P r a c a o r y g I n a L n a / o r I g I n a L a r t I c L e



Vol. 18/009, nr 6

p R A C A   O R Y G I N A L N A / O R I G I N A L   A R T I C L E

Akupunktura w leczeniu dzieci z przewlekłym bólem głowy typu 

napięciowego

Acupuncture in the treatment of children with chronic type of tension headache

Janusz Wendorff

1,3

, Piotr Woźniak

2

, Paweł Półrola

3

 

1

 Klinika Neurologii Instytutu „Centrum Zdrowia Matki Polki” w Łodzi 

2

 Specjalistyczna Przychodnia Położnictwa i Ginekologii Instytutu CZMP  

3

 Uniwersytet im. Jana Kochanowskiego w Kielcach 

STRESZCZENIE

Akupunktura w zachodniej medycynie jest stosowana w bólach 

głowy  u  dorosłych  od  kilkudziesięciu  lat.  Jest  ona  skuteczną 

formą terapii w migrenie i w bólach głowy typu napięciowego. 

Zainteresowanie akupunkturą w leczeniu bólów głowy u dzieci 

znacznie  wzrosło  w  ostatniej  dekadzie,  zwłaszcza  jako  tera-

pia  migreny.  Celem  pracy  było  przedstawienie  skuteczności, 

tolerancji zabiegów i ewentualnych zdarzeń niepożądanych w 

leczeniu  przewlekłych  napięciowych  bólach  głowy  u  dzieci. 

Materiał i metody. Przebadano 15 dzieci w wieku 10–15 lat 

z przewlekłymi napięciowymi bólami głowy, u których zastoso-

wano 6-tygodniową terapię akupunkturą (12 zabiegów). Jako 

ocenę zastosowano wizualną skalę oceny bólu na początku, po 

ukończeniu  terapii  i  w  trzy  miesiące  po  tym  okresie.  Wyniki 

opracowano  testem  Wilcoxona.  Ocena  wizualnej  skali  bólu 

zmniejszyła się znamiennie po 12 zabiegach (p<0,01) i poprawa 

ta utrzymywała się co najmniej przez trzy miesięcy po zakończe-

niu  terapii  (p<0,01).  Wnioski.  Akupunktura  jest  skutecznym 

i bezpiecznym sposobem leczenia przewlekłych napięciowych 

bólów głowy u dzieci, poprawa utrzymuje się co najmniej trzy 

miesiące po zakończeniu terapii, metoda ta powinna być szerzej 

stosowana u dzieci. 

Słowa  kluczowe:  dzieci,  przewlekłe  napięciowe  bóle  głowy, 

akupunktura, skuteczność, czas trwania poprawy 

ABSTRACT

Acupuncture  has  been  applied  in  Western  medicine  in  head-

aches in adults for several dozen of years. It is an effective form 

of therapy in migraine as well as in tension headaches type. 

The interest in acupuncture in the treatment for headaches in 

children has increased significantly in the last decade, particu-

larly as migraine therapy. The aim of the study was to present 

the effectiveness, tolerance of procedures and possible adverse 

effects in the treatment of chronic tension-type headaches in 

children. Material and methods. The study involved 15 chil-

dren, aged 10-15 with chronic tension headaches, to whom a 

6-week acupuncture therapy (12 sessions) was applied. Visual 

scale for pain evaluation was used at the beginning, after the 

completion of the therapy and 3 months afterwards. Results. 

The results were worked out with Wilson’s test. The visual scale 

of pain decreased significantly after 12 sessions (p<0.01) and 

this improvement was maintained for at least 3 months after 

the therapy completion (p<0.01). Conclusions. Acupuncture 

is an effective and safe method of treatment for chronic ten-

sion-type headaches in children. Improvement is maintained for 

at least 3 months after the therapy completion. This method 

should be more widely applied in children.

