra biləcəyim bu şeirin incə tərzi, Xocayla birgə yazdığımız kitab və risalələrin ən yaxşısını hüzünlə tamamlayırdı. Xoca kitabı Sultana verəndən bir ay sonra ondan bu dəhşətli silahın hazırlanmasına başlamaq üçün əmr aldı. Təəccüb içindəydik, uğurumuzun nə qədərini bu kitaba borclu olduğumuza heç cür qərar verə bilmirdik.51 9 “Düşmənlərimizi darma-dağın edəcək silahı hazırla, bir baxaq” deyərkən, bəlkə də, Sultan Xocanı sınayırdı, bəlkə də, hansısa yuxunu görüb Xocadan gizlətmişdi, bəlkə, təzyiq göstərən anasına və paşalara, ətrafına yığdığı o çoxbilmişlərin əllərindən bir iş gəldiyini göstərmək istəyirdi, bəlkə də, vəbadan sonra başqa Xocanın bir möcüzə də yaradacağını düşünürdü, bəlkə, də kitabımıza doldurduğumuz o süqut xəyallarından, həqiqətən də, təsirlənmişdi, bəlkə də, süqutdan çox, bir neçə dəfə ordunun uğursuzluğundan sonra qorxduğu kimi, onun yerinə qardaşlarını hakimiyyətə gətirmək istəyənlərin onu taxtdan salacağını düşünərək narahat olmuşdu. Bütün bunları Padşahın silahı təkmilləşdirək deyə gəlirlərini bizə həvalə etdiyi kəndlərindən, zeytunluqlarından əldə edəcəyimiz çoxlu pulları təəccüblənə-təccüblənə hesablayarkən düşünürdük. Nəhayət, dedi ki, təəccüblənməli olduğumuz şey elə çaşbaş olmağınızdır: illərdir Sultana danışdığı o əhvalatlar, yazdığımız risalələr və kitablar doğru deyildimi ki, onlara inananda belə şübhələnirdik. Hələ bundan başqa: Padşah beynimizin içindəki o müəmmalarda nələrin olduğu ilə maraqlanmağa başlamışdı. Xoca həyəcanla məndən soruşurdu: bu, illərdir gözlədiyimiz uğur deyilmi?
Bu idi, üstəlik bu dəfə uğurumuzu bölüşərək işə başlamışdıq, işin nəticəsini onun qədər gözləmədiyim üçün mən də xoşbəxt idim. Silahı təkmilləşdirdiyi sonrakı altı il, ən təhlükəli illərimiz oldu. Barıtla işlədiyimiz üçün, qısqanc düşmənlərimizin bizmlə həsədi olduğuna görə, hər kəs səbirsizliklə uğurumuzu, yaxud da məğlubiyyətimizi gözlədiyi üçün, biz də həmin şeyləri qorxuyla gözlədiyimizə görə təhlükədəydik. Əvvəlcə masanın araxasında işləyərək vaxtımızı hədər yerə keçirdiyimiz bir qış keçdi. Həyəcanlıydıq, həvəsliydik, amma silahın fikrindən və onun düşmənlərmizi qabağına qatıb necə qovalayacağını düşünərkən müəmma olan o naməlum və təsvirsiz detallardan başqa əlimiz də heç bir şey yox idi. Sonra barıtla işləməyə və açıq havaya çıxmağa qərar verdik. Eynən birgə atəşfəşanlıq hazırladığımız həftələrdəki kimi, biz hündür ağacların altındakı sərin kölgəliklərə çəkilərkən, işçilərimiz bizim reseptlərini hazırladığımız qarışıqları uzaqda partladırdılar. Müxtəlif gurultu səsləri ilə çıxan rəngbərəng dumanları izləməyə, İstanbulun dörd bir tərəfindən maraqlananlar gəlirdi. Daha sonra hazırladığımız topların, uzun lülələrin hədəflərimizin və çadırlarımızın yerləşdiyi çayırın ətrafı maraqlanan adamlarla dolu olurdu. Yayın axırında bir gün qəfildən Sultan gəldi. Onun üçün də atəşfəşanlıq həyata keçirdik, yeri-göyü inildətdik, yaxşı sıxışdırılmış barıt qarşıqları üçün hazırlatdırdığımız gilizləri, güllələri, təzə topları və hələ hazırlanmamış lülələrin qəlib planlarını, öz-özünə alovlanan mexanizmlərin eskizlərini bir-bir göstərdik. Onlardan çox mənimlə maraqlandı. Əvvəlcə Xoca məni Padşahdan çox uzaqda saxlamaq istəmişdi, amma nümayiş başlayanda, mənim də onun kimi əmrlər verdiyimi, adamlarımızın Xoca qədər də məndən söz soruşduğunu görəndə mənimlə maraqlanıb. On beş il sonra, ikinci dəfə hüzuruna gedəndə, Padşahın məni əvvəlcədən tanıdığını, amma indi mənə kimliyini tam müəyyənləşdirə bilmədiyi və gözübağlı daddığı meyvənin hansı meyvə olduğunu müəyyənləşdirməyə çalışan biri kimi baxdı. Ətəyini öpdüm. İyirmi ildir burda olduğumu, amma hələ müsəlman olmadığımı biləndə qəzəbləndi. Fikri başqa bir şeydə idi: “Deməli, iyirmi il?” dedi. “Qəribədi!”. Sonra məndən bu sualı soruşdu: “Bunları ona sən öyrədirsən?”. Amma bunu mənim cavabımı öyrənmək üçün soruşmamışdı, barıt və qırma qoxuyan dağınıq çadırımızdan çıxıb gözəl ağ atına tərəf yeriyirdi, birdən dayandı, həmin vaxt yan-yana dayanan bizə, ikimizə tərəf çevrildi və Allahın insan nəslinin qürurunu qırmaq, mənasızlığını bir-birinə bildirmək üçün yaratdığı o əvəssiz gözəlliklərdən birini, qüsursuz bir ləçəri, ya da sanki eynən bənzəyən ekiz qardaşları görmüş kimi gülümsədi. Gecə onu düşündüm, amma o Xocanın istədiyi kimi deyil. Xoca hələ də ondan nifrətlə danışırdı, mənsə ona nifrət edə bilməyəcəyimi, ona yuxarıdan-aşağı baxa bilməyəcəyimi demişdim: rahat, gülərüz, ağlına gələn hər şeyi deyən o ərköyün uşaqdan xoşum gəlmişdi. Mən 52 də onun kimi olmaq istəyirdim, ya da onunla dost olmaq istəyirdim. Xocanın əsəb böhranı keçirəndən sonra, yatağımda yatmağa hazırlaşanda düşünürdüm: sanki Padşah aldadılmalı adam deyildi, ona hər şeyi demək istəyirdim. Amma həmin hər şey nə idi? Marağım qarşılıqsız deyildi. Bir gün Xoca, Padşahın səhər özüylə birlikdə məni də gözlədiyini ürəksiz deyəndə mən də onunla getdim. Dəniz və yosun qoxan o gözəl payız günlərindən biriydi. Bütün günümüzü, tökülən qırmızı yarpaqlarla əhatələnmiş böyük bir qoruqda, cökə və çinar ağaclarının altındakı su zanbağı olan hovuzun ətrafında keçirdik. Sultan istədi ki, hovuzu ağzınacan ləbələb dolduran qurbağalardan danışaq. Xoca ona üz vermədi, xəyaldan və gözəlliklərdən uzaq bir-iki basmaqəlib söz danışdı. Məni çox təəccübləndirən bu ərköyünlüyə Sultan baş qoşmadı. Daha çox mənimlə maraqlandı. Beləliklə, qurbağaların sıçrama marağını, qan dövranını, bədənlərindən qopsa da, uzun müddət döyünən ürəkləri, yedikləri milçək və böcəklər haqqında uzun-uzadı danışdı. Bir yumurtanın hovuzdakı yetkin qurbağalara bənzəmək üçün keçirdiyi böyümə prosesini göstərmək üçün kağız-qələm istədim. Yaqutla bəzənmiş gümüş bir mürəkkəbqabının içində gətirilən gümüş qələm dəsti ilə şəkilləri çəkərkən Padaşah çox maraqlanırdı. Yadımda qalan qurbağalı nağılları əylənə-əylənə dinlədi, növbə qurbağa öpən şahzadəyə gələndə öyüyərək üzünü turşutdu, amma Sultan, Xocanın danışdığı kimi axmaq bir cavana heç oxşamırdı, daha çox həyata elm və sənətlə addımlamaq istəyən, ağllı-başlı yetkin kimi, görünürdü. Xocanın qaş-qabağını tökərək keçirdiyi həmin gözəl saatların sonunda Padşah əlindəki qurbağa şəkillərini baxaraq mənə belə dedi: “Hekayələri sənin uydurmağından onsuz da şübhələnirdim. Deməli, şəkilləri də sən çəkirsənmiş”. Sonra məndən bığlı qurbağaları soruşdu. Padşahla əlaqəm, bax, belə başladı. Artıq hər dəfə Xocayla birgə mən də saraya gedirdim. Əvvəllər Xoca çox da danışmırdı, daha çox Padşahla mən danışırdım. Sultanla yuxulardan, həyəcanlarından, qorxularından və keçmişdən və gələcəyindən danışarkən, qarşımdakı bu zarafatcıl, idarklı adamın, illərdir Xocanın mənə danışdığı Padşaha nə qədər bənzədiyini düşünürdüm. Ustalıqla soruşduğu suallardan, hiyləgərliyindən də, Padşahın ona təqdim olan kitablara əsalanaraq, Xocanın nə qədər Xoca, nə qədər mən, mənim nə qədər mən, nə qədər Xoca olduğumuzu bilmək istədiyini anladım. O vaxt Xoca, axmaqlıq kimi qəbul etdiyi bu maraqla maraqlanmayaraq toplarla və hazırlatdırmağa çalışdığı uzun lülələrlə məşğul idi. Toplarla işləməyə başlalamışdan altı ay sonra, bu işlərə burnumuzu soxmağımızın top atıcısını əsəbiləşdirdiyini, adamın ya özünün vəzifədən uzaqlaşdırılmağını, ya da yenilik edəcəyəm deyə topçuluq sənətini rüsvay edən biz dəlilərin İstanbuldan qovulmasını istədiyini öyrənəndə Xoca narahat oldu, üzləşməyə hazır görünən top atıcısı ilə razılaşmaq üçün çıxış yolu axtarmadı. Bir ay sonra, Padşah bizə silahı təkmilləşdirmək üçün toplardan başqa vasitələr tapmağımızı buyuranda Xoca çox da pis olmadı. İkimiz də artıq bilirdik ki, tökdürdüyümüz yeni toplar, lülələr illərdir istifadə olunan köhnələrindən üstün deyil. Beləliklə, Xocaya görə, artıq hər şeyi təzədən qurub yaradacağımız yeni dövürə qədəm qoymuşduq, amma əsəbinə və arzularına artıq vərdiş elədiyim üçün, mənə təzə görünən şey ancaq Padşahı tanımaq idi. Padşah da bizi tanıdığına görə xoşbəxt idi. Daşları qarışdıraraq davaşan iki nəfəri “bu sənin, bu da sənin” deyərək bir-birindən ayıran diqqətli bir ata kimi, o da sözlərimiz və davranışlarımıza göz qoyaraq, bizi bir-birimizdən ayırırdı. Bəzən uşaqcasına, bəzən də idrakla hər şeyə göz qoymağı məni təəccübləndirirdi: Şəxsiyyətimin məndən ayrılıb Xocanın şəxsiyyətinə, Xocanın şəxsiyyətinin də mənimkiylə biz fərqinə varmadan birləşdiyinə, Padşahın da bu xəyali varlığı öz yerinə qoyaraq bizi bizdən daha yaxşı tanıdığına az qalırdım ki, inanım.
Yuxularımı yozanda, ya da o ərəfələrdə ancaq xəyalları ilə əlləşdiyimiz yeni silahdan da danışarkən, Padşah qəfil durub ikimizdən birimizə tərəf çevrilərək, dedi: “Xeyr, bu sənin deyil, onun düşüncəsidi”. Bəzən də hərəkətlərimizi bir-birindən ayırırdı: “İndi onun kimi baxırsan, özün kimi bax!”. Mənə təəccüblə gülümsəyərək əlavə edərdi: “Bax, belə, afərin. Siz heç ikiniz birgə aynaya baxmısınız?”. Aynaya baxarkən hansımızın, əsl özü olmağımıza nə qədər dözə bildiyimizi soruşardı. Bir dəfə də illərdir ona yazıb verdiyimiz o risalələri, heyvanlarla bağlı 53 kitabları, təqvimləri gətirtdi, səhifə-səhifə çevirib oxuyarkən hansı hissəsinin hansımız yazdığını, harasını hansımızın özünü digərinin yerinə qoyaraq düşündüyün dedi. Amma Xocanı əsəbiləşdirən, məni də tilsimə salaraq təəccübləndirən şey, biz yanında olanda hüzuruna çağırtdırdığı o təqlidçi idi. Bu adamın nə üzü, nə də bədəni bizə oxşayırdı, qısaboy və kök idi, pal-paltarı da fərqli idi, amma danışmağa başlayanda qorxdum: Sanki o yox, Xoca danışırdı. Onun kimi, sirri faş edirmiş tək, Padşahın qulağına sarı əyilir, onunsayaq diqqətli və düşüncəli tövrüylə incə məqamlardan danışarkən səsini qalınlaşdırırdı, belə edərkən eynən onun kimi dediklərinin həyəcanına qapılıb əlini qolunu qarşısındakını inandırmaq üçün, əsəbi-əsəbi yelləyərkən lap yaxında dururdu, amma Xocanın vurğuları ilə danışarkən ulduzlarla, dəhşətli silahlarla əlaqəli dərdini danışmır, ancaq saray mətbəxində öyrəndiyi yeməklərin və onları bişirmək üçün lazım olan şey-şüyün və ədviyyatın adlarını sayırdı. Padşah gülümsəyərkən təqlidçi Xocanın üzünü qara edən işinə, İstanbulla Hələb arasındakı mənzilləri bir-bir sayaraq davam elədi. Sonra Padşah təqlidçidən xahiş elədi ki, onu da yamsılasın. Təəccüblü-təəccüblü ağzıaçıq mənə baxan o adam mən idim: Özümü itirmişdim. Padşah yarısının Xoca, yarısının da mən olan biri kimi bizi təqlid etməsini istəyəndə tilsimləndim. Adamın hərəkətlərini izləyərkən, eynən Padşah kimi mənim də içimdən “bu mənəm, bu da Xoca” demək keçirdi, amma təqlidçi barmağı ilə bizi işarə edə-edə bu işi özü görürdü. Padşaha təşəkkür edib təqlidçini yola salandan sonra, bizə buyurdu ki, bu, haqda bir də düşünək. Bu söz hansı mənanı kəsb edirdi? Axşam Xocaya Padşahın mənə illərdir danışdığı insandan daha çox idraklı olduğunu deyirdim, onu çəkmək istədiyi istiqamətə Sultan artıq öz istəyiylə gedirdi, Xoca yenə də qəzəb böhranına qərq olmuşdu. Bu dəfə ona haqq qazandırırdım, təqlidçinin hünəri dözüləsi bir şey deyildi. Xoca dedi ki, bundan sonra çətinə düşmədikcə saraya ayaq basmayacaq. İllərdir gözlədiyi fürsəti, nəhayət, əlinə keçirtmişkən o axmaqların arasına soxulub əzişdirilməyə artıq heç niyyəti yox imiş. Onun dediyinə görə, Padşahın maraqlarını bildiyim, o həlləm-qəlləmliklərdən baş çıxardığım üçün saraya onun yerinə mən getməliydim Xocanın xəstələndiyini deyəndə Sultan mənə inanmadı. Sultan dedi: “Silahı hazırlamaq üçün işləsin”. Beləliklə, Xocanın silahı hazırlayıb işə sala bildiyi o dörd ildə saraya mən getdim, o da əvvəllər mənim elədiyim kimi, evdə öz xəyalları ilə qaldı. Həyatın nəyisə gözləməli yox, dadıçıxarılası bir şey olduğunu bu dörd ildə öyrəndim. Padşahın Xoca kimi, mənə də dəyər verdiyini görənlər, demək olar ki, hər gün keçirilən o mərasimlərə, əyləncələrə məni də çağırırdılar. Bir gün vəzirin qızı evlənir, bir başqa gün Padşahın uşağı doğulur, sonra oğulları sünnət olunur, səhəri gün macaralardan alınan bir qala üçün mərasim keçirilir, sonra şahzadə məktəbə getməyə başladı deyə mərasimlər olur, həmçinin ramazan və bayram şənlikləri də başlayırdı. Əksər günlərdə davam edən bu şənliklərdə yağlı ət və plov tıxışdırmaqdan, şəkərdən və fıstıqdan hazırlanmış aslanlardan, dəvəquşularından, su pərilərindən yeməkdən tez bir zamanda kökəldim. Günlərimin çoxu, ürəkləri gedənədək güləşən yağlı güləşçilərə, məscidin minarələrinin arasında asdıqları ipə çıxıb kürəklərinə qoyduqları çubuqla oynayan, dişləri ilə at nalını qıran, orasına-burasına bıcaqlar, şişlər batıran kəndirbazlara, cübbələrindən ilanlar, göyərçinlər, meymunlar çıxardan, əlimizdəki fincanları, cibimizdəki pulları qaşla göz arasında yox edən hoqqabazlara, söyüşlərindən ləzzət aldığım Qaragözlə Hacivətə baxmaqla keçirdi. Gecələr fişəng atışmaları yoxdursa, hamının çıxıb getdiyi o saraylardan, evlərdən birinə, çoxunu da o günlərdə tanıdığım təzə dostlarımla birgə gedər, saatlarla arağın özünə belə sağlıq deyib, araq içərək musiqi dinləyəndən sonra, yuxulu ceyranları yamsılayan gözəl rəqqasələrlə, su üstündə yeriyə-yeriyə oynayan yaraşıqlı rəqqaslarla, yanğılı səsləri ilə ürəklə şən mahnılar oxuyan müğənnilərlə qədəh toqquşduraraq əylənirdim. Məni də o elçilər qalan evlərdə görmək istəyirdilər, buna görə o evlərə də tez-tez gedir, sevimli qızlarla oğlanların oynadıqları baletə baxandan, ya da Venesiyadan gətirilmiş musiqi qrupunun ən axırıncı və dəbdə olan musiqilərinə qulaq asandan sonra, yavaş-yavaş artan adsanımın ləzzətini çıxardırdım. Səfirliklərdə yığışan avropalılar, başıma gələn o dəhşətli sərgüzəştləri məndən soruşardılar, nə qədər zülm çəkdiyimi, necə müqavimət göstərdiyimi, hələ də necə dözdüyümü bilmək istəyirdilər. Bütün həyatımı dörd divar arasında