ƏLİ VƏ Nİno (1927), Qurban Səid

---

Qurban Səid (Məhəmməd Əsəd bəy 
 
“Əli və Nino”  
Roman (1927), 
 
Əsərin müəllifliyi Yusif Vəzir Çəmənzəminliyə təxmin edilir.  
Türk nəşrindən Azərbaycan dilinə çevirənlər:  Orxan və Fikrət Vəzirov qardaşları. 
 
  I 
   
  Bakıdakı rus imperator humanitar gimnaziyasının üçüncü sinfində oxuyarkən biz qırx 
tələbə idik. Onlardan otuzu müsəlman, dördü erməni, ikisi polyak, üçü sektant, biri isə 
rus idi. Günün ikinci yarısında coğrafiya dərsi keçirdik. O günədək içimizdə şəhərimizin 
son dərəcə maraqlı coğrafi durumuna diqqət edən olmamışdı. Lakin indi professor Sanin 
zəif səsiylə bizə şəhərimizin coğrafi durumunu başa salırdı. Biz, sakitcə oturub onun 
dediklərinə diqqətlə qulaq asırdıq. “Avropanın şərq sərhədləri Şimalda Buzlu şimal 
okeanından, qərbdə Atlantik okeanından, cənubda da Aralıq dənizindən keçir. Avropanın 
şərq sərhədi isə Rus imperiyasının içindən, Ural sıra dağları boyunca aşağı, Xəzər 
dənizindən və Qafqazdan keçir. Bəzi alimlər Qafqaz dağlarının cənubundakı bölgəni 
Asiyaya aid edirlər. Digər alimlər isə bu bölgəni mədəni cəhətdən inkişaf etdiyi üçün 
Avropaya aid edirlər. Uşaqlar, demək istəyirəm ki, şəhərimizin qabaqcıl Avropaya mı, 
yoxsa geridə qalmış Asiyayamı aid olacağını müəyyən etmək sizin mövqeyinizdən 
asılıdır”. 
  Müəllimimizin özündən razı halda gülümsəməsi bilinirdi. 
  Kürəyimizə birdən birə ağır sual yükünün qoyulması bizdə çaşqınlıq yaratdı. Bu suala 
cavab vermək üçün böyük zəka tələb olunurdu. 
  Sonra ən arxa sırada oturan Məmməd Heydər əlini qaldırıb dedi: 
  “Cənab professor, biz Asiyada qalmaq istəyirik”. Sinifdə bərk qəhqəhə qopdu. Məmməd 
Heydər ikinci il idi ki, üçüncü sinifdə oxuyurdu. Bakı Asiya tərəfində qaldığı möhlətdə 
Məmməd Heydərin də üçüncü sinifdə bir il daha oxuması labüd idi. Çünki, maarif 
nazirliyinin qərarına əsasən Rusiyanın Asiya bölgəsindəki yerli tələbələrə eyni sinifdə 
kefləri istədikləri qədər qalmaq icazəsi verilirdi. Rus orta məktəb müəllimlərinin qızılı 
sapla işlənmiş uniformasını geymiş professor Sanin alnını qırışdırıb: “Demək Məmməd 
Heydər, sən Asiyada qalmaq istəyirsən? Bir çox qabağa. De görüm fikrini əsaslandıra 
bilərsənmi? Məmməd Heydər qızarmış halda qabağa çıxdı, lakin bir şey deyə bilmədi. 
Onun ağzı açıq, alnı qırışmış, baxışları isə mənasız idi. Məmməd Heydərin axmaq sayağı 
vəziyyətindən dörd erməni, iki polyak, üç sektant və bir rus son dərəcə həzz aldıqları 
anda, mən əlimi qaldırıb dedim ki: 
  - Cənab professor, mən də Asiyada qalmaq istərdim? 
  - Əli xan Şirvanşir! Sən də mi? Yaxşı çıx qabağa baxaq - Professor Sanin alt dodağını 
qabağa uzadıb, onu Xəzər dənizi sahillərinə qədər gətirmiş talehinə lənətlər yağdırdı. 
Sonra öskürüb, qürurla dedi: -Heç olmasa sən öz fikrini söyləyə bilərsənmi?” 
  - Bəli, ona görə ki, Asiyanı sevirəm. 
 