Key words: children, chronic tension headache, acupuncture, 

effectiveness, improvement duration

Akupunktura jest metodą terapii rozwiniętą zwłaszcza w kra-

jach Dalekiego Wschodu. Przywieziona do Europy w XIII 

wieku przez podróżnika Marco Polo. Została szerzej zapre-

zentowana w zachodniej medycynie przez Williama Oslera 

w końcu XIX wieku [1]. W leczeniu migreny u dorosłych 

w Polsce ten sposób terapii bólów głowy spopularyzowali 

w  latach  siedemdziesiątych  ubiegłego  stulecia  neurolodzy 

łódzcy Wielka, Durko, Klimek i Niewodniczy [2]. Przed-

stawiali swoje doświadczenia w tym zakresie na IV sympo-

zjum nt. „Migrena i pokrewne bóle głowy”, organizowanym 

przez Polskie Towarzystwo Neurologiczne i Sekcję Badań 

nad Bólami Głowy. Materiał tych autorów obejmował 86 

chorych leczonych w latach 1978–1979: 40 z migreną, bólem 

głowy zwykłym, naczynioruchowym bólem głowy (według 

obecnej  nomenklatury  bólami  głowy  typu  napięciowego). 

U 20 osób cierpiących z powodu naczynioruchowego bólu 

głowy  stosowano  poprzezskórną  stymulację  obwodowych 

włókien  nerwowych  prądem  diadynamicznym  z  aparatu 

„Stymat 200”. Średnia liczba zabiegów wynosiła 13, a czas 

trwania 15 minut, częstość wykonywania zabiegu 2–3 razy 

w tygodniu [2]. 

W ostatnich latach zostały opublikowane prace euro-

pejskie,  w  których  w  prospektywnie  zebranym  licznym 

materiale  dorosłych,  przedstawiono  wykonane  w  sposób 

randomizowany, badania oceniające korzystnie stosowanie 

akupunktury u pacjentów z migreną [3]. Podkreślano, że 

istotnej redukcji uległa nie tylko liczba napadów, ale rów-

nież jakość życia chorych, a co również istotne – wydatki 

8

J. Wendorff, p. Woźniak, p. półrola

Neurologia Dziecięca

p R A C A   O R Y G I N A L N A / O R I G I N A L   A R T I C L E

na środki  przeciwbólowe i leki przeciwmigrenowe w  tej 

grupie chorych. W piśmiennictwie dotyczącym napięcio-

wych bólów głowy u dorosłych wskazuje się skuteczność 

akupunktury w stopniu podobnym jak w migrenie. 

Przeglądając bazę Medlain z ostatnich 10 lat odnale-

ziono  14  prac  poświęconych  wykorzystaniu  akupunk-

tury,  elektroakupunktury  oraz  laseropunktury  w  leczeniu 

bólów  głowy  u  dzieci.  W  większości  prac  nie  podano 

dokładnie rodzaju przewlekłych bólów głowy: pierwotne 

czy  wtórne,  a  wśród  pierwotnych  bólów  większość  prac 

dotyczyła bólów głowy migrenowych. Na ogół kryterium 

doboru dzieci do tej metody terapii był brak wystarczającej 

poprawy  po  leczeniu  farmakologicznym  [4].  W  pracach 

podkreśla się fakt dobrej tolerancji zabiegów, przez dzieci 

oraz niewielkiej liczby zdarzeń niepożądanych [6]. 

Celem pracy było podjęcie leczenia akupunkturą w 15 

przypadkach  przewlekłych  napięciowych  głowy  u  dzieci 

oraz ocena stopnia poprawy i tolerancji zabiegów a także 

liczby i rodzaju zdarzeń niepożądanych w trakcie leczenia 

akupunkturą.