mürgüləyərək və 54 mənasız kitablar oxumaqla keçirdiyimi gizlədər, tanımaq istədikləri bu qəribə diyar haqqında, eynən Sultana etdiyim kimi, vərdiş edərək uydurduğum dəhşətli əhvalatları danışardım. Ancaq evlənməmişdən əvvəl atalarını görməyə gələn gənc qızlar, yaxud mənimlə əlləşən səfir arvadların yox, bütün o ayağısürüşkən elçilər, katiblər uydurduğum qanlı din və vəhşət əhvalatlarını, hərəm və eşq intiriqalarını heyranlıqla dinləyirdilər. Çox təzyiq göstərsələr, elə ordaca tez-bazar uydurduğum bir-iki dövlət sirrini qulaqlarına pıçıldayar, Sultanın heç kəsin bilməyəcəyi qəribə vərdişlərinin olduğunu deyərək onu bəzəyirdim. Daha çox məlumat almaq istəyəndə özümü qaldırıb dağın başına qoymaqdan xoşum gəlirdi, elə görünürdüm ki, guya hər şeyi deməyəcəyəm, Xocayla bizi oxşatmağa səy göstərən bu axmaqları daha da maraqlandıraraq susurdum. Amma bilirdim ki, onlar elm tələb edən böyük və təsirli bir planla, çoxlu pullar tələb edən naməlum bir silah hazırlamaq istədiyimi öz aralarında danışırlar. Gördüyüm gözəl bədənlərinin xəyalları ilə, içdiyim içkilərin təsiri ilə başılovlu, bu evlərdən, saraylardan axşam evə qayıdanda görürdüm ki, Xoca iyirmi ildir işlədiyimi masanın arxasında oturub işləyir. Onda indiyədək heç vaxt görmədiyim qədər sürətlə işləyirdi, masanın üstü başa düşə bilmədiyim qəribə şəkillərlə, rəsmlərlə, əsəbi və tələsik əlyazmalarla doldurduğu kağızlarla doluydu. Məndən istəyirdi ki, gün ərzində etdiklərimi, gördüklərimi ona danışım, amma o bir qədər sonra ona arsız və axmaqcasına təsir bağışlayan əyləncələrdən çimçinərək sözümü kəsər və “bizlərdən və onlardan” söz salaraq mənə planlarını danışardı. Bir də yenə deyirdi ki? hər şey, beynimizin içiylə əlaqəldir, bütün planlarını bununla əsaslandırmışdı, beyin adlandırdığımız xırda-xuruşlarla dolu qabın simmetriyasından, yaxud da qarmaqarışıqlığından həyəcanla danışırdı, amma buna əsasən bütün ümidlərini, ümidimizi bağladığı o silahı hansı formada haz;rılayacağını anlaya bilmirdim. Zənn edirdim ki, bunu nə başqa bir adam, nə də bəzi vaxtlar düşündüyüm kimi hətta özü belə başa düşə bilməyəcək. Kimsə mənə pıçıldayırdı ki, bir gün kimisə beynimizin içini açaraq bütün bu düşündüklərimizi təsdiqləyəcək. Vəba olan günlərdə ayanaya birlikdə baxarkən, hiss elədiyi böyük bir həqiqətdən danışdı, indi hamısı beynində aydınlaşmışdı, bax silah da bu həqiqətin təsdiqi idi! Sonra bu həyəcanlı sözlərdən çox da məna dərk etməyən mənə, əsəbi barmaqlarının ucuyla kağızların üstündəki qəribə və naməlum bir ölçünü göstərərdi. Hər göstərəndə bir az daha təkmilləşdiyin gördüyüm bu forma, sanki mənə nəsə xatırladırdı. Rəsmin ancaq “Şeytani” adını verə biləcəyim o qara ləkəsinə baxarkən, qəfil gördüyüm şeyi nəyə oxşatdığımı elə bilirdim ki, deyəcəyəm, amma dilim-ağzım quruyaraq, ya da bir oyun oynadığını düşünərək susardım. Əsas mətləblərim kağızların arasına dağılan, hər dəfə bir az da təkmilləşərək dəqiqləşən bu formanı ən axırda, illərlə toplanan bütün o pulları və insan əməyi sərf edərək reallaşdığı o dörd il ərzində, həmişə belə gördüm. Bəzən gündəlik həyatda, bəzən yuxularımızda, bir-iki dəfə də bir-birimizə xatirələrimizi danışdığımız vaxtlarda gördüyümüz, ya da haqqında danışdığımız bir şeyə bənzədirdik, amma ağlımdan keçənləri izah edəcək bir addım ata bilməz, düşüncələrimin naməlumluğuna boyun əyərək, silahın sirrini mənə özünün açacağını boş-boşuna gözləyərdim. Dörd il sonra o kiçik ləkə bütün İstanbulun haqqında danışdığı böyük bir məscid boyda olan o qəribə varlığa, o qorxunc görünüşə, Xocaya görə həqiqi bir silaha çevrildiyi vaxt belə, hər kəs onu bir şeyə oxşadanda, mən Xocanın silahı gələcəkdəki zəfəri haqqında əvvələr danışdığı təfərrüatların arasında itib-batırdım. Saraya getdiyim vaxtlarda, ən parlaq və qorxuducu təfərrüatların eynən yaddaşımızın inadla unutmaq istədiyi yuxunu, insanın xatırlamaq istədiyi kimi Sultana təkrarən deməyə çalışır, Xocanın mənə Allah bilir neçənci dəfə danışdığı o təkərlərdən, çarxlardan, qübbəllərdən, barıt və linqlərdən danışardım. Sözlər mənim sözlərim deyildi, danışdıqlarımda Xocanın atəşli sözlərinin həniri belə yox idi, amma yenə də gördüm ki, Padşah təsirlənir. Normal insan saydığım bu adamın bu baş-ayaq söz yığnağından, mənim də ancaq loru dildə fikrimi ifadə edə bildiyim Xocanın o çoşqulu zəfər və qurtuluşla bağlı şeirindən ümidlənməsi məni də təsirləndirdi. Padşah evdə olan Xocanın, eynən mən olduğumu deyərdi. Fikrimi əməlli-başlı qarışdıran zəka oyunlarına artıq vərdiş eləmişdim. Düşünürdüm ki, mənim Xoca olduğumu deyəndə, heç bir şey başa düşməməyim daha yaxşı idi, çünki bir qədər sonra iddia elədi ki, bütün bunları Xocaya mən öyrədirəm. İndiki kimi utancaq deyilmiş, amma bunları edən mən əvvəlcədən Xocanı 55 dəyişdirmişəmmiş! Düşünürdüm ki, o günki əyləncələrdən, heyvanlardan, şənliklərdən, ya da planlı şəkildə edilən tacir ələsalmalarından danışaq. Sonra, Padşah dedi ki, hamı bilir ki, bu silah planlarının araxasında sən dayanırsan. Məni ən çox qorxudan da elə bu idi. Xoca, illərdir ortalıqda görünmürdü, onu demək olardı ki, unutmuşdular, iqamətgahlarda, saraylarda, şəhərin içində, Padşahın yanında ancaq-tez-tez məni görürdülər, artıq məni qısqanırdılar! Ancaq haqqında söz-söhbət günbəgün artan bu naməlum silah planına əvvəlcə kəndin, zeytunluğun, xanın gəliri bağlandı deyə, Sultana bu qədər yaxın olduğuma görə deyil, bu silahla başqalarının işinə burnumuzu soxuruq deyə, məni kafirlərin əlaltısı sayırdılar. Etirafların qulaq asanda narahatlıqlarımı Xocaya da, Sultana da açardım. Amma tam mənada oralı ola bilməzdilər. Xoca planlarına qərq olmuşdu! Gəncin arzusuna həvəslənən qocalar kimi, mən də onun qəzəbinə həvəslənirdim. Kağızların üstündəki o naməlum və qara ləkəni dəqiqliyi ilə öyrənib təkmilləşdirərkən, məni qorxudan, bir ucu mənim köhnə planlarıına çevrildiyi planlara da çoxlu pul tökərək, heç bir güllənin batmayacağı qədər poladlar tökdürdüyü axır aylarda, ona danışdığım pis dedi-qodulara qulaq da asmazdı, ancaq bu söhbətlə\rin danışıldığı səfir qonaqlarıyla maraqlanardı: bu səfirlər necə insanlardır, başları necə işləyir, bu silah üçün nəsə düşünürdülərmi və.s Və ən vacibi: Sultan nəyə görə dövləti o ölkələrdə davamiyyətli təmsil edən səfirlər yollamağı düşünmür? Özünün bu vəzifəyə yiyələnmək istədiyini, onların içində yaşamaq və bu axmaqlardan xilas olmaq istədiyini sezirdim, amma planını reallaşdırmaqda çətinlik çəkdiyi, tökdürdüyü poladların çatladığı, ya da pulun çatışmadığı ümidsiz günlərdə belə bu istəyindən açıq-aşkar danışmırdı. Ancaq bir-iki dəfə “onların” yetişdirdiyi elm adamları ilə əlaqə yaratmaq istədiyini ağzından qaçırtdı, ağlımıza uyğun zənn etdiyi həqiqətləri, bəlkə, onlar başa düşərdilər, venesiyalı, florensiyalı yaxud da növbəti hansı ölkə ağlına gəlsə, bax o uzaq ölkələrin elm adamları ilə məktublaşmaq istəyirdi. Görəsən onların ən yaxşıları hansılardı, harada yaşayırlar, onlarla necə yazışmaq olar, bunları elçilərdən öyrənə bilərəmmi? Başlı-başına buraxdığım və reallaşmaqda olan silahla çox da marqlanmadığım o ərəfələrdə, düşmənlərimzə ləzzət verəcək bir bədbinliyin izlərini daşıyan bir istəyi unutdum. Düşmənlərimizin dedi-qodularına Padşah da qulaq asırdı. Xocanın silahı sınaqdan keçirmək üçün o dəhşətli polad yığnağının içinə girib, boğaz yandıran pas və dəmir qoxusunun içində çarxları çevirə bilən cəsur adamlar axrardığı günlərdə, mən dediklərindən gileylənəndə, Sultan mənə qulaq asmadı. Həmişə etdiyi kimi, mənə Xocanın danışdıqlarını təkrarlatdı. Ona inanırdı, hər şeydən razı idi, ona bel bağladladığına görə heç də peşman deyildi. Bütün bunlara görə mənə təşəkkür edirdi. Təbbi ki, yenə eyni səsbəbdən, Xocaya hər şeyi mən öyrətdiyimə görə bu beləydi. O da Xoca kimi başlarının içindən danışırdı, bu marağına təsdiq kimi sonra digər problemi xatırlayırdı, eynən Xocanın məndən bir vaxtlar soruşduğu kimi, Sultan da soruşurdu ki, orada, o ölkədə necə yaşayırlar. Ona bir yığın xəyallarımı danışırdım. Təkrarlaya-təkrarlaya bu gün çoxuna inandığım bu xəyalların cavankən, həqiqətən, başma gəldiyini, ya da reallığa əsaslanmayaraq, kitabıma yazmaq üçün hər stula oturanda qələmimin ucuna gələn xəyali əhvalatlar olduğunu indi dəqiq bilmirdim: Bəzən o vaxt ağlıma gələn bir-iki əyləncəli yalanı ortalığa atırdım, uydura-uydura bəzi nağıllar da yaradırdım, Padşah bu vəziyyəti öyrənmək istədiyi üçün, hamısının paltarlarında çoxlu sayda düymə olduğunu təkrarlayırdım, detallarının xatirələrimdən, yuxularımdanmı qaynaqlandığını bilə-bilmədiyim əhvalatlar danışırdım, amma iyirmi beş il ərzində hələ də unutmadığım bir-iki həqiqət vardı: O həqiqətlər anam, atam və qardaşlarımla birgə cökə ağaclarının altında səhər yeməyi yeyərkən süfrə arxasında danışdıqlarımız idi. Padşah ən az bunlarla maraqlanırdı. Bir dəfə mənə, əslində bütün talehlərin bir-birinə oxşadığını demişdi. Nəyə görəsə bu sözdən qorxmuşdum, onda Sultanın üzündə daha əvvəllər heç vaxt görmədiyim şeytani bir ifadə vardı, istədim ki, ondan bu sözün hansı mənanı ifadə etdiyini soruşum. Sonra üzünə qorxuyla baxarkən, ürəyimdən “mən, mənəm” demək keçdi. Sanki bu mənasız sözü deməyə cəsarətim çatsaydı, məni başqa bir adam etmək üçün həlləm-qəlləm işlər görən bütün o ağzıgöyçəklərin, Xocanın və Padşahın oyunlarını boşa çıxaracaq və öz varlığımın içində 56 rahatlıqla yaşamağa davam eləyəcəkdim. Əslindəsə, rahatlığımı təhlükə qarşısında qoya biləcək hər cür naməlumluğun sözündən belə ürkənlərsayaq qorxaraq susdum. Xocanın silahı hazırladığını, amma işə salmaq üçün adamları toplaya bilmədiyinə görə istifadə edə bilmədiyi bu günlərdə artıq bahar gəlmişdi. Bir müddət sonra Padşah ordu ilə birlikdə Ləhistana (Polşanın əvvəlki adı Ləhistan olub.F.H) səfərə gedəndə təəccübləndik. Düşmənlərimizi qabağına qatıb qovalamaq iqtidarına malik silahı və məni niyə özüylə birgə aparmamışdı, yoxsa bizə güvənmirdimi? İstanbulda qalanlar kimi, biz də inanırdıq ki, Sultan, əslində, müharibə üçün yox, ov üçün səfərə gedib. Xoca bir il əlavə olaraq qazandığı üçün məmnun idi, mənim başqa görüləsi işim və əyləncəm yox idi, ikimiz birlikdə silah üçün çalışdıq. Vasitəçilər vasitəsi ilə adamlar tapmaq üçn çox əlləşdik. Qorxunc görünüşlü, nə olduğu məlum olmayan alətin içinə heç kəs girmək istəmirdi. Xoca deyirdi ki, çoxlu pul verəcəm, şəhərə dəllalar göndərtdik, limana, topxanaya adamlar göndərdik, işsizlər toplaşan çayxanlarda avaralar, hoqqabazlıq edənlərin içində adam axtardıq. Tapa bildiyimiz adamlarin çoxu qorxusuna qalib gəlib, dəmir yığınının içinə girsələr də, o dəmir böcəyin içinə tam sıxılıb istidə bişə-bişə çarx fırlatmağa dözə bilməyib qaçırdılar. Yayın axırında, vasitəçilərə iş tapşırdığımız vaxt, illərdir bu iş üçün yığılan pulların hamısı qurtarmışdı. Maraqlananların təəccüblü və qorxulu baxışları və zəfər qışqırıqları arasında silah yavaş-yavaş tərpəndi, xəyali bir qalaya hücum edib sarsıla-sarsıla topları ilə atəş açdı və dayandı. Kəndlərdən, zeytunluqlardan pul, gəlir gəlməkdə davam eləyirdi, amma Xoca çox pul tutduğunu iddia edərək çətinliklə tapıb yıdığımız qrupu da dağıtdı. Qışı gözləməklə keçirdik. Padşah səfərdən qayıdandan sonra çox xoşladığı Ədirnədə qalmışdı, bizi itirib-axtaran yox idi, tək-tənha qalmışdıq. Səhərlər sarayına gedib hekayəmizlə əyləndirəcəyimiz və gecələri imarətlərində əylənəcəyimiz kimsə oladığı üçün işsiz-gücsüz idik. Mən Venesiyadan gələn bir rəssama portretimi çəkdirərək, ud dərsləri alaraq günlərimi keçirməyə çalışırdım. Xoca da tez-tez Qala yaxınlığında yanında bir əsgər qoyduğu silahını görmək üçün gedirdi. Demək olmaz ki, vasitəçi orasına-burasına nəsə əlavə edib təkmilləşdirməyə çalışmadı, amma bu işdən tez bezdi. Birgə keçirdiyimiz axırıncı qışın gecələrində mənə silahdan və onunla edəcəyi işlərdən də danışdı. Onu bir süstlük bürümüşdü, amma bu arzusunda olduğu üçün yox, mən onda həyəcan oyandıra bilmədiyimə görə beləydi. Gecələr vaxtımızın çoxunu gözləməklə keçirirdik, küləyin və qarımn azalmasını gözləyirdik, səhərə yaxın küləyin ləngiməyini, sobaya odun atmaq üçün közün küllənməsini gözləyirdik, Xaliçin üzbəüz sahilində son titrək çırağın sönməyini və gəlməyən yuxumuzun gəlməyini və səhər azanını gözləyirdik. Az danışaraq tez-tez xəyallara daldığımız o qış gecələrinin birində, Xoca mənə dedi ki, çox dəyişmisən, tamam başqa bir adama olmusan. Mədəm göynədi, kürəyim tərlədi, istədim ki, cavabını verim, haqsız olduğunu, əvvəlki kimi olduğumu, bənzədiyimizi, mənimlə əvvllər maraqlandığı kimi yenə də mənə diqqət ayırmalı olduğunu, danışmalı hələ çox söz-söhbətimizin olduğunu demək istədim, amma haqlıydı, gözüm həmin səhər rəssamdan alıb gətirdiyim portretimdə ilişib qalmışdı, dəyişmişdim: Ziyafətlərdə tıxışdırmaqdan kökəlmiş, buxağım sallanmış, ətim yayılmış, hərəkətlərim ağırlaşmışdı, ən pisi isə üzüm də tamam dəyişmişdi, o məkanlarda içib öpüşməkdən dodaqlarım arsızlaşmış, yerli-yersiz yuxusuz qalmaqdan, içib yatmaqdan gözlərimin altı tuluqlamış, həyatlarından, dünyadan və özlərindən razı olan o axmaqlar kimi, baxışıma bayağı bir rahatlıq çökmüşdü, amma bilirdim, bu hallımdan razı idim:Susdum. Sonralar Padşahın bizi silahlarla birgə Ədirnəyə səfərə çağırtdırdığını öyrənəndə, tez-tez eyni yuxunu görürdüm Qarışıqlığı, İstanbuldakı əyləncələri xatırladan bir əyləncədə, Venesiyada maskalı bir baldayıq, Üzlərindəki bayağı qadın maskalarını üzlərindən çəkəndə insanların arasında gördüyüm anamla nişanlımı tanıyaraq ümidlənir, mən də, artıq məni tanısınlar deyə, öz maskamı çıxarırdım, amma onlar heç cür məni tanımırdılar, bilmirdilər ki, bu adam mənəm, sapından tutduqları maskalarla, arxamdakı hansısa adamı əlləriylə göstərirdilər, çevrilib baxanda görürdüm