O’zgaruvchi elekтromagnit maydonlarining inson organizmiga ta’siri

O’zgaruvchi elekтromagnit maydonlarining inson organizmiga ta’siri

Elektromagnit maydonlarining inson organizmiga ta’siri elektr va magnit maydonlarining kuchlanishi, energiya oqimining intensivligi tebranish chastotasi, nurlanishning tananing ma’lum yuzasida to’planishi va inson organizmining shaxsiy xususiyatlariga boђliq bo’ladi.

Elektromagnit maydonlarining inson organizmiga ta’sir ko’rsatishining asosiy sababi shuki, inson tanasi tarkibidagi atom va molekulalar bu maydon ta’sirida musbat va manfiy qutblarga bo’lina boshlaydi. Šutblangan molekulalar elektromagnit maydoni tarqalayotgan yo’nalishga qarab qarakatlana boshlaydi.
Šon, qujayra va qujayralar oraligidagi suyuqliklar tarkibida tashqi maydon ta’siridan ionlashgan toklar qosil qiladi. O’zgaruvchan elektr maydoni inson tanasi qujayralarini o’zgaruvchan dielektrik qutblanish, shuningdek o’tkazuvchi toklar qosil bo’lishi qisobiga qizdiradi. Issiqlik ta’siri elektromagnit maydonlarining energiya yutishi qisobiga bo’ladi. Energiya yutilishi va ionlashgan toklarning qosil bo’lishi biolo­gik qujayralarga maxsus ta’sir ko’rsatishi bilan kechadi, bu ta’sir inson ichki organlari va qujayralaridagi nozik elektr potensiallari ishini buzish va suyuqlik aylanish funksiyalarining o’zgarishi qisobiga bo’ladi.
O’zgaruvchi magnit maydoni atom va molekulalarning magnit qutblari yo’nalishlarining o’zgarishiga olib keladi. Bu ta’sir inson organizmiga zarar jiqatidan kuchsiz bo’lsa-da, lekin umuman organizm uchun befarq deb bo’lmaydi.
Maydonning kuchlanishi qancha ko’p bo’lsa va uning ta’sir davri davomli bo’lsa, organizmga ko’rsatuvchi ta’siri shuncha yuqori bo’ladi.
Тebranish chastotasining ortishi tana o’tkazuvchanligini va ener­giya yutish nisbatini oshiradi, ammo kirib borish chuqurligini kamaytiradi. Uzunligi 10 sm dan qisqa bo’lgan to’lqinlarning asosiy qismi teri qujayralarida yutilishi tajribalarda tasdiqlangan. 10-30 sm diapazondagi nurlanishlar teri qujayralarida kam yutiladi (30-40 foiz) va asosan ularnnng yutilishi insonning ichki organlariga to’ђri keladi. Bunday nurlanishlar niqoyatda xavfli qisoblanadi.
Organizmda qosil bo’lgan ortiqcha issiqlik ma’lum chegaragacha inson organizmining termoregulyatsiyasi qisobiga yo’qotilishi mumkin. Issiqlik chegarasi deb ataluvchi ma’lum miqdordan boshlab (I >10 mVt/sm²), inson organizmida qosil bo’layotgan issiqlikni chiqarib tashlash imkoniyatiga ega bo’lmay qoladi va tana qarorati ko’tariladi, bu esa, o’z navbatida, organizmga katta zarar yetkazadi.
Issiqlik yutilishi inson organizmining suvga serob qismlarida yaxshi kechadi (qon, muskullar, o’pka, jigar va q.k.). Ammo issiqlik ajralishi qon tomirlari sust rivojlangan va termoregulyatsiya ta’siri kam bo’lgan a’zolar uchun juda zararlidir. Bularga ko’z, bosh miya, buyrak, ovqat qazm qilish organlari, o’t va siydik qaltalari kiradi. Ko’zning nurlanishi ko’z qorachiђining xiralashishiga (kataraktaga) olib keladi. Odatda ko’z qorachiђining xiralashishi birdaniga rivojlanmasdan, nurlangandan keyin bir necha kun yoki bir necha qafta keyin paydo bo’ladi.
Elektromagnit maydoni inson organizmiga ma’lum o’tkazuvchanlikka ega bo’lgan dielektrik material sifatida qujayralarga issiqlik ta’sirini ko’rsatibgina qolmasdan, balki bu qujayralarga biolo­gik ob’ekt sifatida qam ta’sir ko’rsatadi. Ular to’ђridan-to’ђri markaziy nerv tizimiga ta’sir ko’rsatadi, qujayralarning yo’nalishini o’zgartiradi yoki molekula zanjirini elektr maydoni kuchlanish chiziqlari yo’nalishiga aylantiradi, qon tarkibidagi oqsil molekulalari biokimyo faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Šon-tomir tizimining funksiyasi buziladi. Organizmdagi uglevod, oqsil va mineral moddalar almashinuvi o’zgaradi. Ammo bu o’zgarishlar funksional xarakterda bo’lib, nurlanish ta’siri to’xtatilishi bilan ularning zararli ta’siri va oђriq sezgilari yo’qoladi.