MATERIAł I METODA 

Rozpoznanie bólów głowy typu napięciowego było ustalone 

na  podstawie  obserwacji  i  badań  wykonanych  w  Klinice 

Neurologii Instytutu CZMP w Łodzi. Wszystkie dzieci speł-

niały kryteria IHS dla tego rodzaju pierwotnego bólu głowy 

[7]. Przewlekły ból głowy typu napięciowego trwał u dzieci 

ponad 12 miesięcy (12–64 mies.). U 8/12 bóle głowy były 

poprzedzane częstymi epizodycznymi bólami głowy, u 4/12 

były to bóle głowy mniej częstsze, ale spełniające kryteria tego 

rodzaju bólów głowy. U trojga dzieci ból głowy przewlekły 

nie był poprzedzony bólami głowy epizodycznymi. Wszyscy 

pacjenci nie uzyskali wystarczającej poprawy po psychotera-

pii prowadzonej przez okres 12 miesięcy. Większość (10/15) 

wykazywała tkliwość mięśni czepca i ich zwiększone napięcie. 

Nie wykonywano w tym celu badań elektromiograficznych. 

Objaw ten nie był bezwzględnym warunkiem włączenia do 

grupy leczonych elektroakupunkturą. Dzieci poddane badaniu 

nie  otrzymywały  farmakologicznego  leczenia  profilaktycz-

nego. Celem leczenia doraźnego rodzice podawali dzieciom 

w razie potrzeby jedynie Ibuprofen w dawce 200 mg jedno-

razowo. Materiał obejmował 15 dzieci w wieku 10–16 lat (7 

chłopców, 8 dziewczynek). Każdy pacjent miał wykonywane 

zabiegi akupunktury po wyrażeniu zgody rodziców na tera-

pię. Wykonano 12 zabiegów w okresie 6 tygodni (2 zabiegi 

tygodniowo).  Stosowano  elektrolaseroterapię  w  punktach: 

Gv20, Sm13, UB60 obustronnie w czasie każdego zabiegu. 

Czas trwania pojedynczego zabiegu trwał 10 min.

Badanie  uzyskało  aprobatę  Komisji  Etyki  Badań 

Medycznych  przy  Instytucie  CZMP  w  Łodzi.  13  osób 

ukończyło 6-tygodniowy okres terapii. Oceniono stopień 

nasilenia bólu głowy przez dzieci w skali Visual Headache 

Score od 1do 10 na początku i po okresie leczenia oraz po 

trzech miesiącach leczenia. Porównano średnie wyniki w 

obu okresach, stosując test Wilcoxona. 

WYNIKI LECZENIA

Wyniki leczenia przedstawiono w tabeli I. Średnia ocena u 

13 dzieci, które ukończyły badanie w VHS, wynosiła przed 

leczeniem  7,4  ±  0,7,  a  po  przeprowadzeniu  12  zabiegów 

akupunktury  5,4  ±  0,7.  Różnica  była  wysoko  znamienna 

(p<0,001).  W  badaniu  po  12  tygodniach  od  zakończenia 

zabiegów uzyskano wynik 5,6 ± 0,8 (p<0,001). Zabiegi były 

dobrze tolerowane. Nie było poważniejszych zdarzeń nie-

pożądanych w czasie terapii. Wśród objawów zanotowano 

„świąd”  po  usunięciu  igły  w  jednym  przypadku,  uczucie 

Tab. I. Wyniki w VHS u 13 pacjentów z przewlekłym napięciowym bólem głowy The results in VHS in 13 patients with chronic 

tension headache

N N

Wiek 

Age

VHS przed akupunkturą  

VHS before acupuncture

VHS po akupunkturze  

VHS after acupuncture

VHS 3 miesiące po akupunkturze  

VHS after 3 months

1

10,0

8,2

6,0

6,5

2

10,5

7,2

5,1

5,0

3

13,0

7,4

5,2

5,2

4

14

8,3

6,1

6,7

5

12,5

8,2

6,1

6,3

6

13,5

7,3

6,0

6,1

7

15,0

7,5

6,2

5,0

8

16,0

7,5

5,3

5,0

9

16,0

6,8

6,1

6,2

10

14,5

6,2

4,1

4,5

11

12,5

6,2

4,8

4,9

12

13,5

8,1

5,2

5,4

13

11,0

7,6

6,8

6,9

9

Akupunktura w leczeniu dzieci z przewlekłym bólem głowy typu napięciowego

Vol. 18/009, nr 6

zmęczenia bezpośrednio po zabiegu u dwojga dzieci (ustę-

powało po 10–15 minutach). 