ki, mənim əsl mən olduğumu başa düşəcək bu adam Xocadır. Məni tanısın deyə, bu dəfə də ona ümidlə yaxınlaşanda, Xoca olan adam, mənə heç bir söz deməyərək maskasını çıxardır və maskanın altından məni günahkarlıq duyğusu ilə qorxudaraq məni yuxudan oyadan gəncliyim çıxırdı.57 10 Yayın əvvəlində, Padşahın bizi və silahı Ədirnədə gözlədiyini öyrənənə qədər Xoca işə başladı. Hər şeyi hazırladığını, silah payladığı qrupla əlaqəsini qışboyu davam elətdirdiyini onda başa düşdüm. Üç gün sonra səfərə hazırlaşdıq. Xoca axırıncı günün axşamını sanki təzə evə köçürükmüş kimi cildləri cırıq köhnə kitabları, yarımçıq qalmış risalələri, saralmış qaralamaları, əşyalarını, xırda-xuruş şeylərini eşələyərək keçirdi. Paslanmış namaz saatının zəngini düzəltdi, astronomik cihazların tozunu aldı. İyirmi beş ildir yazdığımız kitabların, hazırladığımız alətlərin eskizləri, qaralamaları arasında səhərə qədər eşələndi. Gün doğanda, fişənglərlə həyata keçirdəcəyimiz atəşfəşanlıq üçün etdiyimiz sınaqların müşahidələri ilə doldurduğum kiçik dəftərin cırılmış və saralmış səhiflərini səhifələyəndə onu gördüm, çəkinə-çəkinə soruşdu: Bunları da özümüzlə aparmalıyıq, görəsən, işimizə yarayar? Görəndə ki, boş-boş baxıram, əsəbiləşib əlindəkiləri bir küncə tulladı. Amma yenə də on gün davam edən bu Ədirnə səyahətində ötən illərdəki qədər olmasa da, bir-birimizin işinə kömək etdik. Hər şeydən əvvəl, Xoca ümidliydi, qorxunc xışıltılar, qəribə guppultular, yavaş-yavaş gedən və az təsadüf olunan böcək, şeytan, oxlu tısbağa, hasar, qara dəmir, toraman (Türkiyədə kişi adıdır və güclü, qüvvətli mənalarını ifadə edir), təkərli qazan, div, təpəgöz, canavar, donuz xislətli qaraoğlan, göy gözlü qarabəd deyə adlandırılan silahımız, Xocanın istədiyi kimi, görənləri dəhşətə salaraq, düşündüyümüzdən də sürətlə irəliləyirdi. Yol boyu ətrafdakı kəndlərdən gələn maraqlananların yaxınlıqdakı təpələrə toplaşıb qorxudan yaxınlaşmadıqları silaha həyəcanla baxdıqlarını görəndə Xoca ləzzət aldı. Gecələr, gün ərzində qan-tər içində qalan adamlarımız çadırlarında dərin yuxuya gedəndə oxuyan böcəklərimizin böldüyü səssizilikdə Xoca mənə toramanın düşmənlərimizə neyləyəcəyi barədə danışırdı. Baxmayaraq ki, əvvəlki həyəcan qalmamışdı, Padşahın ətrafındakı adamların və ordunun silaha necə reaksiya verəcəklərini, ordu hücum edəndə bu silaha necə bir yer veriləcəyini, o da mənim kimi narahatlıqla gözləyirdi, amma hələ “son şansımızdan” işin axarını istədiyimiz istiqamətə çevrilə biləcəyindən və ən vacibi, həyəcanımızı azalmağa qoymayan “onlaradan və bizlərdən” ürək rahatlığı ilə və inanaraq danışa bilirdik. Ədirnədə Padşahdan və ətrafındakı bir necə işbilməyən yaltaqlardan başqa heç kəsin xoşhalla qarşılamadığı silahın sınaq nümayişinə başladılar. Padşah, Xocanı köhnə bir dostunu qarşılayansayaq qarşılamışdı, danışılırdı ki, müharibə ola bilər, amma çox da hazırlıq və təlaş gözə dəymirdi, günlərini bir yerdə keçirməyə başladılar. Onlara mən də qoşulurdum, atlarına minib ətrafdakı qaranlıq meşələrə quş cikkiltisinə qulaq asmağa, Tuncada və Meriçdə qayıqla gəzintiyə çıxaraq qurbağalara baxmağa, qartallarla savaşarkən yaralanıb Səlimiyyə həyətinə düşən leyləklərə baxıb zövq almağa və bacarıqlarını bir də görmək üçün onlar silaha baxmağa gedəndə mən həmişə yanlarında olurdum. Amma ağrıyla hiss edirdim ki, danışdıqları mövzulara qoşulmaq, maraqla mənə qulaq assınlar deyə və onlara ürəklə deyə bilməcəyim heç bir sözüm yoxdu. Bəlkə də, bir-birlərinə belə yaxın olduqlarına görə qısqanırdım. Amma artıq bilirdim ki, bezmişəm: Xoca hələ də həmin şeiri oxuyurdu. Zəfərdən, digərlərinin üstünlüyündən xəbərdardı, döyüşə başlamalıyıq, gələcək və beynimizin içi haqqında olan eyni uydurulmuş hekayəyə hələ də Padşahın aldanmağına təəccüblənirdim. Müharibə başlayacaq deyə danışılan söz-söhbətlər yayın ortasında artırdı, Xoca bir gün güclü-qüvvətli bir adama ehtiyacı olduğunu deyərək məni öz yayına götürdü. Ədirnənin içində tez-tez yeridik, qaraçı və yəhudi məhəllələrindən, daha əvvələr də darıxa-darıxa gəzdiyimiz bəzi boz küçələrdən, çoxu da bir-birinə oxşayan kasıb müsəlman evlərinin arasından keçdik. Solumda olan sarmaşıqlı evlərin sağ tərəfimə keçdiyini biləndə başa düşdüm ki, eyni küçələrdə gəzişirik, ondan soruşdum, dedi ki, Fildamı məhəlləsindəyik, Xoca birdən-birə bir evin qapısını döydü. Yaşıl gözlü, təxminən səkkiz yaşı olan bir uşaq qapını açdı. Xoca ona dedi: “Aslanlar! Padşahın sarayından aslanlar qaçıb onları axtarırıq”. Uşağı itələyərək evin içinə girəndə mən də arxasınca getdim. İçəridən toz, taxta və sabun iyi gəlirdi, qatı qaranlıqda cırıldayan pilləkənlərdən tələmtələsik yuxarıya, zala çıxdıq, Xoca qarşısına çıxan qapıları açdı. Birinci otaqda ahıl bir qoca 58 dişsiz, ağzıaçıq halda yatırdı, ondan nəsə soruşmaq üçün saqqalına əl uzadan iki şən uşaq görəndə ki, qapı açıldı, o dəqiqə qorxdular. Xoca bu qapını örtdü, bir başqasını açdı, içəridə bir yığın yorğan və yorğanlıq parça vardı, üçüncü otağın qapısına küçə qapısını açan uşaq Xocadan əvvəl yapışıb dedi:”Burda aslan yoxdu, anamla gəlinimiz var”, Xoca buna baxmayaraq, qapını açdı, arxası bizə tərəf olan iki qadın solğun işığın altında namaz qılırdılar. Dördüncü otaqda yorğan tikən bir adam vardı, saqqalsız olduğu üçün mənə çox oxşayırdı, Xocanı görən kimi ayağa qalxdı. Dilləndi: “Niyə gəldin, səfeh?”. Xoca cavab verdi: “Bizdən nə istəyirsən? Səmra hardadı?”. Həmin adam dedi: “On il əvvəl İstanbula gedib. Vəbadan ölüb. Bəs sən niyə gəbərməmisən?”. Xoca heç bir söz deməyərək pilləkənlərdən düşüb evdən çıxdı. Arxasınca gedərkən, arxadan uşağın qışqırdığını və bir qadının ona cavab verdiyini eşitdim: “Ana, aslanlar gəlib”. “Xeyr, əmilərin gəlib”. Bəlkə, baş verənləri hec cür yoza bilmədiyimə görə, bəlkə, yeni həyatıma və hələ səbirlə oxuduğumuz bu kitaba hazırlıq olsun deyə iki həftə sonra, səhər tezdəndən yenə həminki yerə getdim. İşıq məni aldatdığı üçün əvvəlcə küçəni və evi tapmaqda çətinlik çəkdim, tapanda da əvvəlcədən istiqamətini müəyyənləşdirdiyim Bəyazid məscidinin həkimxanasına gedən ən kəsə yolu dəqiqləşdirməyə çalışdım. Bəlkə də, ən kəsə yolu secəcəklərinə görə körpüyə çatan və qovaq ağaclarının kölgəsi düşən qısa yolu heç cür tapa bilmədim, tapdığım qovaq ağacları olan yolun kənarında isə elə bir yer yox idi ki, insan oturub çaya baxa-baxa halva yesin. Xəstəxanadasa xəyalımızda canlandırdıqlarımızın heç biri yox idi, palçıqlı deyildi, bəlkə də, təmiz idi, amma nə su səsi gəlirdi, nə də rəngli şüşələr vardı. Aşiq olmuş, dəliyə çevrilmiş, əksəriyyəti dəlilər kimi özünü başqa bir adam hesab edirmiş, yenə də ora haqqında danışacaqdı, amma qulaq asmayaraq qayıtdım. Elə bilirdim ki, səfərə çıxmayacağıq, amma həmin səfərə çıxmaq qərarı yayın axırında, heç gözləmədiyimiz bir gündə alındı: Keçən ilki məğlubiyyətə və ondan çox vergiyə dözə bilməyən lehlilər, “vergini gəlin qılıncınızla alın” deyə xəbər yollayıblar. Ondan sonrakı günlərdə Xoca az qalırdı hirsindən partlasın: ordu sırayla yeriş qaydasına hazırlaşarkən heç kəs silah haqqında düşünmürdü, heç kəs döyüşərkən bu qara dəmir yığınını yanında görmək istəmirdi, heç kəs bu yekə qazandan bir kəramət gözləmirdi, ən vacibi də onu uğursuz bir şey kimi qəbul edirdilər. Artıq Xoca səfərdən bir gün əvvəl müharibənin gələcəyi üçün ehkam qurarkən, düşmənlərimiz sözlərini bir yerə qoyub, silahın uğurla bərabər uğursuzluq-lənət də gətirəbiləcəyini deyiblər. Bu lənətin arxasında Xocadan çox, mənim olduğumu düşüdüklərini Xoca mənə danışanda qorxdum, Padşah bildirib ki, Xocaya və silaha güvənir, mübahisə olmasın deyə, silahın döyüş vaxtı birbaşa özünə və öz qüvvələrinə mənsub olacağını deyib. Sentyabrın əvvəlində, isti bir gündə Ədirnədən getdik. Hamı düşünürdü ki, səfərə çıxmaq üçün bu mövsüm çox gecdi, amma bu mövzuda çox da danışmırdılar. Səfər ərəfəsində əsgərlərin düşmən qədər, bəzən düşməndən də çox uğusuzluqdan qorxduğunu, məğlubiyyət qorxusu ilə döyüşdüklərini təzə-təzə öyrənirdim. Baxımlı, varlı kəndlərdən, silahımızın yerini inildətdiyi körpülərdən keçərək quzeyə getdiyimiz birinci günün axşamı, Xoca, Sultanın çadırından çağırılanda təccübləndik. Əsgərləri kimi, Padşah da uşaqlaşmışdı, onda təzə bir oyuna başlayan uşağın marağı və həyəcanı vardı, eynən əsgərləri kimi, Xocadan gün ərzində baş verənləri necə qiymətləndirdiyini soruşdu: batan günəşin qarşısındakı qızılı bulud, alçaqdan uçan şahinlər, bir kənd evinin qırıq bacası, güney tərəfə qonan leyləklər- bütün bunlar hansı mənanı ifadə edirdi? Təbii ki, bunların hamısını Xoca yaxşı izah etdi. Amma işimiz bitməmişdi, Padşahın səfər gecələrində qorxulu, maraqlı hekayələrə qulaq asmağa meyilli olduğunu ikimiz də yenicə öyrənirdik. Xoca bir neçə il əvvəl Sultana verdiyimiz o ən xoşladığım kitablarımızdakı coşğun şeirdən təsirlənərək bir şəkil çəkdi, bu şəkil ölülər, qanlı məğlubiyyətlər, uğursuzluqlar, xəyanətlər və səfalətlə qaynaşan çirkin bir şəkil idi, amma qalibiyyətin alovu Padşahın qorxulu baxışlarının görə biləcəyi bir tərəfdə parıldayırdı: onu körükləmək üçün ağlımızı işlətməliydik, “onların və bizlərin”, sonra beynimizin içinin, Xocanın illərdir mənə danışdığı və artıq unutmaq istədiyim bütün digər şeylərin, tez bir zamanda fərqinə varmalı, ayılmalıydıq! Bəlkə də, artıq Padşahın da bezdiyini düşündüyünə görə, mənə də 59 bezdirici gələn bu cansıxıcı hekayənin qaranlığını, çirkinliyini, dəhşətini Xoca hər gecə bir az daha artırırdı. Yenə də beyninmizin içindəkilərdən danışarkən Padşahın ləzzətlə ürpəndiyini hiss edirdim.
Ov səfərləri yürüşümüzlə eyni həftədə başladı. Sırf bu iş üçün orduya gələn dəstə irəlidə gedir, ərazidə kəşfiyyat aparandan, əlverişli ərazi seçəndən, kəndlilər hərəkətə keçəndən sonra Padşah, biz və ovçuları, yüyürüş olan tərəfdən çəkərək ceyranları ilə məşhur bir qoruğa, vəhşi donuzların qaçışdığı dağın yamaclarına, ya da tülkülərlə dovşanların qaynaşdığı bir meşəyə gedirdik. Saatlarla davam edən, bu kiçik və əyləncəli ov səfərlərimizdən sonra hücum qoluna, zəfərlə qurtardığımız döyüşdən qayıdan kimi qayıdar, ordu Padşahı salamlayarkən bizlər də onun arxasınca gələrdik. Xocanın qəzəb və nifrətlə qarşıladığı bu mərasimləri xoşlayırdım, axşam yürüşdə olanda, ordunun keçdiyi kəndlərin və qəsəbələrin halından, ya da düşmənlərimizdən gələn son xəbərlərdən çox, Padşahla birgə ov haqqında danışmaqdan xoşum gəlirdi. Sonra Xocanın axmaqca sərsəmliklə əlaqələndirdiyi bu cəfəng söhbətlərin qəzəbiylə şiddətini hər gecə bir az da artıran hekayələrdən və qənaətlərdən danışmağa başlayardı. Padşahın, qorxuducu hekayələrə, beynimizin içiylə əlaqəli bu nağıllara inanmağı ətrafındakılar kimi, məni də kədərləndirirdi. Amma ən pis hadisələrə, bundan sonra şahid olacaqdım! Yenə də məğlubiyyətə doğru irəliləyirdik, ona yaxın kənd boşaldılmışdı, əhalisini də əllərindəki tənəkəylə vura-vura çıxardıqları çığırtıyla əsəbiləşərək və maralları bizim atlarımız və silahlarımız olan yerə qısnasınlar deyə, ormana səpələnmişdilər, amma günortaya qədər heç bir heyvana rast gəlmədik. Bir az da günortanın istisinin təsiri ilə, bədənimizə yayılan sıxıntını azaltmaq üçün Padşah, Xocadan xahiş etmişdi ki, gecələr onu ürpəndirən həmin əhvalatları danışsın. Çox uzaqlardan gələn, az-çox eşidilən tənəkə uğultusuna qulaq asaraq yavaş-yavaş irəliləyirdik ki, xrtistian kəndlərindən birinə çatıb dayandıq. Onda gördüm ki, Xoca, Paşaya boş kəndin evlərindən birini göstərir, qapının arasından başını uzadan cılız bir qoca qoltuq ağacı ilə onalara yaxınlaşır. Bir qədər əvvəl yenə də onlardan, onların beyinlərinin içindən danışmışdılar, üzlərindəki maraq hissini və Xocanın qocadan tərcüməçi vasitəsiylə nəsə soruşduğunu görəndə, ağlıma gələn şeydən qorxaraq onlara yaxınlaşdım. Xoca fikirləşməmiş, tez cavab verməsini tələb edərək soruşurdu: Həyatındakı ən böyük günah, etdiyi ən böyük pislik nəydi? Kəndli, tərcüməçinin bizə yavaş-yavaş tərcümə etdiyi qatma-qarışıq slavyan diliylə mızıldanırdı, günahsız, şərsiz yazıq bir qocaymış, amma Xoca qəribə bir hiddətlə onu üstələyir, istəyirdi ki, qoca özü haqda danışsın. Qoca ancaq Sultanın da Xoca qədər maraqlandığını görəndən sonra günahını boynuna aldı: Bəli, günahkar idi, o da bütün kənd əhliylə birgə evindən çıxmalı, o da heyvanları qovalayan yerliləriylə birgə ova getməliydi, amma xəstəydi, problemi vardı, onda bütün günü ormanda o tərəf, bu tərəfə qaçmaq üçün lazım olan sağlamlıq yox idi, əliylə ürəyini göstərib üzr istəyirdi ki, Xoca bu an qəzəbləndi, qışqırdı. Onu yox, əsl günahlarını soruşurdu ondan, amma kəndlinin tərcüməçimizin təkrarladığı sualı başa düşməyə halı yox idi, əlini ürəyinin üstünə ağrıyla basıb, ürəyini tutub durmuşdu. Qocanı apardılar. Gətirdikləri başqa bir adam da həmin şeyləri deyəndə Xoca qıpqırmızı qızardı. İkinci adama asan olsun deyə və günah örnəklərimi xatırlantsın deyə mənim uşaqlığımın günahlarını, özümü qardaşlarımdan daha çox istətdirmək üçün dediyim yalanları, universitetdə oxuyarkən etdiyim cinsi günahları Xoca, kəndliyə naməlum bir günahkarın pisliklərini danışdığı kimi danışanda mən bu kitabı yazarkən həsrətlə xatırladığım vəbalı günlərimizi diksintiylə və utancla xatırlayırdım. Ən axırda gətirilən topal kəndli, dərədə yuyunan qadınlara gizlicə baxdığını Xocaya pıçıltıyla etiraf eləyəndə Xoca bir qədər sakitləşdi. Bəli, bax, “onlar” pisliklərin qarşısında belə olurdular, onu ört-basdır edə bilirdilər, amma beyinlərində nə baş verdiyini artıq bilməli olan bizlər və sair və başqaları vardı. İnanmaq istəyirdim ki, Padşah çox da təsirlənməyib. Amma onu maraq bürümüşdü, iki gün sonra, maralların ardınca qaçdığımız başqa bir ov vaxtı, bəlkə, Xocanın israrına dözə bilmədiyi üçün, bəlkə