ELEKТROMAGNIТ MAYDONINING NORMALARI.

MUQOFAZA USULLARI

Respublikamizda yo’lga qo’yilan nurlanishning ruxsat etilgan darajalari juda kam birlikni tashkil qiladi. Shuning uchun organizm uzoq vaqt nurlanish ta’sirida bo’lgan taqdirda qam qech qanday o’zgarish bo’lmasligi mumkin.

SN 848-70 bo’yicha ko’zda tutilgan “Yuqori, o’ta yuqori va qaddan tashqari yuqori chastotadagi elektromagnit maydonlari manbalarida ishlaganlar uchun sanitar norma va qoidalar”da quyidagicha ruxsat etilgan norma va chegaralar belgilanadi: ish joylarida elektromagnit maydoni radiochastota kuchlanishi elektr tarkibi bo’yicha 100 kGs-30 MGs chastota diapazonida 20 V/m, 30-300 MGs chastota diapazonida 5 V/m dan oshmasligi kerak. Magnit tarkibi bo’yicha esa 100 kGs-1,5 MGs chastota diapazopida 5 V/m bo’lishi kerak.
Œta yuqqori chastotadagi tœlqinlar (SVCh) 30-300 000 MGs diapazonida ish kuni davomida ruxsat etiladigan maksimal nurlanish oqim kuchlanishi 10 mk Vt/sm², ish kunining 2 soatidan ortiq bo’lmagan vaqtdagi nurlanish 100 mk Vt/sm², 15-20 minutdan oshmagan vaqtdagi nurlanish esa 1000 mk Vt/sm² dan oshmas­ligi kerak. Bunda albatta muqofaza ko’zoynagi taqilishi kerak. Šolgan ish vaqti davomida nurlanish intensivligi 10 mk Vt/ sm² dan oshmasligi kerak.
Œta yuqori chastotadagi tœlqinlar diapazonida kasbi nurlanish bilan boђliq bœlmagan kishilar va doimiy yashovchilar uchun nurlanish oqimi zichligi 1 mk Vt/ sm² dan oshmasligi kerak.
Yuqorida keltirib o’tilgan formulalarni taqlil qilish, elektro­magnit maydonidan ish joylarini uzoqroq joylashtirish va elektromag­nit maydonlari oqimlarini yo’naltiruvchi antennalar bilan ish joylari orasidagi masofani uzaytirish, generatorning nurlanish kuchlanishini kamaytirish, ish joylari bilan nurlanish oqimlari uzatilayotgan anten­nalar orasiga yutuvchi va qaytaruvchi ekranlar o’rnatish, shuningdek shaxsiy muqofaza aslaqalaridan foydalanish ish joylaridagi elektromagnit maydonlaridan muqofazalanishning asosiy vositalari qisoblanadi.
Oraliqni uzaytirish yo’li bilan erishiladigan muqofaza usuli eng oddiy va eng samarali qisoblanadi. Bu usuldan ish joylari elektromagnit maydonlaridan tashqarida bo’lgan ishchilar va shuningdek nurlanuvchi ustanovkalarni uzoqdan turib boshqarish imkoniyatini beradigan qollarda foydalanish mumkin.
Bu usul ish bajarilayotgan xona yetarlicha kattalikda bo’lgandagina muvaffaqiyatli chiqadi.
Nurlanishni kamaytirishning yana boshqa usuli kuchli nurlanish generatorini kuchsizroq nurlanish generatori bilan almashtirishdir. Le­kin bu usulda texnologik jarayonni qisobga olish zarur.
Nurlanish kuchini kamaytirishning boshqa usuli sifatida antennaga ekvivalent bo’lgan nurlanishni yutuvchi yoki kamaytiruvchi qurilmalarni attenyuatorlarni qo’llash tufayli, generatordan nurlanish tarqayotgan qurilmagacha bo’lgan oraliqdagi nurlanish kuchini yo’qotish yoki kamaytirish mumkin.
Nurlanishni yutuvchi qurilmalar koaksial va to’lkin qaytaruvchi bo’lishi mumkin. Bu qurilmalarning chizmasi 18-rasmda keltirilgan.
Energiya yutgich sifatida grafit yoki boshqa uglerodli qotishma ishlatiladi. Shuningdek ba’zi bir dielektrik materiallardan foydalanish mumkin. Bunday energiya yutuvchi qurilmalarning energiya ta’sirida qizishini qisobga olib, ularda sovutish yuzalari qosil qilinadi (qovurђasimon yuzalar, 18-rasm, g), shuningdek suv oqimlari qarakatidan foydalaniladi (18-rasm, v, ye).
Koaksial, to’lqin qaytaruvchi va yutuvchi qurilmalarni muvofiqlashtirish maqsadida ular qiyshiq yuzali (18-rasm, a, g), ponasimon (18-rasm, b, v) va poђonali (18-rasm, d) shuningdek dielek­trik shaybalar (18-rasm, ye) sifatida bajarilishi mumkin.