DYSKUSJA

Działanie  przeciwbólowe  akupunktury  wynika  z  działa-

nia  neurotransmiterów,  przede  wszystkim  β-endorfin,  na 

różnym  poziomie  układu  nerwowego.  W  wyniku  stymu-

lacji igłą odpowiednich punktów dochodzi do pobudzenia 

włókien  aferentnych  poprzez  drogi  rdzenia  kręgowego, 

śródmózgowia, podwzgórza i przysadki. Endorfiny rdzenia 

kręgowego  powodują  hamowanie  presynaptyczne  czucio-

wej komórki nerwowej, zapobiegając przewodzeniu infor-

macji  bólowej.  Impulsy  przekazywane  do  śródmózgowia 

pobudzają komórki istoty szarej okołowodociągowej, które 

wydzielają  enkefaliny.  Te  z  kolei  powodują  wydzielanie 

monoamin (serotoiny i norepinefryny) do komórek rdzenia 

kręgowego,  blokując  przekazywanie  impulsów  bólowych. 

Dzięki  pobudzeniu  włókien  pasma  przednio-bocznego 

następuje  jednoczesne  pobudzenie  przysadki  i  uwalnianie 

β-endorfin  do  krwi  i  płynu  mózgowo-rdzeniowego.  Pod-

wzgórze  stymuluje  antynocyceptywny  system  zstępujący, 

którego  neurotransmiterem  jest  β-endorfina.  Współczesne 

badania (2003) wskazują także na inny, immunologiczny, 

efekt działania akupunktury. Prozapalne cytokiny są uzna-

nym  mediatorem  w  bólach  głowy  [8].  Hyuang-Hin  Kin  i 

wsp. stwierdzili znamienne podwyższenie poziomu cytokin 

prozapalnych (IL1β, IL6 i TNFα) u pacjentów dorosłych z 

napięciowymi bólami głowy w stosunku do kontroli osób 

bez bólów głowy oraz znamienne ich obniżenie w surowicy 

po zakończeniu serii akupunktury (p<0,05) [9]. Wśród obja-

wów niepożądanych związanych z akupunkturą najczęściej 

wymienia się uczucie zmęczenia, senność, krwawienie po 

usunięciu igły, zawroty [10]. Wyniki akupunktury i elektro-

akupunktury u dorosłych z bólami głowy typu napięciowego 

są dość korzystne. Wielka i wsp. uzyskali całkowitą remisje 

u 22,5%–33%, a częściową u 60% [2]. Zaznaczyć należy, że 

wszyscy kwalifikowani do akupunktury dorośli cierpieli na 

ten rodzaj bólu głowy od 12 lat i byli bezskutecznie leczeni 

farmakologicznie  i  psychoterapeutycznie.  Problem  zmian 

psychologicznych  i  psychoterapii  w  bólach  głowy  typu 

napięciowego  był  przedstawiony  przez  polskich  autorów 

EJPN w 2008 r. [11]. Zwracano uwagę na trudności terapii 

dzieci z tym rodzajem bólu głowy, podkreślając znaczenie 

metod psychoterapeutycznych. Wyniki własne dowodzą, że 

elektroakupunktura może być co najmniej metodą wspoma-

gającą tego rodzaju terapie. Jest to metoda dotychczas stoso-

wana rzadko w populacji dzieci z bólami głowy. 

Jedyna praca w piśmiennictwie (2008) dotycząca bólów 

głowy typu napięciowego u dzieci w materiale uwzględ-

niła także przypadki migreny: 30 przypadków migreny i 

21 napięciowych bólów głowy. Oceny dokonano łącznie 

w dwu grupach dzieci, wskazując na znamiennie korzystny 

wpływ laseroakupunktury w skali wizualnej bólów głowy 

jak i zmniejszenia dni z bólami głowy po serii zabiegów 

[4]. 