də, zənnimcə, sorğu-sual edilməkdən xoşlandığı üçün göz yumdu ki, hekayəni təkrarən danışsın. Bu dəfə Tunanı keçmişdik, yenə də xristian kəndlərinin birindəydik, amma latın mənşəli bir dillə danışırdılar. Xocanın soruşduğu 60 suallarda isə çox da dəyişiklik yox idi. Vəbalı gecələrin, ona pisliklərini yazdırmağı bacardığım o məcburiyyəti mənə xatırladan bu suallardan və sualları soruşan, kimliyi naməlum olan hakimlə, onu sakitcə dəstəkləyən Sultandan qorxan kəndlilərin cavablarına əvvəlcə qulaq asmaq istəmədim. Qəribə bir xofa düşmüşdüm; Xocadan çox, ona aldanan, ya da bu çirkin oyunun cazibədarlığına qarşı müqavimət göstərməyən Padşahın halına yanırdım. Amma bu murdar marağa mənim də aludə olmağım çox davam eləmədi, düşündüm ki, insan nəyəsə qulaq asmaqdan heç nə itirməz, onlara yaxınlaşdım. Qulağıma daha zərif və xəfif gələn bir dillə danışılan günahların və pisliklərin çoxu bir-birinə oxşayırdı: Bəsit yalanlar, kiçik aldatmalar, biriki əclaflıq. Bir-iki vəfasızlıq, nəhayət, bir neçə kiçik oğurluq. Axşam Xoca dedi ki, kəndlilər hər şeyi danışmırlar həqiqəti gizlədirlər, o vaxt mən özümü çox açmışdım. Onları bizlərdən ayıran çox dərin, bizdən daha həqiqi günahları olmalıydı. Padşahı aldadacaq bu həqiqətləri əldə etmək, “onların”, sonra da “bizlərin” necə bir insan olduğunu görə bilmək üçün lazım olarsa, güc də tətbiq edəcəkmiş. Ondan sonrakı günlər, getdikcə daha da artan, getdikcə daha da mənasızlaşan bu şiddətlə keçdi. Əvvəllər hər şey daha asan idi, o günlərdə, oyunun ortasında səmimiyyətlə bir-iki qaba zarafat edən uşaqlar kimiydik, sual-cavab edəndə, uzun və əyləncəli ov səfərlərimiz olan vaxt hər biri həyata keçirilən kiçik həcmli oyun kimiydilər, amma sonralar bütün işlərimizi, dözümlülüyümüzü, əsbilərimizi tükəndirən və hansı səbəbdənsə əl çəkə bilmədiyimiz mərasimlərə çevrildilər. Xocanın sullarının və səbəbi sirr qalan əsəbinin dəhşəti ilə təəccüblənən kəndliləri görürdüm, kəndlilərdən istənilən şeyin nə olduğunu tam bilsələr, bəlkə də, başa düşəcəkdilər, kənd xatirələrini bir yerə cəmləmiş dişsiz və yorğun qocaları görürdüm, əsl yaxud saxta günahlarını danışmamışdan əvvəl ümidsiz gözləriylə ətrafdakı adamalardan, bizlərdən ümid dilənirdilər, etirafları və pislikləri əsassız sayılaraq döyülən, yıxılan gəncləri görürdüm. Masada yazdıqlarımı oxuyandan sonra, ”ay səni” deyərək kürəyimə bir yumruq vurduğunu, nəyə görə belə bir adam olduğumu başa düşə bilmədiyinə görə əsəblə deyinə-deyinə özü-özünü məğlub elədiyini xatırladım. Amma çox qəti olmasa da, artıq nəyi axtardığını, hansı nəticəyə çatmaq istədiyini daha yaxşı bilirdi. Başqa üsullara da əl atdı. Tez-tez etiraf edənin etirafını, sözünü kəsib yalan dediyini iddia edirdi, onda adamlarımız günahkarı əziişdiridilər. Bəzən də etiraf edənin sözünü başqa bir dostunun onun əməllərini gördüyünü deyərək kəsərdi. Bir ara onları iki-iki hüzuruna çağırırdı. Onda həqiqətlərin çox da dərində qalmadığını, adamlarımın qətiyyətlə həyata keçirdikləri şiddətə baxmayaraq, kəndlilərin bir-birindən utandıqlarını görəndə əsəbiləşirdi. Heç cür dayanmaq bilməyən yağışlar başlayanda baş verənlərə sanki mən də inanmışdım. Xatırlayıram: palçıqlı bir kənd ərazisində, çox söz deyə bilməyən, çox söz deməyə də niyyəti olmayan kəndlilər saatlarla boş yerə döyülərək suyun içində gözləyirdilər. Ov səfərləri də getdikcə sönükləşərək azalırdı. Arada bir Padşahı hüznləndirən, gözəl gözlü ceyranı, ya da iri bir vəhşi donuzu baxmayaraq ki, vururduq, amma hamımızın fikrində ov ab-havası deyil, eynən ov kimi, hazırlıqlarına lap əvvəllər başlanılan istintaqlar vardı. Gecələr və gün ərzində etdiklərindən peşman olmuş kimi, Xoca ürək sirrini mənə açırdı. Olub keçəndən, əzab verməyindən özü də narahat idi, amma bir məlumatı da təsdiqləmək istəyirdi. Kəndlilər, görəsən, həqiqəti niyə gizlədirdilər ki? Sonra dedi ki, gərək müsəlman kəndlərinin birində eyni təcrübəni keçirməliyik, amma bu işdə uğur qazana bilmədi. Çox da sıxışdırmayaraq soruşsa da, onlara xristian qonşuları kimi üç aşağı, beş yuxarı eyni etirafları edib, eyni əhvalatları danışmışdılar. Yağışın heç cür kəsmək bilmədiyi o pis günlərdən biriydi, Xoca mızıldadı ki, onlar həqiqi müsəlman deyillər, amma görürdüm, axşam baş verənləri müzakirə edərkən bu həqiqətin Sultanın da gözündən yayınmadığını bilirdi. Bu da qəzəbini daha da artırmaqdan, artıq Sultanın belə şahidi olmaqdan çox da xoşhal olmadığı, amma, bəlkə də, mənim kimi, sırf maraqla arxasınca getdiyi şiddəti sonuncu ümidlə daha da reallaşdırmağından özgə heç bir işə yaramadı. Quzeyə tərəf irəliləyə-irəliləyə, təkrarən kəndlilərindən biri Slavyan dilində danışan meşəlik olan əraziyə gəlmişdik, balaca və canayatımlı bir kənd idi, gördük ki, o, bir uşaqlıq yalanından başqa, heç bir şey xatırlamayan yaraşıqlı cavan oğlanı döyür. Dedi ki, bir də belə şey etməyəcək, axşam həddindən artıq qəribə 61 bir günahkarlıq hissinə qapıldı. Bir dəfə isə, sanki sarımtıl bir yağışın altında kəndli qadınların, kişilərin başına gələnlərə uzaqdan baxıb ağladığını görmüşdüm. İşlərində ustalaşan adamlarımız da baş verən hadisələrdən bezmişdilər, bəzən bizdən əvvəl gözlərini zillədikləri etiraf edən adamı onlar seçib gətirirdilər, hiddətindən yorğun görünən Xocadan əvvəl sorğu-suala tutulan tərcüməçimizin özü olurdu. Bu göstərdiyi şiddət haqqındakı əhvalatının kəndən-kəndə əfsanələşərək gəzdiyini, ya da sirrini çözə bilmədikləri ilahi bir ədalətin qorxusu və təəccübü ilə illərdir bu sorğu-sualı ürəklə gözləyirləmiş kimi, “bu etiraflarını uzun-uzadı nəql edən qəribə qurbanlarla qarşılaşa bilmədiyimizə görə belə deyildi, sadəcə bir-birini aldadan, ər-arvadın, varlı qonşusunu qısqanan kasıb kəndlilərin əhvalatları artıq Xocanı maraqlandırmırdı. Xoca tez-tez təkrarlayırdı ki, daha dərin bir həqiqət var, amma, zənnimcə, özü də bizim kimi, bu həqiqəti biləcəyinə bəzən şübhə eləyirdi. Ən azından, bizim narahatlığımızı hiss edərək əsəbiləşirdi, amma əl çəkməyəcəkdi. Biz də Padşaha göz qoyurduq. Bəlkə də, buna görə, imkanları tamamilə öz əlinə almağına qarşı heç bir şey edə bilmədik. Bir dəfə də, anasıyla pis davranan ögey atasından və ögey qardaş-bacılarından zəhləsi gedən cavan bir oğlanı, çatının altına çəkilərək qorunduğumuz sazanaq altında, tamamilə islanaraq saatlarla sorğu-suala çəkdiyini görəndə ümidləndik, amma sonra onun da unudulmalı adi bir cavan olduğunu deyərək bu mövzunu bağladı. Quzeyə, quzeyin lap ucqarlarına getmişdik, hücum qolu hündür dağların arasında fırlanaraq dərin və qaranlıq meşələrin içindəki palçıqlı yollarda yavaş-yavaş irəliləyirdi. Şam və qayın ağaclarıyla dolu olan meşələrdən gələn o sərin və qaranlıq havanı, şübhə oyandıran dumanlı sakitliyi, naməlumluğu xoşlayırdım. Kimsə bu adı çəkmirdi, amma, zənnimcə, uşaq vaxtı atamın əlində gördüyüm bacarıqsız bir rəssamın çəkdiyi Avropa xəritəsində, marallar və qotik qala şəkilləriylə bəzədilmiş Karpatın ətəyindəydik. Yağışdan soyuqlayan Xoca xəstəydi, amma yenə də sanki hədəfinə daha gec çatmaq üçün burulan yoldan, hər səhər ayrılıb, meşələrin içinə tərəf girirdik. Ov səfərləri sanki unudulmuşdu, suyun qırağında, bir uçurumun kənarında maral vurmaq üçün deyil, sanki bizə görə hazırlaşan kəndliləri gözlətmək üçün başımızı qatırdıq! Sonra fikirləşdik ki, artıq vaxt çatıb, kəndlərdən birinə girib, lazım olan işləri görəndən sonra, hər dəfə, axtardığı ləl-cəvahiri tapa bilməyən, amma vuruşub döyüldüklərini və ümidsizliyini unutmaq üçün, tez başqa bir kəndə qaçmağımızı istəyən Xocanın ardınca gedərdik. Bir dəfə sınaq keçirmək üçün səbri və maraq hissi məni təəccübləndirən Padşah, onun üçün iyirmi yeniçər gətizdirdi, eyni sualları bir dəfə onlardan, bir də evlərinin qarşısında gözləyən sarışın kəndlidən soruşdu. Bir dəfə də kəndliləri hücum dəstəsi üçün apardı, onlarla palçıqlı yollarda Sultanın əsgərlərinə çatmaq üçün qəribə cırıltıyla gücə düşən miniyimizi göstərdi, soruşdu ki, nə fikirləşirlər, cavablarını katiblərə yazdırtdı, amma, bəlkə də, dediyi kimi, biz, həqiqətən də, başa düşmədiyimizə görə, bəlkə də, boş yerə göstərdiyi şiddətdən özü də bezdiyi üçün, bəlkə, çəkdiyi vicdan əzabından, bəlkə də, ordunun və paşaların silah və meşədə baş verənlər haqqındakı sözsöhbətlərindən usandığı üçün, bəlkə də, təkcə xəsləlikdən –bilmirəm – artıq gücü tükənmişdi: öskürəndə artıq səsi əvvəlki kimi gur çıxmırdı, cavablarını əzbərlədiyi sualları indi əvvəlki kimi həyəcanla soruşmurdu, gecələr zəfərdən, gələcəkdən diksinib ayılmalıyıq deyə tapşıranda sanki getdikcə səsinin qısıldığına inanırdı. Ən axırıncı dəfə onu, təkrarən başlayan, solğun bir kükürd dumanının içində, təəccüblü bir neçə slavyan kəndlilərini inamsızca sorğu-sual edərkən gördüyümü xatırlayıram, biz artıq qulaq asmaq istəmədiyimizə görə uzaqdaydıq, onlar yağışın titrətdiyi xəyali bir işığın altında. Xoca əllərdə gəzən ulduz çərçivəli yekə bir aynanın islaq olan tərəfinə boş-boş baxırdı. Bir də ova getmədik, çayı keçib Ləh (polyak) torpaqlarına girmişdik. Getdikcə artan murdar yağışın lehmələşdiyi yollarda irəliləyə bilməyən silahımız sürətlə irəliləməli olan hücum dəstəmizin sürətini azaldırdı. Paşaların onsuz da xoşlamadığı silahımızın uğursuzluğu, lənət gətirəcəyi haqdakı deyilənlər bu ərəfədə daha da artdı. Xocanın keçirdiyi sınaqlara qatılan yeniçərlərin dedi-qoduları da məni yandırıb yaxırdı. Həmişəki kimi Xocanı yox, mən kafiri günahlandırırdı. Xoca artıq Padşahı belə bezdirən o poetik boşboğazlığına başlayıb, silahın orjinallığından, düşmənin gücündən, silkinib hərəkətə keçməli olmağımızdan danışanda Padşahın çadırında ona qulaq asan paşalar bizim saxtakarlığımıza və silahın uğursuzluğuna daha 62 çox inanırdılar. Xocaya yolunu azmış, amma tamamilə ümidi qırılmamış xəstə gözüylə baxırdılar, əsl təhlükəli olan, əsl günahkar, Xocayla Padşahı aldadaraq uğursuzluqluqları planlaşdıran mən idim. Gecələr çadırımıza çəkiləndə Xoca xəstə səsiylə onlardan, əvvəlki illlərdə axmaqlarından danışdığı kimi, bezərək və əsəblə danışardı, amma o illərdə azalmayan sevinc və umidimiz artıq, demək olar ki, qalmamışdı. Yenə də görürdüm, işdən, sən deyən də, asanca əl çəkənə oxşamırdı. İki gün sonra, silahımız yağışdan qatılşamış palçığa batıb, hücum dəstəsinin arasında batanda mən artıq ümidimi üzdüm, Xoca xəstə halıyla vuruşurdu. Heç kəs bizə adam vermirdi, hətta at da vermirdilər, Sultana deyib qırxa yaxın at tapdı, topların zəncirlərini açdırdı, adam yığdı, bütün gün əlləşəndən sonra axşama yaxın, palçığa batıb qalması üçün dua edənlərin baxışları altında, atları qəzəblə qırmanclayaraq böyük silahımızı tərpətdi. Axşam da, silahımız ancaq uğursuzluq gətirmədiyini, həm də əsgərlər ürək-dirək verdiyini deyərək, bizlərdən qurtulmaq istəyən paşalarla savaşdı, amma artıq hiss edirdim ki, zəfər qazanacağımıza inanmır. Gecə çadırımızdaydıq, əlimdə səfərə çıxanda özümlə götürdüyüm ud vardı, çalışırdım ki nəsə ifa edim, əlimdən alıb bir qırağa tulladı. Dedi ki, mənim ağlım lazımdı onlara və soruşdu: bunu özün bilirsən? Bilirdim. Mənim əvəzimə onun kəlləsini istəsəydilər daha xoşbəxt olacaqmış. Bunu da hiss edirdim, amma heç nə demədim. Udumu yenə də götürəcəkdim ki, məni saxladı, istədi ki, ölkəm haqqında danışım. Padşaha danışdığım kimi, bir neçə kiçik və uydurulmuş əhvalat danışanda hirsləndi. Həqiqəti istəyirmiş, əsl təfərrüatları: anamı, nişanlımı, və bacı-qardaşlarımı soruşdu. Mən də həqiqi təfərrüatları danışarkən sözümü kəsdi, məndən öyrəndiyi italyan diliylə mənasını çox da başa düşmədiyim mənasız kəlmələr, qısa və yarımçıq cümlələr mızıldandı. Növbəti günlərdə, əvvəlcə qüvvələrin ələ keçirdiyi yandırılımış düşmən palankalarını (palanka kiçik qala, hasar- F.H) görəndə sonuncu ümidlə bəzi qəribə və çirkin düşüncələrə qapıldığını hiss elədim. Səhəri gün yandırılmış bir kəndin içindən yavaş-yavaş keçirdik, divarın dibində can verən yaralıları görən kimi atından düşüb onların yanına qaçdı. Əvvəlcə elə bildim ki, onlara kömək etmək istəyir, yanında tərcüməçi olsaydı, sanki onlardan dərd-sərlərini soruşacaqdı, uzaqdan ona baxırdım, sonra daha da aqresivləşdiyini anladım, bu aqressivliyin səbəbini sanki bilirdim, onlardan başqa şeylər də soruşacaqdı. Səhəri gün Padşahla birgə yolun sağında, solunda təmizlənmiş palankaları, kiçik hasarları görməyə gedəndə də eynən əvvəlki kimi həyəcanlıydı. Yerlə bir edilmiş tikililərin, top atəşləri ilə deşik-deşik edilmiş taxta divarlarının arasında, başı hələ də qopardılmamış yaralını görən kimi yanına qaçırdı. Baxmayaraq ki, çoxları düşünəcək ki, onu mən aldatmışam, bunu bilə-bilə, pis bir iş görməsin deyə, bəlkə də, sadəcə bayağı bir maraqla arxasınca gedirdim. Bədənləri mərmilərlə, güllə deşikləriylə parçalanmış yaralılar, ölüm maskasını üzlərinə keçirməmişdən əvvəl sanki ona nəsə deyəcəkdilər: Xoca həmin sözü desinlər deyə hazırlaşırdı ki, onları sorğu-sual etsin, hər şeyi bir anda dəyişdirəcək o dərin həqiqəti onlardan öyrənəcəkdi, amma gördüm ki, ölümlə qol-boyun olmuş o üzlərdəki ümidsizliyi həmin an öz ümidsizliyi ilə müqayisə etdi, onlara yaxınlaşdıqca heyrətdən yerindəcə donurdu. O gün axşamüstü heç cür alına bilməyən Doppio qalasının Padşahı əsəbiləşdirdiyini biləndə yenə də əvvəlki kimi coşquyla Sultanın yanına getdi. Qayıdanda narahat idi, amma sanki nədən şübhələndiyini bilmirdi. Sultan silahı döyüşdə istifadə etmək istədiyini, illərdir bu silahı bu gün üçün hazırladığını deyib. Mənim zənnimin əksinə olub hər şey, Paşadan da silahın istifadə olunma vaxtının gəldiyini, amma birinci həmin işi tapşırdığı Sarı Hüseyn Paşanı gözləməli olduğunu buyurub. Bunu niyə deyib? İllərdir məndən, yoxsa özündən soruşduğunu başa düşə bilmədiyim suallaradan biriydi: hansı səbəbdənsə ona artıq yaxınlıq