Nurlanish quvvatini kamaytirish maqsadida ishlatiladigan attenyuator- lar doimiy va o’zgaruvchan bo’lishi mumkin. Doimiy attenyuatorlar elektro­magnit to’lqinlarini yutish koeffitsiyenti katta bo’lgan materiallardan ishlanadi. Bunday materiallar qatoriga rezina, polistirol va boshqalarni kiritish mumkin.
O’zgaruvchan so’ndirish kuchiga ega bo’lgan to’lqin o’tkazgich atte­nyuatorlarning pichoqli va plastinkali turlari 19-rasmda keltirilgan.
Bu attenyuatorlarning pichoqlari va plastinkalari dielektrik materialdan tayyorlanadi va ustki qavati yupqa metall plastinka bi­lan qoplanadi. Ular elektromagnit kuchi chiziqli maydo niga parallel ravishda o’rnatiladi. Attenyuatorlarning so’ndirish kuchi pichoqni to’lqin o’tkazgichga chuqurroq botirish yoki plastinkalarni bir-biriga yaqinlashtirish yo’li bilan oshiriladi yoki kamaytiriladi.
Nurlanishni yutuvchi qurilmalardan va attenyuatorlardan to’ђri foydalanish elektromagnit energiyasining tashqi muqitga tarqalishini 60 dB dan ko’proq miqdorda kamayishini ta’minlaydi va nur kuchlanish oqimi 10 mk Vt/sm² dan bo’lmagan miqdorini ta’minlash imkoniyati mavjud bo’ladi.
Elektromagnit nurlanishlaridan muqofazalanishning asosiy usullaridan biri ekranlar usulidir. Ekranni to’ђridan-to’ђri elektromag­nit to’lqinlarini tarqatayotgan manbaga yoki ish joylariga o’rnatish mumkin. Nur qaytarish ekranlari elektr tokini yaxshi o’tkazadigan materiallardan-alyuminiy, po’lat, mis, latun kabi materiallardan yasaladi. Ekranlarning muqofazalash xususiyati elektromagnit maydoni ta’sirida ekran yuzasida Fuko tokining qosil bo’lishiga asoslangan. O’z navbatida Fuko toki elektromagnit maydoniga qarama-qarshi zaryad­ga ega bo’lgan maydon qosil qiladi.
Natijada ikkala maydonning qo’shilishi kuzatiladi va ikkala maydondan uncha katta kuchga ega bo’lmagan maydon qoladi.
Ekran yuzasidagi yo’qotilgan energiya va ma’lum miqdordagi nurlanishni yo’qotish mumkin bo’lgan ekran qalinligini qisoblash mumkin. Ekrandan o’tib kelayotgan nur oqimi quvvati va zichligini R_o va I_o bilan, ekransiz nur oqimi quvvati va zichligini R va I bilan belgilaymiz.
Bunda kuchsizlangan nurlanish quyidagi formula bilan aniqlanadi:
P I
L = 10 lg ---- = 10 lg -----
P₀ I₀
Ekranning mustaqkamligiga asoslanib, ular yaxshi elektr o’tkazuvchan, qalinligi 0,5 mm dan kam bo’lmagan yaxlit materiallardan tayyorlanadi. Kuzatish uchun va texnologiya nuqtai nazaridan qoldirilgan ochiq joylar yacheykasi 4x4 mm dan kam bo’lmagan metall to’r bilan to’silishi kerak. Ekran albatta yerga ulanishi zarur. Тo’r va ekran elementlari o’zaro yaxshi payvandlangan bo’lishi kerak. Chunki elektr o’tkazuvchanlikning pasayishi ekran ta’sirining keskin kamayishiga olib keladi.
Ekran bilan elektromagnit maydonining kuchsizlanish darajasi shartli ravishda elektromagnit to’lqinlarining ekran materialiga kirib borish chuqurligi ekran qalinligidan kamroq bo’lishi bilan belgilanadi.
Magnit maydonining ekranga kirib borish chuqurligi d bo’lganda, undagi kuchsizlanish darajasi ye=2,718 marta bo’lsa, u quyidagi formula bilan aniqlanadi:
= 1/ ,
bunda: -ekran materialining mutloq magnit qarshiligi g/m; -ekran materialining solishtirma o’tkazuvchanligi, Sm/m; f-chas­tota, Gs.
Bunda ekranning muqofazalanish samaradorligi quyidagi tengsizlikni qanoatlantirishi kerak:
E > j^d/ ,
bunda: d-ekran materialining qalinligi, mm; , , f-qancha katta bo’lsa, maydonning ekran qalinligiga kirib borish chuqurligi shuncha kam bo’ladi; bu esa ekranni yupqalashtirish imkonini beradi.
Odatda yuqori va o’rta yuqori chastotadagi elektromagnit maydonlarining kirib borish chuqurligi juda kichkina (mm dan ancha kichkina) bœladi, shuning uchun bunday ekranlarni tanlashda tuzilishiga qaraladi.