Należy podkreślić, że wynik przeciwbólowy, uzyskany 

w niewielkiej własnej grupie dzieci z napięciowym prze-

wlekłym bólem głowy, jest znamiennie korzystny zarówno 

bezpośrednio po serii zabiegów akupunktury, jak i utrzy-

muje się co najmniej do trzech miesięcy po zakończeniu 

terapii. Pozytywne wyniki tej próby zachęcają autorów do 

podjęcia dalszych badań na większym materiale.

WNIOSKI

1. Akupunktura wydaje się skuteczną metodą terapeutyczną 

w  leczeniu  napięciowych  przewlekłych  bólów  głowy  u 

dzieci.

2. Tolerancja zabiegów przez dzieci powyżej 10 roku życia 

jest dobra, a objawów niepożądanych nie obserwowano.

3.  Ze  względu  na  stosunkowo  ubogą  propozycję  tera-

peutyczną  dla  dzieci  z  bólami  głowy  typu  napięciowego 

akupunktura powinna być szerzej stosowana u dzieci i mło-

dzieży z tym schorzeniem. 

 

pIŚMIENNICTWO

[1]    Evans  R.W.:  Patient  resources.  Educational  materials,  alternative 

treatments.  [w:]  Handbook  of  headache,  Evans  R.W.,  Mathew  N.T., 

[red.] Lippincott Williams and Williams, Philadelphia 2005.

[2]    Wielka  J.,  Durko  A.,  Klimek  A.  et  al:  Zastosowanie  akupunktury  w 

leczeniu  różnych  postaci  bólów  głowy.  II  i  III  Sympozjum  „Migrena  i 

pokrewne bóle głowy” Prusiński A. [red.] ŁDA, Łódź 1980; 89–91.

[3]    Carlsson  J.,  Fahlkranz  A.,  Augustinsson  L.E.:  Muscule  tenderness  in 

tension headache treated with acupuncture and physiotherapy. Cephalia 

1990;10:131–141.

[4]    Gottschling S., Meyer S., Gribova I. et al: Laser acupuncture in children 

with headache: a double-blind, randomized, bicenter, placebo-controlled 

trial. Pain 2008;137:405–412. 

[5]    Kemper  K.J.,  Sarah  R.,  Silver-Highfield  E.  et  al:  On  pins  and 

needles?  Pediatric  pain  patients’  experience  with  acupuncture. 

Pediatrics 2000;105:941–947. 

[6]    Headache Classification Subcommittee of the International Classification 

of headache disorders. Cephalgia 2004;24 (supl.1):1–160. 

[7]    Martelletti P.S., Stirparo P.S., Giacorazzo M.: Proinflamatory cytokines in 

cervicogenic headache Funct Neurol 1999;14:159–162.

[8]    Jeong  J.,  Hong-H.,  Nam  Y.Ch.  et  al:  The  effect  of  acupuncture  on 

proinflammatory cytokine procuction in patients with chronic headache: 

A preliminary raport A.J.Ch.M. 2003;31:945–954.

[9]    Duncan  B.,  Barton  L.,  Edmonds  D.  et  al:  Parental  perception  of  the 

therapeutic  effect  from  osteopathic  manipulation  or  acupuncture  in 

children with cerebral palsy. Clin Ped 2004;43:349–353.

[10]  Yamashita H., Tsukayama H., Hori N. et al: Incidence of adverse reactions 

associated with acupuncture. Journal of Alternative and Complementary 

Medicine (New York) 2000;6:345–350.

[11]  Pilarska E., Olszewska A.: Temperament traits of children with episodic 

tension-type headaches. EJPN 2009;13:327–331. 

0

J. Wendorff, p. Woźniak, p. półrola

Neurologia Dziecięca

p R A C A   O R Y G I N A L N A / O R I G I N A L   A R T I C L E

Adres do korespondencji: 

Janusz Wendorff, Klinika Neurologii Instytutu CZMP, 93-338 Łódź, ul. Rzgowska 281/289, e-mail: [e-mail]