hiss etmədiyimi, narahatlıqdan usandığımı düşünürdüm: özü cavab verdi. Çünki uğurlardan ona da pay düşməsindən qorxurlarmış. Bu cavabı, Sarı Hüseyn Paşanın qalanı ala bilmədiyini öyrəndiyimiz növbəti gün günortaya qədər özünü inandırmaq üçün bütün gücünü sərf etdi. Uğursuz və casus olduğum haqdakı dediqodular çox yayıldığı üçün, artıq Padşahın çadırına getmirdim. Gecə gündəlik hadisələri şərh etməyə gedəndə, Xoca, Padşaha – göründüynə görə padşah ona inanırmış- zəfər və xoşbəxtlik 63 hekayələri danışmağı bacarıb. Çadırımıza qayıdanda, ən axırda şeytanın ayağını qıracağına inanan birinin təvazökarlığını misal çəkmişdi. Təvazokarlığı yox, onu saxlamaq üçün sərf etdiyi zəhmətə diqqətlə yanaşaraq ona qulaq asdım. Yenə o əvvəlki hekayədən, bizlərdən, onlardan, gələcəkdəki zəfərdən danışdı, amma səsində bu hekayələrə uyğun olduğunu heç vaxt müşahidə etmədiyim bir hüzn vardı, birgə yaşadığımıza görə sanki ikimizə də çox yaxşı məlum olan uşaqlıq xatirəmizdən danışırdı. Udumu əlinə götürəndə də səsini çıxarmadı, onu naşı kimi dınqıldadanda da. Gələcəkdə planlarımızın istiqamətini istədiyimiz yönə çevirəndə yaşayacağımız gözəl günlərdən danışdı, amma ikimiz də keçmişdən danışdığını bilirdik. Gözümüzün qarşısında sanki hansısa həyətin arxasındakı bağçanın hüzrlu ağacları, işıl-işıl işıqlandırılmış isti otaqlar, qohum-əqrəbə çoxluğuyla seçilən yemək masası vardı. İllərdir, bura birinci dəfə mənə rahatlıq verirdi, burdakıları çox istədiyini, ayrılığın ona çətin olacağını deyəndə onun sözünə haqq qazandırdım. Bu insanlar haqqında bir qədər düşünəndən sonra, öz axmaqlarını xatırlayaraq hirslənəndə də ona haqq qazandırdım. Sanki təvazökarlığı diqqətəlayiq bir şey deyildi, bəlkə də, lap yaxın vaxtlarda yeni həyatımızın olacağını ikimiz də hiss elədiyimiz üçün, bəlkə də, onun yerində olsam eyni şeyləri edəcəyimi düşündüyüm üçün bu beləydi, bilmirəm. Səhəri gün silahımızı sınamaq üçün yolumuzun yaxınlığındakı kiçik düşmən plankalarının birinə sarı gedəndə, ikimiz də silahın çox böyük iş görə bilməyəcəyini qəribə bir instinktlə bilirdik. Padşah bizi dəstəkləsinlər deyə verdiyi yüzə yaxın əsgər, silahın birinci atışında məhv oldular. Bəzilərini silah özü əzərək parçaladı, bəziləri də bir neçə qeyri-dəqiq atışdan sonra palçığa batan silahın qoruyucusundan kənarda qalan kimi vuruldular. Uğursuzluq qorxusuyla çəkilən adamları isə toplayıb yeni bir hücuma hazırlamalıydıq. Yəqin ki, ikimiz də eyni şeyi düşünürükmüş. Sonra Gombul Həsən Paşanın adamları, palankanı çox da itki vermədən, bir saat ərzində alanda Xoca o dərin bilgini, yenidən bu dəfə, zənnimcə, mənim də çox yaxşı başa düşəcəyimi ümidlə təsdiq etmək istədi, amma palankanı bütün adamları qılıncdan keçirilmişdi, yandırılan divarların arasında can verən bircə adam da yox idi. Padşaha göndərilməli olan kənara yığılmış başları görəndə, nə düşündüyünü o an anladım, bundan başqa onun bu işə maraqlı olmasına da haqq qazandırırdım, amma artıq bu vəziyyətə çatmış hadisələrin şahidi olmaq istəmirdim. Ona arxamı çevirdim. Bir qədər sonra, marağıma məğlub olaraq yenə də baxanda, başların yanından uzaqlaşırdı, amma nə qədər irəli getdiyini öyrənə bilmədim. Günorta vaxtı biz hücum dəstəsinə qayıdanda, Doppionun hələ də alınmadığını dedilər. Sultan əsəbiləşibmişdi, danışırmış ki, Sarı Hüseyn Paşanı cəzalandıracaqmış: bütün orduyla birgə ora gedirdik! Padşah Xocaya deyib ki, axşama qədər qala alınmazsa, silahımız sabahkı hücumda istifadə ediləcək. Onda balaca bir palankanı bütün gün ərzində ala bilməyən bacarıqsız bir komandirin boynunu vurdurub. Hücum dəstəsinə çatan silahımızın palanka qarşısındakı bacarıqsızlığı, ya da uğursuzluq haqdakı söz-söhbətləri ilə maraqlanmayıb da. Xoca ancaq zəfərdən ona düşəcək paydan danışırdı, demirdi, amma nə düşündüyünü bilirdim: bundan əvvəlki baş münəccimlərin axırını, ya da uşaqlığımı və bağ evimizin həyətindəki heyvanları xəyalımda canlandıranda onun da fikrndən eyni şeylərin keçdiyini bilirdim, onun da qalandan gələcək zəfər xəbərinin son taleyimiz olacağını düşündüyünü, amma əslində bu taleyə inanmadığını, onu istəmədiyini, heç cür ələ keçirilə bilməyən qalanın qəzəbiylə yandırılan bir kəndin alovlar içindəki kiçik bir kilsənin və yanan zınqırov qülləsinin, sonra cəsur keşişin mızıldandığı duanın yeni bir həyata çağırış olduğunu, quzeyə gedərkən solumuzdakı meşəliklər olan təpələrin arxasında batan günəşin mənim qədər onda da sakitcə və diqqətlə tamamlanmaqda olan hansısa hissdə qüsursuzluq duyğusu oyandırdığını bilirdim. Günəş batandan və təkcə Sarı Hüseyn Paşanın bacarıqsızlığına görə yox, Doppio qalasına polyaklardan başqa, avstriyların, macar və kazakların da köməyə gəlməyini öyrənəndən sonra qalanı gördük. Yüksək bir təpənin üstündəydi, bayraqlı qüllələrinə batan günəşin az-maz qızıllığı düşümüşdü, amma bəyaz idi, bəmbəyaz və gözəl. Hansı səbəbdənsə düşündüm ki, insan belə gözəl və əlçatmaz bir şeyi ancaq yuxusunda görə bilər. O yuxuda, qaranlıq bir meşənin içində burulan bir yolda, təpədəki aydınlıqda, bəyaz tikiliyə çatmaq üçün təlaşla qaçarsınız, sanki orda 64 sizində iştirak etmək istədiyiniz əyləncə, fövtə vermək istəmədiyiniz xoşbəxtlik var, amma hər an qurtaracağını zənn etdiyiniz yol qurtarmır ki, qurtarmır. Qaranlıq meşəylə, yamacın ətəkləri arasındakı düzənlikdə, tez-tez daşan çayın yaratdığı çirkli bataqlıq olduğunu, onu aşa bilən piyadalara, top atəşinin dəstək verməsinə baxmayaraq, yamacı heç cür keçə bilmədiklərini mən öyrənəndə, bizi bura gətirib çıxaran yolu düşünürdüm. Sanki hər şey, üstündə quşların uçuşduğu bəyaz qalanın, getdikcə qaranlıqlaşan yamacın, sakit və qaranlıq meşənin görünüşü kimi qüsursuzdur: illərdir ki, təsadüf bilib yaşadığım çox şeyin, indi zərurət olduğunu, əsgərlərimizin qalanın bəyaz qüllələrini heç vaxt ala bilməyəcəklərini, Xocanın da mənim kimi düşündüyünü bilirdim. Səhər hücüma keçəndə, silahımızın, içindəki və yanındakı adamları ölümün qucağına ataraq, bataqlığa batacağını, sonra uğursuzluq haqqındakı söz-söhbəti, qorxunu və əsgərləri sakitləşdirmək üçün onların qabağına mənim kəlləmin atılmasını istəyəcəklərini də, Xocanın da mənim qədər proqnozlaşdırdığını bilirdim. İllər əvvəl, bir dəfə onu özü haqqında danışdırmaqdan ötrü küyləyərək, eyni anda eyni şeyləri düşünmək vərdişinə yiyələndiyim bir uşaqlıq dostum haqqında danışdığımı xatırladım. Onun da həmin şeyləri düşündüyünə heç də şübhə eləmirdim. Gecə gec getdiyi Sultanın çadırından qayıtmadı. Çadırdakı paşalara, bu günümüzü və gələcəyi şərh etməsini istəyən Padşaha nə deyəcəyini çox yaxşı ehtimal etdiyimə görə, qəfil elə ordaca öldürüldüyünü və cəlladların bir az sonra mənə xəbər gətirəcəklərini fikrimdən keçirdim. Sonra çadırdan çıxıb, mənə xəbər verməmiş, birbaşa bəyaz divarları parıldayan qalaya getdiyini, növbətçilərin gözündən yayınaraq, bataqlığı və meşəni keçərək çoxdan çatdığını xəyalımda canlandırdım. Çox da həyəcanlanmayaraq, yeni həyatımı düşünərək səhəri gözləyirdim ki, gəldi. Çadırdakılara ehtimal elədiyim şeyləri dediyini, çox sonra, illər sonra, onlarla diqqətlə və uzunuzadı danışandan sonra öyrənə bildim. Mənə heç nə danışmadı, yola çıxmamışdan əvvəl təlaşlanan adam kimi tələsirdi. Dedi ki, çöldə qatı bir duman var, başa düşdüm. Gün çıxana qədər ona ölkəmdə qoyub gəldiklərimi, evimi necə tapa biləcəyimi, Empolidə, Florensiyada necə tanındığımızı, anamı, atamı, qardaşlarımı, onların xarakterləri haqqında danışdım. İnsanları bir-birindən fərqləndirən bəzi kiçik detallardan danışdım. Bütün bunları – ta kiçik qardaşımın kürəyindəki iri xala qədər – ona əvvəl də danışdığımı, ona bunları nəql etdikcə xatırlayırdım. Amma Padşaha danışarkən, ya da indi bu kitabı yazarkən, bəzən, zənnimcə, həqiqəti yox, ancaq xəyallarımı ifadə etdiyim bu əhvalatlara, danışa-danışa özüm də inanırdım: Bacımın dilində az-maz pəltəklik olduğu da doğruydu, paltarlaımızda çoxlu düymələrin olmağı da, yaxud da evimizin arxa bağçasına baxan pəncərədən gördüklərim də. Səhərə yaxın bu əhvalatlara, bəlkə də, qaldıqları yerdən, gec də olsa, davam edəcəyinə inandığıma görə aldandığımı zənn elədim. Xocanın da eyni şeyləri fikirləşdiyini, öz əhvalatına sevinclə inandığını bilirdim. Paltarlarımızı, təlaşa qapılmadan sakitcə dəyişdirdik. Ona üzüyümü və illərdir ondan gizləyə bildiyim medalyonumu verdim. İçində nənəmin anasının şəkli və nişanlımın öz-özünə ağaran saçı vardı, zənnimcə, onu xoşladı, boynuna taxdı. Sonra çadırdan çıxıb getdi. Sakit dumanın içində yavaş-yavaş gözdən itməyinə baxdım. Hava işıqlanırdı, yuxum tökülürdü, onun yatağına uzanıb rahatlıqla yatdım.65 11 Artıq kitabımın axrına çatmışam. Bəlkə də, ağıllı oxucularım, əslində, əsərimin çoxdan qurtardığına qərar verərək onu artıq əllərindən tullayıblar da. Bir vaxtlar mən də eyni cür düşünürdüm, illər əvvəl yazdığım bu səhifələri bir də təkrar oxumamağa qərarlı olaraq bir küncə tullamışdım. O vaxtlar ağlıma, Padşah üçün yox, özüm üçün ləzzətlə uydurduğum digər əsərlərə, aludə olub onların arasına qarışan bir tacirlə, heç görmədiyim ölkələrin kimsəsiz çöllərində və buzlu meşələrində baş verən eşq əhvalatlarına aludə etmək fikrinə düşmüşdüm, bu kitabı, bu əhvalatı unutmaq istəyirdim. Eşitdiyim o qədər söz söhbətdən, yaşadığı o qədər şeylərdən sonra, çox da asan olmayacağını bildiyim bu işi, bəlkə də, bacaracaqdım, amma iki həftə əvvəl məni görməyə gələn bir qonağımın sözlərinə aldanaraq kitabı yenidən ortaya çıxartdı. Bu gün ən sevdiyim kitabımın bu kitab olduğuna artıq inanıram, onu lazım olan tərzdə, istədiyim kimi, arzusunda olduğum kimi bitirəcəyəm. Kitabımı yazıb qurtarmaq üçün arxasına keçdiyim köhnə masamızdan, Cənnəthisardan durub İstanbula gedən kiçik bir yelkənli gəmini, uzaqdakı zeytunluqların içindəki dəyirmanlardan birini, bağçanın aşağı hissəsindəki, əncir ağaclarının arasında itələşərək oynayan uşaqları, İstanbuldan Gəbzə ərazisinə daxil olan tozlu yolu görürdüm.Yoldan qarda-qışda çox da keçən olmur, baharda və yayda, Şərqə, Anadoluya, Bağdada, şama gedən karvanları görürəm, ən çox ağır-ağır irəliləyən o sınıq-salxaq kağnılar (öküz arabası –F.H) keçir, bəzən də uzaqdan palatarını dəqiq seçə bilmədiyim bir atlını görərək həyəcanlanıram, amma yaxınlaşdıqca yolçunun mənim yanıma gəlmədiyini baş düşürəm. Son vaxtlar heç kəs gəlmir, artıq bilirəm ki, heç gəlməyəcəklər də. Amma şikayətçi deyiləm, tənhalıq adlı bir dərdim yoxdu. Baş münəccim olduğum illərdə çox pul topladım, evləndim, dörd uşağım var, bəlkə də sənətimin mənə qazandırdığı uzaqgörənliklə fəlakətləri əvvəlcədən görərək vaxtında işimdən uzaqlaşdım: Sultanın ordusu Viyanaya getməmiş, məğlubiyyətlərin qəzəbiylə ətrafındakı təlxəklərin, məndən sonrakı baş münəccimin boynu vurulmamış, heyvanlara həvəskar olan Padşahımız taxtdan salınmamışdan çox əvvəl, bura–Gəbzəyə qaçdım, bu evi tikdirib, xoşladığım kitablarım, uşaqlarım və bir-iki adamımla bura köçdüm. Baş münəccim olanda evləndiyim həyat yoldaşım məndən çox balacadı, ev işlərindən çox yaxşı başı çıxır, bütün evi, başqa xırda-para işlərimi o idarə edir, yetmiş yaşına nərdivan söykəyən məni də kitablarımı yazım və xəyala dalım deyə bütün günü bu otaqda tək qoyur. Beləliklə, əsərimə və həyatıma uyğun bir sonluq tapmaq üçün onu doyunca düşünürəm. Halbuki, əvvəlki illərdə çalışırdım ki, bunu heç etməyim. Bir-iki dəfə Padşah ondan danışmaq istəyəndə, mənim bu mövzunu heç xoşlamayacağımı görmüşdü. Zənnimcə, o da bu vəziyyətdən razı idi, sadəcə maraqlanırdı, amma bilmədim ki, nəyin onu nə qədər maraqlandırdığını heç vaxt dəqiq bilmədim. Əvvəllər mənə demişdi ki, ondan təsirləndiyim və ondan öyrəndiyim üçün gərək onu heç vaxt unutmayım. O vaxtlar ona təqdim elədiyim bütün o kitabları, təqvimləri, qənaətləri onun yazdığını lap əvvəlcədən bilirmiş, bunu evdə bataqlığa bataraq qalan silahımızın planları ilə əlləşəndə də ona bu sözləri deyib, onun da mənə, eynən mənim ona hər şeyi danışdığım kimi, bunları danışdığını da bilirmiş. Bəlkə də, o vaxtlar, ikimiz də kələfin ucunu tam itirməmişdik, amma Sultanın işini daha etibarlı tutduğunu bilirdim. Padşahın məndən daha intellektual olduğunu, bilinməli olan hər şeyi bildiyini, məni ələ almaq üçün oyun oynadığını o vaxt düşünürdüm. Bəlkə də, bataqlıqda rastlaşdığımız təxribatdan və uğursuzluq haqqında deyilənlərdən qəzəblənən əskərlərin hirsindən məni xilas elədiyi üçün ona olan minnət borcumun da buna təsiri vardı. Çünki kafirin qaçdığını öyrənəndə əsgərlərin bəziləri mənim başımı istəmişdilər. Əvvəlki illərdə açıq şəkildə soruşsaydı, zənnimcə, Sultana hər şeyi danışacaqdım. O vaxtlar artıq mənim mən olmadığım haqqında gəzən söz-söhbətlər də çıxmamışdı, baş verənləri kiminləsə danışmaq istəyirdim və ondan ötrü darıxırdım. Uzun illər birgə yaşadığımız evdə tək qalmaq əsəblərimi daha da pozdu. Ciblərim pulla doluydu, əsir bazarına ayağım o ərəfədə öyrəşmişdi, axtardığımı tapana qədər aylarla ora gedibgəldim. Nəhayət, mənə də, ona da oxşamayan bir məzlumu pulla alıb evə gətirdim. Gecə ona,66 mənə hər şeyi öyrətməyini, ölkəsi və keçmişi haqda danışmasını, ən vacibi pis əməllərini açıbağartmasını deyəndə, onu aynanın qabağına çəkəndə məndən qorxdu. Çox pis gecəydi, məzluma yazığım gəldi, səhəri gün azad edəcəkdim, beynimin qurdu tərpəndi, aparıb qul bazarında qaytardım. Sonra evlənməyə qərar verərək məhəlləyə xəbər yaydım. Ən axırda məni də özlərinə oxşadacaqlarını, küçəyə rahatlıq gələcəyini düşündükləri üçün sevinclə gəldilər. Mən də onlara oxşamaqdan məmnun idim, nikbin idim, söz-söhbətin qurtardığını, illərdir Padşahıma əhvalatlar uydurub rahatlıqla yaşayacağımı düşünürdüm. Həyat yoldaşımı diqqətlə seçdim, O, gecələri mənimçün ud çalardı. Söz-söhbətlər təzədən başlayanda, əvvəlcə zənn elədim ki, bu Padşahın oyunudur, düşünürdüm ki, narahatlığıma göz qoymağı, məni təəccübləndirən suallar verməyi çox xoşlayır. İlk baxışda, mənə qəfildən -“özümüzü tanıyırıqmı, insan gərək kim olduğunu yaxşı bilə” – bu kimi sözlər deyəndə çox da narahat olmamışdım, bu əsəbləri pozan sualları, ətrafına təzədən toplamağa başladığı o təlxəklər arasındakı yunan fəlsəfəsinə marağı olan çoxbilmişdən öyrənib inandığını düşünürdüm. Bu haqda nəsə yazmağımı istəyəndə, ona, özləri üstündə çox da dayanmadıqları və kim olduqlarını heç bilmədikləri üçün xoşbəxt şən ceyranlar və sərçələr haqqında olan sonuncu kitabımı təqdim elədim. Kitabı diqqətlə yanaşaraq, ləzzətlə oxuduğunu öyrənəndə bir qədər rahatlaşdım, amma söz-söhbətlər mənim də qulağıma gəlib çatırdı. Guya Sultanı axmaq hesab eləyirəmmiş, çünki yerinə keçdiyim heç bir adama oxşamırmış, o daha zəif və incəymiş, mənsə gombulammış: Onun bildiyi hər şeyi mən heç vaxt bilməyəcəyimi deyəndə yalan dediyimi başa düşüblər, nə vaxsa müharibə vaxtı mən də uğursuzluğa onları mübtəla edəndən sonra qaçacaq, onun elədiyi kimi döyüş sirrini düşmənə verərək məğlubiyyəti asanlaşdıracaqdım və sair və ilaxır. Zənnimcə, Sultanın yaydığı bu söz-söhbətlərdən qorunmaq üçün əlimi-ayağımı əyləncədən çəkdim, ortalıqda çox da görünmədim, arıqladım və o son gecə Padşahın çadırında danışılanları diqqətlə araşdıraraq öyrəndim. Arvadım dalbadal uşaqlar doğurdu, gəlirim də yaxşıydı, söz-söhbətləri, onu, keçmişi unudub hüzrla işimə davam eləmək istəyirdim. Yeddi ilə yaxın dözdüm, əsəblərim daha sağlam olsaydı və ən vacibi, Sultanın ətrafındakı adamların bəzilərinin uzaqlaşdırılacağını sezməsəydim, bəlkə, axıra qədər də gedərdim, çünki onu unudaraq Padşahın mənə açdığı qapılardan keçə-keçə unutmaq istədiyim o əvvəlki mənimə bürünmüşdüm. Artıq əvvəllər məni narahat eləyən şəxsiyyət problemlərinə də daha bişmiş cavablar verirdim. Deyirdim ki, “İnsanın kim olduğunun nə önəmi var, vacib olan etdiklərimiz və edəcəklərimizdi”. Padşah, zənnimcə, ürəyimə bu üsulla yol tapdı! Məndən onun qaçdığı ölkə, İtaliya haqqında danışmağımı istəyəndə, çox da məlumatımın olmadığnı deyəndə əsəbiləşdi: O mənə hər şeyi danışmağını Sultana da deyib, həm də deyirdi ki, niyə qorxursan, onun danışdıqlarını xatırlamağım bunun üçün kifayətdir. Beləliklə, onun uşaqlığını və bir qismini bu kitabımda yazdığım gözəl xatirələrini, Sultana bir-bir təzədən danışdım. Lap əvvəllər əsəblərim çox da pozulmamışdı, Sultan mənə lazım olan şəkildə, başqasından eşitdiyi hadisəni danışan bir adama qulaq asan kimi qulaq asırdı, amma sonrakı illərdə daha diqqətcil oldu, danışdıqlarıma artıq ona qulaq asan kimi qulaq asırdı, amma onun bilə-biləcəyi təfərrüatları soruşandan sonra məndən xahiş elədi ki, qorxmayım ağlıma gələn cavabı verim: Bacımın kəkələməyi hansı hadisədən sonra başlamışdı, Padua Universitetinə niyə qəbul olunmamışdım, Venesiyada seyr elədiyi atəşfəşanlıqda böyük qardaşı hansı rəngdə paltar geyinmişdi? Bu detalları, öz başıma gəlmiş kimi Padşaha danışarkən, ya da bir qayıq gəzintisində, ya da qurbağalarla dolu olan su zanbaqları olan hovuzun yanında, ya da ədəbsiz meymunların gümüş qəfəslərinin qabağında, ya da bir vaxtlar birlikdə gəzdikləri üçün ortaq xatirələri ilə zəngin olan o bağçaların birində olurduq. O vaxt hekayələrdən və yaddaşımızın bağçasında açan çiçəklərin oyunundan xoşu gələn Padşah, mənə lap yaxınlaşır, bizə xəyanət edən köhnə bir dostu axtarırmış kimi ondan danışardı: O vaxtlar onun qaçmağının yaxşı bir hal olduğunu, yoxsa onu o qədər əyləndirməsinə baxmayaraq, həyəsızlığına dözə bilməyib onu öldürməyi çox düşündüyünü dedi. Sonra hansımız haqqında danışdığını tam müəyyənləşdirə bilmədiyim üçün, məni qorxudan bəzi şeyləri izah elədi, amma hiddətlə yox, xoş-xoş danışırdı. Bəzi vaxtlar özünü bilməməzliyə vurmağına dözə bilməyib onu öldürəcəyimdən qorxduğu 67 günlər olub, axırıncı gecə də az qala cəlladları çağırtdırırmış! Sonra mənə dedi: sən həyəsız deyilsən, amma özümü dünyanın ən ağıllı, ən bacarıqlı insanı zənn edirsən, vəbanın dəhşətini öz xeyrin üçün istifadə eləməzsən, kağıza yazılan uşaq kralların əhvalatları ilə gecələr heç kəsin yuxusunu qaçırtmazsan: Sultanın yuxularına qulaq asandan sonra evə qaçıb onu ələ salarkən düşünürdüm ki, onları danışmağa heç kəsin yoxdur, onu aldatmaq üçün birlikdə axmaq və əyləncəli bir əhvalat yazmağa da heç kəsin yoxdur! Bu sözlərə qulaq asarkən, zənn edirəm ki, yuxudakı kimi özümü və ikimizi kənardan görürəm, kələfin ucunu itirdiyimizi qorxuyla hiss edirdim, amma axır aylarda Sultan sanki məni dəli eləmək üçün daha da danışırdı: Sən mənim kimi deyiləsən. Mənim kimi ağlını da, onlarla-axmaqlarla bizi ayıran boş sözlərə vermisən”, ta illər əvvəl, birgə həyata keçirdiyimiz və Padşahın səkkiz yaşında, bizləri tanımamışdan əvvəl, qarşıdakı sahildən seyr elədiyi atəşfəşanlıqda, ona qaranlıq göldəki şeytanı zəfərə çatdıran mənim şeytanım, indi onunla birlikdəymiş və onunla birgə rahatlıq tapacağını zənn elədiyi ölkəyə gedib! Sonra bir-birininə oxşayan o bağça gəzintilərimizin şirin yerində Sultan diqqətlə soruşardı: İnsanlar, dörd bir tərəfdə, həmişə bir-birlərinə oxşadığını başa düşmək üçün, görəsən, mütləq Padşahmı olmalısan? Qorxaraq susardım: Sanki son dözümümü də qırmaq üçün bir də soruşardı: insanların hər yerdə bir-birinin bənzəri olduğunun ən yaxşı sübutu onların birbirlərinin yerinə keçməsi deyildimi? Artıq işin zibili çıxmışdı. Nə vaxtsa Sultanın mənimlə birlikdə onu da unutmağı bacaracağını umduğum, daha çox pul toplamağı düşündüyüm üçün, bəlkə də, bu olanlara daha səbirlə dözəcəkdim, çünki naməlumluğun qorxusuna öyrəşmişdim, amma Sultan sanki bir dovşanın ardınca at sürərkən yolumuzu itirdiyimiz meşədə, rahatlıqla gəzinirdi, fikrimin qapılarını açıb bağlayırdı, üstəlik, bunu artıq hamının yanında edirdi, yan-yörəsini yenə o təlxəklərlə doldurmuşdu, yenə də onların vəzifədən uzaqlaşdırılacağını, hamımızın malını-mülkünü müsadirə ediləcəyini düşündüyüm bir vaxtda, yaxınlaşan bəlaları hiss elədiyim üçün qorxdum. Mənə Venesiyadan körpüləri, uşaq vaxtı səhər yeməyi yediyi masanın örtüyündəki bəzəkli naxışları, müsəlman olsun deyə, az qala boynunun vurulacağı bir vaxtda xatırlatdığı üçün, evin həyətinə baxan pəncərədən gördüklərini danışdığı gün, bütün bunları, sanki öz başıma gəlmiş hadisə kimi, bir kitabda yazmağı buyuranda, qərar verdim ki, tez bir zamanda İstanbuldan qaçım. Onu unutmaq üçün Gəbzədə başqa bir evə köçdük. Əvvəllər saraydan adamların gəlib məni aparacaqlarından qorxardım, amma arayıb-axtaran olmadı, gəlirimə də ilişmədilər, məni ya unutmuşdular, ya da Padşahın gizli nəzarəti altındaydım. Vecimə də almadım, işlərimi qaydaya saldım, bu evi tikdirdim, arxa həyəti ürəyimdən keçən impusllara inanaraq istədiyim kimi düzəltdim, vaxtımı kitabları oxumaqla, öz kefim üçün əyləncəli hekayələr yazmaq və uzun illərin baş münəccim olduğumu öyrənib fikir öyrənməyə gələn qonaqlarımı, daha çox pullarına görə yox, əylənmək üçün dinləyərək keçirirdim. Uşaqlığımdan bu günə qədər üstündə yaşadığım ölkəmi, bəlkə də, ən çox bu ərəfələrdə tanıdım. Şikəstlərə, oğlunu qardaş-bacısını itirmiş çaş- başlara, xəstələrə, evdə qalmış qızların atalarına, boyu heç cür uzanmayanlara, qısqanc ərlərə, korlara, gəmiçilərə, ağlı başından çıxmış eşqə düşənlərə gələcəklərini deməmişdən əvvəl, uzunuzadı öz həyatları haqqında danışdırır, gecələri, eynən bu kitabda etdiyim kimi, sonralar əsərlərimdə istifadə etmək üçün qulaq asdıqlarımı dəftərlərə yazardım. Otağıma özüylə birgə dərin kədər gətirən o qocanı da həmin illərdə tanıdım. Yəqin ki, məndən on, on beş yaş böyük idi. Adı Övlya imiş, üzündəki kədəri görən kimi dərdinin tənhalıq olduğunu yəqinləşdirdim, amma elə demədi: bütün ömrünü gəzintilərə və bitirmək üzrə olduğu on cildlik səyahətnaməyə sərf edib, ölməmişdən əvvəl Allaha ən yaxın olan yerə Məkkəyə və Mədinəyə gedəcək, oralar haqqında da yazacaqmış, amma kitabında onu narahat edən bir əskiklik varmış, çeşmələrini və körpülərinin gözəlliyini hiss elədiyi İtaliyanı da oxucularına nəql etmək istəyirmiş, fikirləşib ki, görəsən, İstanbulda ad-sanını eşitdiyi adam, yəni mən ona bunları danışa bilərdimmi? Deyəndə ki, İtaliyanı görməmişəm, bildirdi ki, bunu hamı kimi o da bilir, amma bir vaxtlar ordan gəlmiş bir köləm varmış, o mənə hər şeyi danışıb: Mən də ona danışsam, Övliya da əvəzində mənə əyləncəli şeylər danışacaqmış. Onun fikrincə, həyatın ən gözəl hissəsi xoş əhvalatlar uydurub, xoş əhvalatlara qulaq asmaq deyildimi? Çantasından 68 çəkinə-çəkinə bir xəritə çıxarmışdı, bugünədək gördüyüm ən bərbad İtaliya xəritəsiydi, qərara gəldim ki, bildiklərimi danışım. Uşaq əllərini xatırladan toppuş əliylə xəritəsindəki bir şəhəri göstərir, adını höcələyərək oxuyandan sonra, danışdığım arzularımı diqqətlə kağıza köçürürdü. Hər şəhər üçün, bir də qəribə bir əhvalat istəyirdi. Beləliklə, quzeydən güneyə on üç gecədə, on üç şəhərdə həyatımda ilk dəfə gördüyüm bütün bu ölkələri keçdik. Səhərimizin hamısını sərf etdiyimiz bu işdən sonra, Siciliyadan gəmiylə İstanbula qayıtdı. Danıdıqlarımdan çox razı olduğuna görə o da məni sevindirməyə qərar verərək Akka (Akka-İsrailin şəhərlərindən biridir. F.H) göylərində itən kəndirbazlardan, Konyadakı fil doğan qadınla oğlundan, Nil sahilindəki mavi qanadlı buğalardan, çəhrayı pişiklərdən, Vyanadakı saat qülləsindən, orda düzəltdirdiyi və mənə gülümsəyərək göstərdiyi qabaq dişlərindən, Azak sahilindəki danışan mağaradan, Amerikadakı qırmızı qarışqalardan danışdı. Hansı səbəbdənsə, məndə qəribə bir hüzn yaradırdı bu əhvalatlar, istəyirdim ki, ağlayım: Günəşin bütün qızıllığı otağımada əks olunurdu, Övliya sən də belə təəccübləndirci hekayələr bilirsənmi deyə soruşanda, onu, həqiqətən, təccübləndirmək istəyərək, dedim ki, adamlarıyla birgə gecə burda qalsınlar. Bir-birinin yerinə keçən iki insan haqqında xoşlayacağı bir əhvalatım vardı. Gecə hamı otağına çəkiləndən, evə ikimizin də gözlədiyi o sakitlik çökəndən sonra, təzədən otağa qayıtdıq. Bitirmək üzrə olduğumuz əhvalatı birinci dəfə onda düşündüm! Danışdığım sanki uydurulmuş yox, yaşanmış bir əhvalat imiş kimi, sanki bütün bu sözləri mənə başqa bir adam sakit-sakit pıçıldayırammış kimi, cümlələr bir-birinin ardınca yavaş-yavaş düzülürdü: “ Venesiyadan Neapola gedirdik, türk gəmiləri yolumuzu kəsdi...” Gecə yarısından çox sonra əhvalatım bitəndə, uzun müddət davam edən bir sakitlik çökdü. Bilirdim, qonağım da, mən də onu düşünürdük, amma onun fikrində mənimkindən tamam başqa bircə o var idi. Öz həyatını düşünürdü, bundan heç şübhəm yoxdu! Mən də öz həyatımı, onu, əhvalatımı xoşladığımı düşünürdüm, yaşadığım və arzusunda olduğum hər şeylə qürur duyurdum: İçində oturduğumuz otaq, ikimizin də bir vaxtlar olmaq istədiyimiz və olduğumuz varlıqların hüzünlü xatirələri ilə doluydu, onu heç vaxt unutmayacağımı, bu halın da məni həyatımın axırına qədər bədbəxt edəcəyini də, o vaxt açıq-aşkar başa düşdüm, artıq bilirdim ki, heç vaxt təkcə yaşaya bilməyəcəyəm. Əsərimlə birlikdə, sanki gecənin yarısı otağın içinə, ikimizi də maraqlandıran, diqqətçəkən bir xəyalatın kölgəsi düşmüşdü. Səhərə yaxın, qonağım əhvalatımı çox xoşladığını deyərək məni sevindirəndən sonra, əlavə elədi ki, bəzi şeylərə də qarşı çıxacaq. Bəlkə də, ikimizi də əsəbiləşdirici xatirəsindən xilas olaq, tez bir zamanda yeni həyatımıza qayıdaq deyə onu maraqla dinlədim. Əsərimdəki kimi qəribə və təəccüblü olanı axtarmalıyıqmış, bəli, dünyanın bu bezdirici darıxdırıcılığına qarşı edə biləcəyimiz yeganə şey, bəlkə də, bu imiş, bunu həmişə eyni şeylərin təkrarlandığı o uşaqlıq və məktəb illərindən bəri bildiyi üçün, həyatı dörd divar arasında ağlına belə gətirməmişdi, buna görə də bütün ömrünü gəzintilərdə və sonu olmayan süjetlər axtarmaqla keçirmişdi. Amma qəribə və təəccüblü olan şeyi dünyada axtarmalıyıqmış, öz içimizdə yox! Öz içimizdəkini axtarmaq, öz üstümüzdə də o qədər uzun-uzadı düşünmək bizləri kədərləndirərdi. Mənim əsərimdə insanların başına gələn də elə bu imiş: buna görə də qəhrəmanlar özləri olduqlarına heç cür inanmır, buna görə də həmişə başqa biri olmaq istəyirlərmiş. Sonra məndən soruşdu: “bu əsərdə olanların həqiqət olduğunu düşünəkmi, bir-birinin yerinə keçən o insanların yeni həyatlarında xoşbəxt ola biləcəklərinə, sən inanırsanmı? Susdum. Hansı səbəbdənsə mənə əsərimdəki bir detalı xatırlatdı: Qolu qopmuş bir ispaniyalı kölənin ümidlərinə özümüzü aludə etməməliyikmiş! Onda, o cür əsərləri yaza-yaza, qəribəliyi öz içimizdə axtara-axtara, bizlər də başqa biri oluruq, Allah qorusun, oxucularımız da. Onun qənəti beləydi: insanların həmişə özlərindən, öz qəribəliklərindən danışılan, kitabların və əsərlərin də həmişə bu şeylərdən bəhs edən o qorxunc dünyanı düşünmək belə istəmir. Mən istəyirdim! Buna görə, bir gündə xətrini istədiyim bu qoca, Məkkəyə getmək üçün gün doğarkən adamlarını yığıb, birgə yola düşəndə, tezcə oturub kitabımı yazdım. Bəlkə də, gələcəyin o qorxunc dünyasının insanlarını daha yaxşı xəyalımda canlandırmaq üçün kitabıma özümdən və özümdən ayıra bilmədiyim Ondan əlimdən gələn qədər çox bəhs etdim. Amma 69 əlimdən çox da gəlmədiyini, on altı il əvvəl bir kənara atdığım bu kitabı, bu günlərdə təzədən oxuyarkən düşündüm. Bunun üçün insanın özündən – duyğuların aşıb-daşmasına aludə olaraq – danışmasından xoşhal olmayan oxucularımdan üzr istəyərək bu səhifəni kitabıma əlavə edirəm: Onu çox istəyirdim, onu yuxumda gördüyüm öz çarəsiz, əsl simamı xoşladığım kimi, bu görünüşün utancı, hikkəsi, günahı və hüznüylə sanki boğulan tək, kədərlə ölən vəhşi bir heyvan qarşısında utanca qapılırıq kimi, öz oğlumun arsızlığına əsəbiləşirəmmiş kimi, özümü axmaqcasına bir diksintiylə, cəfəng bir sevinclə tanıyrımmış kimi xoşlayırdım. Bəlkə də, ən çox belə: əlimin-qolumun böcək kimi elə-belə tərpənişinə aludə olduğum, ağlımın sərhədlərində hər gün əks-səda verərək, sonra səngiyən düşüncələrimi bildiyimi, iri bədənimdən çıxan nəmin bənzərsiz qoxusunu, qalın saçlarımı, çirkin ağzımı, qələmimi tutan çəhrayi əlimi tanıdığım kimi: Bunun üçün məni aldatmadılar. Kitabımı yazıb onu unutmaq üçün bir kənara atndan sonra, yayılan bütün o söz-söhbətlərə ad-sanımızı eşidib, bundan istifadə etmək istəyənlərin oyununa aldanmadım! Qahirədə paşaların birinin qoruyucu qanadları altında yeni bir silahın planlarını hazırlayırmış! Vyananın pis günlərində şəhərin içindəymiş, tez bir zamanda məğlub olmağımız üçün düşmənə bilmədiklərini başa salırmış! Ədirnədə dilənçi cildində görüblər onu, özü fitvaladığı tacirin dava-dalaşının birində yorğançını bıçaqlayaraq qaçıb, yox olub! Uzaq bir Anadolu qəsəbəsinin məhəllə məscidində axundluq edirmiş, bir muvaqqitxana yaradıb, bu sözləri təsdiq edən andlar içirdi, bir də saat qülləsi üçün pul yığmağa başlayıb! Vəba xəstəliyinə görə getdiyi İspaniyada kitablar yazaraq varlanıb! Yazıq Padşahımızı taxtdan salan siyasi oyunları da onun qurduğunu deyirdilər! Slavyan kəndlərində, ən axırda çata bildiyi həqiqi etiraflara qulaq asa-asa, əfsanəvi bir keşiş kimi əl üstündə saxlana-saxlana insanı daxili böhrana salan kitablar yazırmış! Anadoluda gəzirmiş, axmaq şahları hakimiyyətdən salacağını deyərək, qənaətləri və şeirləri ilə təsir altına saldığı qaragüruh əhlini öz arxasınca aparır, yanına məni də çağırırmış! Onu unutmaq gələcəkdəki o qorxunc insanların, o qorxunc dünyaları ilə baş qata bilmək üçün, xəyallarımın dadını qaçırtmaq üçün hekayələr yazdığı on altı ildə bu sözsöhbətlərdən başqa söz-söhbət də eşitdim, amma heç birinə inanmadım. Bilmirəm, bu hal başqalarında da olurmu? Bəzən, Xaliçin uzaq ərazilərində o dörd divarı bir-birimizə zindan eləyərək, bəzən bir imarətdən, ya da saraydan heç cür gəlməyən çağırışı gözləyərkən, bəzən birbirimizə ləzzətlə nifrət edərkən, bəzən də qarşılıqlı şəkildə gülüşərək Padşahımız üçün risalə yazarkən, gündəlik həyatın içində, qəfil ikimiz də, adi bir situasiyaya da diqqət edirdik: Səhər ikimizin də gördüyü islaq bir it, iki ağac arasında asılmış paltarların düzülüşündəki rəng və ölçülərindəki gizli geometrikliyi, həyatın simmetriyasını aşkarlayan adi şeylərdi. İndi ən çox bunlardan darıxıram! Ölümündən illər, bəlkə də, yüz illər sonra bu işlə maraqlananların biri bizdən çox, öz həyatını xəyalında canlandıraraq oxuyacağını zənn etdiyim, əslində, onsuz heç kəs oxumasa da, çox da vecimə almayacağam və bunun üçün də onun adını çox da dərin olmasa da, gizləyərək basdırdığım oxşarımın kitabına buna görə: vəbalı gecələri, Ədirnədə keçən uşaqlığımı, Padşahın bağçalarında keçirdiyim gözəl saatları, onu o saqqalsız vəziyyətdə Paşanın qapısında birinci dəfə görəndə ağırlığını kürəyimdə zənn elədiyim o ürpərtini bir də xəyalımda canlandırmaq üçün qayıtdım. İtirdiyimiz illəri və xəyalları təkrar ələ keçirmək üçün, onları yenidən xəyalımda canlandırmağın lazımlılığını hamı bilir: Mən əhvalatıma inandım! Kitabımı onu qurtarmağa qərar verdiyim günü danışaraq bitirəcəyəm: İki həftə əvvəl, yenə masamızda oturub başqa bir əsər haqda fikirləşməyə çalışarkən İstanbul tərəfdən gələn bir atlı gördüm. Son vaxtlar ondan xəbər gətirmək üçün mənim yanıma heç kəs gəlmirdi, bəlkə də, onlarla pis davrandığım üçün, bundan sonra zənn eləmirəm ki, mənim yanıma gələlər, amma o qəribə jileti olan, əlində çətir olan yolçunu görən kimi başa düşdüm ki, mənim yanıma gəlir. Otağıma girməmişdən əvvəl hiss eləmişdim. Onun qədər olmasa da, onun kimi səhv edə-edə türkcə danışırdı, amma otağa girən kimi italyanca danışdı Üzümü turşutduğumu və cavab vermədiyimi görəndə, zəif bildiyi türkcəsiylə, mənim az da olsa italyancanı bildiyimi dedi. Sonra danışdı: Adımı, kim olduğumu ondan öyrənib. Ölkəsinə qayıdandan sonra o, türklərlə başına gələn dəhşətli sərgüzəştləri haqqında, türklərin heyvanları xoşlayan axırıncı Padşahı və yuxuları haqqında, türklər və vəba haqqında, saray və müharibə qaydalarımız haqqında kitab yazıb. Aristokratlar və xüsusən də kübar xanımlar arasında yayılan o tilsimli Şərq marağına görə 70 yazdıqları maraqla qarşılanıb, kitabları çox oxunub, akademiyalar da dərs deyib, varlanıb. Hələ bundan başqa, yazdıqlarının romantikasına aludə olan əvvəlki nişanlısı, yaşına məhəl qoymayaraq ərindən ayrılıb, evləniblər, uçulub-dağılan və satılan ailəsinin əvvəlki evini alıb ora köçüblər, evi, bağçanı, əvvəlki vəziyyətinə qaytarıblar. Qonağım bütün bunları bilirmiş, çünki kitablarına heyran olduğuna görə onu evində ziyarət eləyib. O, çox kübar imiş, o, qonağıma bütün gününü sərf edərək, suallarını cavablandırıb, kitablarda yazdığı sərgüzəştləri bir də danışıb. Məndən də uzun-uzadı elə onda danışıb: “Yaxından tanıdığım bir türkdü” başlığıyla mənim haqqımda bir kitab yazırmış: Ədirnədəki uşaqlığımdan, ta ordan ayrıldığım günə qədər, mənim bütün həyatım, onun türklərin xüsusiyyətləri haqqında intellektuallıqla yazdığı subyektiv fikirləriylə dəstəklənərək maraqlanan italyan oxucusuna təqdim edilmək üzrəymiş. “Özümüz haqqında ona necə də çox danışmışıq”,- dedi qonağım. Sonra məni təəccübləndirmək üçün bəzi səhifələrini oxuduğu kitabdan detalları xatırlatdı: Uşaq olanda, məhəllədəki dostlarımdan birini döyəndən sonra, etdiyim hərəkətdən utanaraq kədərlənərək ağlamışdım, ağıllıyammış, onun mənə öyrətdiyi bütün astronomik bilikləri altı aya qavramışdım, bacımı çox istəyirəmmiş, dinimə vurğunammış, həmişə namaz qılırammış, gilas cemini çox xoşlayırammış, ögey atamın peşəsi olan yorğançılığa xüsusi marağım varmış, bütün türklər kimi, insanları çox istəyirəmmiş və sair və ilaxır. Mənə göstərdiyi bu qədər diqqətdən sonra, bu səfehə soyuq davranmayacağımı və belələrinin maraqlandığını bildiyim üçün ona otaq-otaq evimizi göstərdim. Sonra bağçada dostlarıyla oynayan balaca oğullarımın oyunları ilə maraqlandı, ancaq polad çomağın yox, onları danışdırdığı üçün korebe (oyun növüdür, adətən, 10-12 yaşlı uşaqlar oynayır-F.H), ənzəli və çox da xoşlamadığı eşşəyin qaydalarını bir dəftərə yazdı. Elə onda dedi ki, bir türk dostu var. Ediləsi başqa bir şey olmadığına görə, günortadan sonra ona bağçamızı, sonra Gəbzəni və onunla illər əvvəl qaldığımız evi göstərəndə də eyni sözləri dedi. Çox maraqlandığı anbarımızda cem və turşu qabları, zeytun yağı və sirkə güyümləri arasında diqqətlə yeriyərkən, venesiyalı bir rəssama yağlı boya ilə çəkdirdiyim portretimi görəndə, bir az həddini aşaraq, əslində, onun türk dostu olmadığını, türklər üçün pis sözlər yazdığını sirr verirmiş kimi sakitcə dedi: Bizim artıq mənəvən geriləməyimizdən yazırmış, beynimizin içinin əski-üskü ilə dolu səliqəsiz bir şkafdan danışırmış kimi danışırmış, islah olmayacaqmış, deyirmiş ki, xilas olmağım üçün tez bir zamanda onlara boyun əyməkdən başqa, bundan sonra yüz illərlə boyun əydiklərimizi yamsılamaqdan başqa çarəmiz yoxdu. Daha da uzatmasın deyə dedim: Amma o bizi xilas etmək istəyirdi”, - tez fikrini bildirdi. Bəli, buna görə bir də silah hazırlayıb, amma biz onu başa düşməmişik, silah dumanlı bir səhər, eynən fırtınada batan nəhəng quldur gəmisinin leşi kimi, batdığı iyrənc bir bataqlıqda ilişib qalıb. Sonra əlavə elədi: Bəli, bizləri xilas eləməyi çox, lap çox istəyib. Bu o demək deyildi ki, onda şeytani bir pislik yoxdu. Onsuz da bütün dahilər beləymiş! Portretimi əlinə alıb yaxından diqqətlə baxır, bir yandan da dahilik haqqında nəsə mızıldanırdı: O, bizlərə əsir düşməyib ömrünü ölkəsində keçirsəymiş, on yeddinci əsrin Leanordosu belə ola bilərmiş. Sonra yenə də çox xoşladığı pislik mövzusuna qayıtdı. Onun haqqında deyilən, amma yaddaşımda qalmayan bir-iki pulla bağlı dedi-qodu danışdı. Sonra dedi: Qəribə olan sizin ondan heç təsirlənməməyinizdir!” Məni tanıyıb və çox istəyib, heyranlığını gizlətmədi: Neçə illər birlikdə yaşayan iki adam necə olur ki, bir-birinə bu qədər oxşayarmış, mən başa düşə bilmirəmmiş. Qorxurdum ki, şəklimi istəyər, amma istəmədi, götürdüyü yerə qoyandan sonra məndən soruşdu: Yorğanları görə bilərəm? Mənasızcasına dedim: “Hansı yorğanları?” Təəccüblə soruşdu: Boş vaxtlarını yorğan tikərək keçirmirsən? O vaxt qərar verdim ki, on altı ildir əlimə götürmədiyim kitabı ona göstərim. Çox həyəcanlandı, Türkcə oxuya bildiyimi, onunla bağlı bir kitabı, təbii ki, çox görmək istədiyini bildirdi. Yuxarı, həyətin arxa tərəfinə baxan iş otağıma çıxdıq. Masamıza oturdu, on altı il sonra, kitabımı ona dünən vermişəmiş kimi soxuşdurduğum yerdə tapdım, açıb qarşısına qoydum, türkcəni yava-yavaş da olsa oxuya bilirdi. Bütün səyyahlarda gördüyüm və məni əsəbiləşdirən, öz sağlam və etibarlı dünyasından ayrılmadan təəccüblənmək istəyi ilə kitabıma aludə oldu. Onu tək qoyub bağçaya çıxdım, acıq pəncərədən onu görə biləcəyim bir yerdə, divanda oturdum. Əvvəlcə şən idi, pəncərədən məni çağırdı: “İtaliyaya ayağınızın dəyməməyi necə də aydın bilinir!” Amma sonra məni unutdu, arada bir gözucu onu süzərək, orada üç saat 71 bağçanın içində oturub, kitabı oxuyub qurtarmasını gözlədim. Oxuyub qurtaranda da başa düşmüşdü, rəngi avazımışdı, bir-iki dəfə silahımızı özünə çəkən bataqlığın arxasındakı Bəyaz Qalanın adını qışqıraraq dedi, mənimlə boş-boşuna italyanca danışmaq belə istədi. Sonra oxuduqlarını, təəccübünü həzm etmək, dinləmək üçün pəncərədən çölə fikirli-fikirli baxdı. Ləzzətlə baxırdım, əvvələr belə vəziyyətlərdə insanların həmişə etdikləri kimi, boşluqda sonsuz bir nöqtəyə, olmayan bir mərkəzə baxırdı, amma lap sonralar, gözlədiyim kimi, gördü də: bu səfər pəncərədən gördüklərinə baxırdı. Xeyr, ağıllı oxucularım başa düşüblər, zənn elədiyim qədər axmaq deyilmi? Gözlədiyim kimi oldu, hirslə kitabın səhifələrini çevirməyə başladı, axtarırdı, mən də ləzzətlə tapmasını gözləyirdim, nəhayət, axtardığını tapıb oxudu. Sonra yenidən, evimin arxa həyətinə baxan o pəncərədən görə biləcəyi şeylərə baxdı. Nə gördüyünü, təbii ki, yaxşı bilirdim: Masanın üstündəki sədəf naxışlı sininin içində şaftalılar və albalılar vardı, masanın arxasında həsirdən hörülmüş divan vardı, üstündə pəncərənin yaşıl rəngiylə eyni rəngdə olan quş tükündən hazırlanmış yastıqlar qoyulmuşdu, yetmiş yaşına nərdivan söykəyən mən orda oturmuşdum, daha arxada kənarına sərçə qonan quyuyla zeytun və albalı ağaclarını görürdü. Onların arxasındakı qoz ağacının hündür bir budağına uzun iplərlə bağlanmış bir yelləncək, zəif hiss olunan küləkdə yavaş-yavaş tərpənirdi. 1984-85 Son72
Orxan Pamuk “Bəyaz Qala” haqqında Bu deyəcəyim fikirlərimi, kitablarını, onları sevib əzizləyərək yazan ağıllı yazarlar bilir: bəzi romanlar var ki, müəlliflərini xeyli xoşbəxt edərək, yerli-yerində bir sonluqla bitsələr də, qəhrəmanları çap olunan kitabdan kənarda – müəllifin xəyallarında sərgüzəştlərini davam eləyərlər. XIX əsrin yazıçılarından bəziləri bu xəyalları iki və ya üç cilddə nəql etməyi sınaqdan keçiriblər. Qurulmuş bir dünyanı təzədən qurmağın tələlərinə düşmək istəməyən başqalarısa, sanki kitabın davam etməsi mümkün olan yaşamına son qoymaq üçün, romanlarının axırında qəhrəmanının gələcəyini tələm-tələsik tükəndirən bir bölüm əlavə edirlər, oxuyuruq: “illər sonra Doresi iki qızıyla Alkinstondakı bağ evinə geri qayıtdı”, “Razarovun işləri nəhayət düzəldi, artıq yaxşı gəlir əldə edir” və s. Bir də başqa cür kitablar var, bunlar müəlliflərini xəyalındakı yeni həyat tərzinin qəhrəmanlarının sərgüzəştlərini vasitəçiliklə yox, birbaşa kitabla öz əhvalatlarına görə davam etdirirlər. Kitab müəllifinin beyninə dolan yeni düşüncələr, obrazlar, əldən verilən bəzi fürsətlər, oxucuların yaxın dostlarının təzyiqləri, xatirələr və bəzi başqa planlara görə müəllifin beynində dayanmadan dəyişər. Ən axırda, müəllifin beynində kitab obrazı, kitab dükanlarında satılan və müəllifin niyyətində olduğu kitabdan tamam başqa bir şey alınanda, müəllif əlindən çıxmaq üzrə olan bu təzə və hələm-hələm ələ düşməyən nəsnəni adam arasına necə çıxartdığını xatırlamaq istəyər. “Bəyaz Qala”nı yazmaq, zənnimcə, “Cövdət bəy və oğulları” qurtaranda artıq fikrimdə vardı: Gecə-yarsı, mavi küçələrdən çağırıldığı saraya gedən bir kahin. Kitabın adı onda beləydi. Xoşniyyətli, “elmlə işə başlayan kahinim, çox da həyəcanla qarşılanmayan bu savadını, saray əhlinə qəbul etdirmək üçün heç də xoşlamadığı, amma astronomiyaya olan marağına görə asanca öyrəndiyi münəccimlik sənətini əvvəlcə istəməyərək icra edir, sonra da uzaqgörənliyinin ona verdiyi güc və iqtidarla ağlı başından çıxanda həlləm-qəlləm işlər görməyə başlayır. Ardını bilmirəm. O ərəfədə, ağlıma gələn bu “tarixi” mövzulardan çəkindiyimə, özümün də başqalarının da tez-tez soruşduğu bu sualdan narahat olduğuma görə, bu fikirlə onu reallaşdıracaq qədər maraqlanmadım: “Niyə tarixi romanlar yazırsan?”. Lap əvvəl, iyirmi üç yaşında olanda, üç tarixi hekayə yazmışdım, deyirdilər ki, Cövdət bəy əsərində də “tarixi”dir, bu sualın cavabı mənim ədəbi zövqümlə yox, ruhi meyillərimlə əlaqədar olmalıydı: balaca olanda, səkkiz yaşında- izah etməyə ehtiyac var- hər şeyin bir-birini təkrarladığı və radionun həmişə eyni şeyləri zırıldadığı mərtəbəmizdə işığın düşməyinə mane olan mebellərin qaranlıqlaşdırdığı, nənəm yaşayan mərtəbəyə çıxdığım gün, əlimə Amerikadan heç vaxt qayıtmayan əmimin tibblə bağlı tozlu kitabları və saralmış qəzetlərinin içində Rəşad Əkrəm Qoçun hazırladığı böyük və şəkilli bir kitab keçdi. Beləliklə, hər gün saatlarla tozu alınan qaranlıq evimizin mərtəbəsində tozlar kölgələr kimi yenə də toplanarkən, mən fahişəliyə aludə olduqlarına görə, Əzabqapıdakı meymun satılan dükanlardan alınaraq ağaclara asılan biçarə meymunların əhvalatını oxuyardım. Qəzəbli paltaryuyan maşınla birgə hamının qaynar su və paltaryuyan sabun davasına qoşulduğu paltar günlərində gizlənir, vəbaya yoluxaraq cəzalanan “Mələk Girməz Küçəsi”nin fahişələrinin qara qələmlə çəkilən şəkillərinə baxardım. Dəhlizdəki sarğaclı saatlar təzə bir saat başlığını səbirlə gözləyərkən, mən səbirsizliklə və qorxuyla qolları, ayaqları qırılaraq topun ağzına yerləşdirilib güllə kimi göyə atılaraq edam olunan günahkarların əhvalatına heyranlıqla baş qoşardım. Yazdığım ilk tarixi hekayələrdən birin oxuyan tənqidçi deyib ki, mən günün vacib problemlərindən yayınmaq üçün tarixə sığınıram. Əslində bu fikir “Səssiz ev” qurtarandan sonra, yenə gözümün qabağında tarixi hadisələr qaynaşmağa başlayanda mənə daha doğru göründü. Deyirdim ki, uzun romanların arasında qısa bir şey yazım, süjetin ön planda olduğu, yazarkən məni dincəldəcək, əyləndirəcək bir novella olmalıydı. Beləliklə, kahinimə görə, elm və asrtonomiaya kitablarını ləzzətlə oxumağa başladım. Adnan Adıvarın o əyləncəli və əvəzsiz “Osmanlı türklərinin elmi” əsəri mənə axtardığım abhavanı verə bildi. (Övliya Çələbinin də xoşu gələn heyvanlar haqqında yazılan “ƏcaibülMəxluqat” kimi kitablar, başqa kitablardan dəyişdirilərək uyğunlaşdırılmış coğrafiya kitabları olmayan ölkələr və b), Artur Kostlerin “Yuxudagəzən” dəki Keplerin izahı (Niyə mən mənəm?), 73 Leonardo da Vinçinin sadəlöhlüyü və silah hazırlamaq arzusu (digərlərinə çatmaq və onların dərsini vermək üçün əldən-ayaqdan gedənlərin prinsipial arzusu), katib Çələbinin çarəsiz kitab qurdluğu (ətrafında dərdlərini və nazını bölüşməyə heç kəs olmayan vaxtlarda daha da hüznlü bir gözəlliyə bürünən bu xəstələri sevgiylə salamlayıram), qəhrəmanlarıma istər-istəməz sirayət etdi. Məşhur Osmanlı astronomu Takiyüddünü mənə tanıdan professor Süheyl Ünverin “İstanbul Rəsədxanası” adlı kitabından varlığını öyrəndiyim Takiyüddün quyruqlu ulduz haqqında Padşaha təqdim elədiyi, bu gün itib-batan elmlərin şahını qəhrəmanıma tapdırıb izah etməyi planlaşdırarkən astronomiya ilə astrologiyanın arasındakı sərhəddin naməlumluğundan da xəbərdar idim. “Bir başqa kitabda isə astrologiya haqqında belə yazırdı: Bir sivilizasiyanın dağılacağı haqqında proqnoz vermək, “o sivilizasiyanı dağıtmaq üçün çox da sərfəsiz yol sayılmamalıdır”. Bütün siyasətçilər kimi, baş münəccim Hüseyn Əfəndinin də bu öncəgörüm qanununu canı hovlu reallaşdırdmağa çalışdığını, daha sonraları Naimanın (Naima böyük tarixçilərindəndir və Osmanlı tarixini yazmış ilk türk tarixçi sayılır. F.H) yazdığı tarixi məlumatlardan oxudum. Əsərimin təfərrüatlarını bir yandan toplamaqla yanaşı, çox da dəqiq bir məqsədi olmayan bu mütaliədən yorulanda əlimdə, dünya ədəbiyyatından, xüsusilə bizim ədəbiyyat və həyatımızda rast gəlinən bir mövzu vardı: Yaxşılıq etmək, başqalarına yararlı olmaq üçün ürəyi gedən bir qəhrəman! Oxucuların qəhrəmanların yarısına diş qıcayaraq, yarısına da heyranlıqla gözyaşı tökərək oxuduqları romanlarda xeyli xeyirxahlıq edən bu yaxşı qəhrəmanı pis adamlar xaincəsinə əngəlləyərlər. Daha yaxşı romanlarda isə yaxşıların yavaş-yavaş əngəlləmək istədikləri pisliklərə məğlub olduqlarını, dəyişdirildiyini oxuyuruq. Bəlkə də, mən də buna oxşayan nəsə yazacaqdım, amma “yaxşılığın”, qəhrəmanı aktivləşdirən bütün o bilgini və tapmaq həyəcanının qaynağını hec cür tapa bilmirdim. Bəlkə də, insanların özləri, oxuduqları kitablarla deyil, eşitdikləri sözlər və başqalarına duyduqları heyranlıq hissi ilə dəyişdirdikləri ölkədə yaşadığımız üçün, kahinimin öz elmini Qərbdən gələn bir adamdan öyrənməsinə qərar verdim. O uzaq ölkələrdən gəmilərlə gətirilən çoxlu kölələr bu iş üçün biçilmiş parçaydı. Hegeli xatırladan o alicənab kölə əlaqəsi də beləcə ortaya çıxdı. Xocamla, köləsinin bir-birinə hər şeyi danışacaqlarını, bir-birlərini təkmilləşdirəcəklərini düşünürdüm, gərək uzun-uzadı danışaydılar, onları qaranlıq şəhərin içində, bir otaqda baş-başa yaradırdım. Bu cütlük arasında ruhi cəhətdən əlaqə və münasibət bir anda hekayəmin əsas qayəsinə çevrildi. Topladığım dəqiq məlumatlar seçib-seçələdiyim bu xəyal və hekayə süjetlərinin qəhrəmanlarına, kitabımdakı dünyanın səhifələri arasında onları gəzdirmək üçün böyük bir mərkəz də tapmağı müəyyənləşdirdiyim vaxt Xoca ilə italyan kölənin görünüşünü bir-birindən fərqləndirməməyə qərar verdim. Bəlkə də, xəyal gücümün bir anlıq tutqunluğundan, beləcə, bir eyniyyət fikri yarandı. Bu fikirdən sonra ədəbiyyat tarixi adlanan xəzinənin o məşhur ekizlər, oxşarlar, bir-birinin yerinə keçən cütlüklərin münasibətlərini başa düşmək üçün mənim çox da xəyal qurmağa ehtiyacım olmadığını, ədəbiyyatı sevərək tanıyan oxucularım o dəqiqə yəqinləşdirəcəklər. Beləliklə, əsərim, öz daxili məntiqinin məcburiyyətinin, ya da mənim xəyal gücümün tənbəlliyi ucbatından məni də həyəcanlandıran tamam başqa bir biçimdə yarandı. Özündən razı olmadığı, musiqiçi olmaq istədiyinə görə təqlid elədiyi Mortsartın adını öz adına əlavə edən E.T.A.Hoffmanın ikili münasibəti haqqındakı kitabların, Edqar Allan Ponun əsəbləri oynadan hekayələrinin, slavyan kəndlərindəki köhnə keşiş əfsanələri ilə salamladığım Dostoyevskinin “Oxşarlar” adıyla tərcümə edilən, insanı üsyana səsləyən əsərdən də xəbərim vardı. “Bəyaz Qala” çap olunandan sonra bu siyahını hələ nə qədər uzada bilərəm deyə eşələndiyim. “Amerika Universitetinin Kitabxanası”nın birində, ədəbiyyatda, bu ekiz oxşarların təmasıyla kimlərin hansı işlərlə məşğul olduğunu bir az oxuyandan sonra sanki boğuldum. Belə vəziyyətdə rahatlaşmaq üçün başqalarının insanı özündən çıxartmasını xatırlamaq, bəlkə də, ən yaxşı haldır. Orta məktəbdə oxuyanda biologiya müəllimi sinfimizin çirkin ekizlərini bir-birindən fərqləndirməklə öyünürdü, amma şifahi imtahanlarda onların biri digərinin yerinə keçərdi. Əvvəlcə Şarlonun “Böyük diktator” filminin təqlidlərini görüb xoşladım, sonrasa əsl mətləbləri görərək zəhləm getdi. Uşaq olanda şəkilli bir romanın həmişə əyin-başını, ənlik-kirşanını dəyişən Minsifət adlı qəhrəmanına heyran olmuşdum: Görəsən, mənim yerimə keçsə, neyləyərdim? Həvəskar bir 74 psixoloqun yerinə keçərək, bəlkə də, deyərdi: əslində bütün yazıçılar başqa biri olmaq istəyirlər, Dr. Jekyll və Mister Hyde də Hoffmanndan daha çox Robet Luis Stivensonda öz ruhi vəziyyətinin ifaədəsi vardır. Gündüz vətəndaş, gecə yazıçı! Bəlkə də, yerimə keçən oxşarım oxucularıma mənim ekizlər bürcündən olduğumu demək istəyib, amma mən onu belə şeylərə inanmadığımı hardasa oxuduğumu deyərək susdurdum. Bu qarışıqlığın kitabımı tapıb ona ön söz yazan Farukdan sonra, kitabın axırında, bir də mənim danışmaq istəməyimi bəzi oxucularlım haqlı olaraq qarışıqlıq yaratdığını deyəcəklər. Məqsədimiz aşkarlıq olduğuna görə, gərək tam izah edim. “Bəyaz Qala”nın əlyazmasını italyan kölənin, yoxsa Osmanlı Xocanın yazdığını bilmirəm. Qərara aldım ki, “Səssiz ev”in qəhrəmanlarından tarixçi Faruka duyduğum yaxınlığı, “Bəyaz Qala”nı yazarkən qarşılaşdığım bəzi texniki problemlərdən (oxucu üçün izahlar, mütləq yazılmalı olan, tarixi məlumatları çatdırmaq və s) yayınmaq üçün istifadə edim. Onun vasitəsi ilə həll etdiyim bu üslub və texniki problemləri: Qəhrəmanlardan birinin öyüdünə məhəl qoymayıb kitabı axıra qədər oxumayan bəzi oxucular, (yazardan çox, qəhrəmanına inanmaq bizim roman ənənəmizin vacib şərtlərindəndir) bir türkün bir italyan azğınından kitab yazmağının təhlükəli olduğunu dedilər. Kitabımın ilk və son hissəsində salamladığım Servantes də öz vaxtında, yəqin, narahat olub ki, ərəb tarixçisi Seyyid Həmid İbn Əngəlinin (Cide Hamete Benengeli) əlyazmasından yararlanaraq yazdığı “Don Kixot”un özünə aid olduğunu göstərmək üçün boş yerə söz oyunlarından istifadə edib. “Səssiz evi” oxuyanların xatırlayacağı Gəbzə arxivində tapdığı əlyazmasını Faruk da eynən Servantes kimi, öz millətinin dilinə tərcümə edərkən yəqin ki, başqa kitablardan da nələrisə əlavə edib. Deməli, eynən Faruk kimi mənim də arxivlərdə işlədiyimi, kitabxanaların tozlu rəflərində əlyazmaları arasında eşələndiymi düşünən oxucularıma, Farukun gördüyü işləri öz öhdəmə götürmək istəmədiyimi də bildirmək istəyirəm. Mənim gördüyüm iş, ancaq Farukun tapdığı bəzi detallardan istifadə etmək oldu. Onları ilk tarixi əsərlərimi yazarkən sevərək oxuduğum Stendalın İtaliya əhvalatlarından öyrəndiyim o qədim, tapılmış əlyazma üsuluyla Faruka yazdırdığım giriş bölümünə əlavə etdim. Beləliklə, bəlkə də, başqa vaxt yazacağım digər tarixi əsərlərim üçün Faruku – eynən dədəsi Səlahəddin bəyə etdirdiyim kimi – əlimin altında işlətməyə vərdiş elətdirirdim, həm də oxucunu qəfil xəbərsiz- ətərsiz kostyumlu bala aparmağın – tarixi romanın ən çətin yeri – təhlükələrindən xilas oldum. Əsərimi ancaq tarixiliyə uyğun olduğuna, ya da parlaq və qarışıq bir dövr olduğuna görə yox, eyni zamanda qəhrəmanları Naima, Övliya Çələbi və Katib Çələbinin yazdıqlarından yararlana bilsinlər deyə, XVII əsirin ortalarına təsadüf etməsinə qərar verdim, amma daha əvvəlki və sonrakı yüzilliklərdə yaşanmış bir çox kiçik həyat hadisələri də, səyahətnamələr vasitəsi ilə kitabımda əks olundu. Xoşniyyətli, təvazökar italyanımı Xocanın köləsi etmək üçün (gəmiylə əsir düşmək və saxta həkimlik günləri) bir əsr əvvəl eynən Servantes kimi türklərə əsir düşən adı məlum olmayan ispaniyalının II Filippə təqdim elədiyi bir kitabdan da istifadə etdim. Servanteslə həmin vaxtda Osmanlı gəmilərində kürək çəkərək köləlik edən baron V.Vratislavın zindandakı günləri köləmin həyatına nümünəydi. İstanbula onlardan qırx il əvvəl gələn fransızın, Busbekin məktublarından vəba xəstəliyi olan vaxtları (adicə bir çiban da insanları vəba kimi qorxudurdu!) və İstanbul adalarına sığınan xristianları yazarkən yararlandım. Atəşfəşanlığa, İstanbul mənzərələrini və gecə əyləncələrini (Antonio Qallant, Ledi Maotaqe, Baron de Tott), Padşahın əziz aslanlarını və aslanxanalarını (Əhməd Rəfiq), ordunun Ləhistan səfərini, (Əhməd Ağanının Viyananı mühasirəyə alması ilə bağlı gündəliyi, uşaq Padşahın bəzi yuxularına, ata nənəmin evindəki kitabxanada oxuduğum Rəşad Əkrəm Qoçun eyni üsulla yazdığı başqa bir kitabdı: (Tariximizdə qəribə hadisələr İstanbulun yiyəsiz itlərini, vəbaya qarşı görüləcək tədbirlərə Helmutvon Moltkenin Türkiyə məktubları), kitaba adını verən Bəyaz Qalayla (Tadeutz Trevaninanın “Transilvanyada Səyahət” adlı qravürlü kitabında qalanın tarixçəsindən başqa kitabxanasındakı, bir barbarla fransız romançısının yerlərini dəyişməsi ilə əlaqədar bir roman haqqında danışılır) kitabçün bəzi əlaqəli detalları da əsərimin baş verdiyi dövrün yox, bəzi başqa dövrlərin şahidlərindən topladım. Üstünə ölü torpağı səpilmiş xeyli yuxulu ölkələri yaşanılası vəziyyətə gətirən kitab qurdlarının da kəşf edə bilməyəcəyi və kitabı ikimizin yaza biləcəyi bir kitab zənn edilməsini 75 şübhə altına salan bu əsas məqamlardan bir-ikisi: Ədirnədəki Bəyazid məscidinin tikinti kompleksində dəlixananın və xəstələr üçün çalınan sehrli musiqinin şahidi olan, təbii ki, Övliya Çələbidir, amma bu gözəl tikilini basan palçığı, buludlu və kimsəsiz bir bahar səhəri arvadımla mən üşənərək və hüznlə gördük. Padşahı həyəcanlandıran leyləyi də gördük. Ovçu Məhmədin gördüyü və qəhrəmanlarımın şərh etdiyi yuxulardan bəzilərini əslində xəyalımda canlandırdım (əlində çuval olan quldurlar idi). Eynən italyan köləmə uşaq vaxtı edildiyi kimi, mənim də təzə paltarımı, üstünü-başını cırdığı üçün böyük qardaşıma geyindirdilər, amma kitabdakı kimi qırmızı yox, acıq-maviydi. Soyuq qış səhərlərində mənimlə qardaşımı apardığı bir gəzintidə anam bizə yeməli nəsə alırsa (halva yox, acı badam peçenyesi), Xocanın anası kimi deyərdi: “heç kəs görməmiş bunları yeyin). Kitabdakı qırmızı saçlı cücənin, uşaqlığımızın klassiki Qırmızı Saçlı Uşaqla, ya da yazdığım və yazacağım kitabların da cücələri ilə əlaqəsi yoxdu: 1972-ci ildə Beşiktaş bazarında gördüm onu. Xocanın planlaşdırdığı uzun müddət qurulmasa da, namaz saatını göstərən bir saat düzəltmək fikrinin mənim yeniyetməlik xəyallarımdan biri olduğunu zənn edirdim, yanılmışam. Hələ də reallaşa bilmədiyinə görə təəccübləndiyim bu planla çox maraqlanan tapıldı, biri də dedi ki, yaponlar belə bir saat hazırlayıblar, amma görə bilmədim. Bəlkə də, vaxtı çatmışdı: İnsanları, mədəniyyətləri bir-birindən ayırmaq üçün edilən və gələcəkdə də edilməsi mükün olan təsnifatlardan biri də Şərq-Qərb fərqliliyinin həqiqətə nə qədər uyğun olduğu, təbii ki, “Bəyaz Qala”nın mövzusu –problemi deyildir. Pis üslub, adi müşahidə və həyəcanlarla qələmə aldığı o giriş yazısıyla Farukun heç bir oxucunu aldada bilməməyi haqda düşünüəndə, ancaq kitab qəhrəmanlarının yox, kitab oxucularının da ŞərqQərb ayrı-seçkiliyi ilə maraqlanmaqları da təəccüblüdür. Təbii ki, bunu da əlavə etməliyəm ki, bu ayrı-seçkiliyin həyəcanıyla yüz illərdir edilmiş o qədər müşahidə, yazılmış o qədər səhifə və inanılmış o qədər hadisə olmasaydı bu əsər də özünü doğruldacaq bir neçə məqamı özündə cəmləşdirə bilməzdi. Vəbanın Şərq-Qərb ayrı-seçkiliyi üçün turnusol kağızı kimi istifadə edilməsi də köhnə fikirdir. Baron De.Tott xatirlərinin birində belə yazır: “Vəba türkü öldürər, amma firəngə iztirab çəkdirər”. Belə bir müşahidə mənim üçün cəfəngiyyat, ya da müdriklik qırıntısı kimi yox, ancaq və ancaq sirlərinin bir hissəsini faş etməyə çalışdığım planlı sərgüzəşt zamanı istifadə edilə biləcək bir rəngdir. Bəlkə, müəllifinə əziz olan keçmişini və kitabı xatırlatmaq üçün lazım ola bilər, amma bu işlər rənglərin necə tapıldığı və bir yerə yığıldığını nəql etməklə qurtarmaz. İyul 1986 Yüklə 279,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|