1

---

  - Sevirsən, eylə mi? Yaxşı, sən həqiqətən geri qalmış ölkələrdə olmusanmı? Misal üçün 
Tehranda? 
  - Bəli olmuşam? Keçən yaz oradaydım? 
  - Yaxşı, elə isə orada heç Avropa mədəniyyətinin böyük nailiyyətlərindən birini 
gördünmü? Məsələn avtomobil gördünmü? 
  - Bəli gördüm, özü də lap böyüyünü. Yəni otuz nəfərdən artıq adam tutan avtobusları 
gördüm. Bu avtobuslar şəhər içində işləmirlər. Onlar ancaq bir şəhərdən o biri şəhərə 
işləyirlər. 
  - Bu dəfə o gördüklərin avtobusdur, avtomobil deyil. Onları da İranda dəmiryolu 
olmadığı üçün istifadə edirlər. Buna “geri qalmışıq” deyərlər. Otur yerinə, Şirvanşir. 
  Sinifdəki otuz müsəlmanın keyflərinə toxunan yox idi. Onların mənə yönəlmiş 
baxışlarından nə düşündükləri bəlliydi. Professor Sanin əsəbiləşmədi. Ona tələbələrini əsl 
avropalı kimi yetişdirmək vəzifəsi tapşırılmışdı. 
  Professor sanin birdən birə soruşdu:  
  - Yaxşı, sizlərdən Berlinə gedən olubmu? 
  Sektant Maykov əlini qaldırdı və kiçik yaşlarında Berlində olduğunu söylədi. Orada 
yeraltından dəmir yolu keçirdi. O, çox gurultulu bir tunel stansiyasını və anasının ona 
hazırladığı qaxac donuz əti ilə çörəyi yaxşı xatırlayırdı. Onun xatırladığı biz müsəlman 
tələbələrini yaman qəzəbləndirmişdi. Qaxac donuz ətinin xatırlanması tələbələrdən Seyid 
Mustafanın ürəyini bulandırdı və hətta onun sinifdən çıxmasına icazə verildi. Bununla da 
Bakının coğrafi durumu haqqında mübahisə də bu şəkildə sona yetdi. 
  Zəng çalındı. Professor Sanin yüngülcə nəfəs aldı və sinifdən çıxdı. Biz qırx tələbə də 
onun arxasınca sinfi tərk etdik. Bu böyük tənəffüs idi. Böyük tənəffüsdə üç görüləsi 
tədbirimiz var idi: tədbirlərdən biri həyətə qaçıb qonşuluqdakı realnı məktəbin 
tələbələrinin uniformalarındakı düymələrin və kokardlarının qızılı olduqları üçün onları 
döyməkdən ibarət idi. Çünki, bizim uniformalarımızın düymələri və kokardları gümüşü 
idi. İkinci tədbir, azərbaycanlıların Azəri dilində bərkdən danışmaqlarından ibarət idi. 
Çünki ruslar Azəri dilini bilmədiklərinə görə, o dildə danışmağı məktəbdə qadağan 
etmişdilər. Üçüncü tədbir isə küçənin o biri tayına keçib müqəddəs kraliça Tamara qız 
litseyinə getməkdən ibarət idi. 
  Bu dəfə mən qız litseyinə getməyi qərara aldım. 
  Qızlar qar kimi təmiz, ağ döşlüklü mavi uniforma donlarını geymiş, iki-iki, üç-üç 
bağçada gəzişirdilər. Xalam qızı Aişə məni görüb əl elədi. O, Nino Kipiani ilə əl-ələ verib 
gəzişirdi. Nino dünyanın ən gözəl qızlarından biri idi. 
  Mən son coğrafiya dərsində müəllimimlə Asiyaya mənsub olduğumuz barədə 
mübahisəmi qızlara söylədikdə dünyanın ən gözəl qızlarından biri olan Nino burnunun 
ucundan yerə baxıb, dedi: 
  - Əli xan sən düz demirsən. Şükür Allaha ki, biz Avropada yaşayırıq. Əgər Asiyada 
yaşasaydıq mən gərək doğulduğum gündən çadra örtəydim, sən də mənim üzümü 
görməzdin. 
  Mən məğlub olduğumu başa düşdüm. Doğru sözə nə demək olar? Gerçəkdən Bakının 
qərarsız tikilmiş coğrafi durumu sayəsində də dünyanın ən gözəl gözlərinə baxa bilirdim. 
 
2

---

  Qızlardan ayrıldım. O gün məktəbə daha getmədim. Şəhəri dolaşıb dəvələrə tamaşa 
etdim, dənizə baxdım. Avropa ilə Asiyanı və Ninonun son dərəcə gözəl gözlərini yada 
salıb fikrə daldım. 
  İçimə bir kədər çökmüşdü. 
  Arada üzü ilə əlləri cüzam xəstəliyindən çürümüş bir dilənçi mənə yaxınlaşdı. Ona 
sadağa verdim, əlimi öpmək istədi, lakin onun halı məni o qədər ürkütmüşdü ki, 
iyrənərək əlimi çəkdim. Bir az sonra isə zavallını təhqir etmiş olduğumu düşündüm. 
Səhvimi düzəltmək üçün düz iki saat şəhəri ələk-vələk edib onu axtardım. Lakin onu 
tapmadım. Ondan sonra vicdan əzabı çəkərək evə tərəf getdim. 
  Bütün bu əhvalatlardan beş il keçmişdi. Bu illər ərzində çox şeylər baş vermişdi. Bizə 
yeni bir müdir təyin olunmuşdu. Gimnaziya tələbələrinin döyülməsi qəti qadağan olduğu 
halda, yeni müdir ikidə bir yaxamızdan tutub bizi silkələməkdən həzz alırdı. 
  Həmin beş il ərzində şəriət müəllimimiz, bizə müsəlman olaraq dünyaya gəlmək imkanı 
verdiyi üçün allahın bizə böyük nemət bəxş etmiş olduğunu izah etmişdi. Sinfimizə iki 
erməni və bir rus tələbə gəlmişdi. İki müsəlman tələbə isə məktəbi tərk etmişdi. Onlardan 
biri oxumağı buraxıb on altı yaşında evlənmiş, digəri isə məktəb tətili zamanı qan 
davasının qurbanı olmuşdu. 
  Mən Əli xan Şirvanşir də, bu beş il ərzində üç dəfə Dağıstanda, iki dəfə Tiflisdə, bir dəfə 
Kislovodskda, bir dəfə də İrandakı əmimin yanında oldum. Bir dəfə də Gerundiyum1 ilə 
Gerudiviyum2 arasındakı fərqli bilmədiyim üçün az qala sinifdə qalmışdım. 
  Atam bu barədə məsciddəki imamla danışmaq üçün onun yanına getdi. İmam onu 
dinlədikdən sonra latın dili ilə əlaqədar qoparılan bu hay-küyün mənasız, boş şey 
olduğunu bilirdi. Sonra türk, iran, rus medal və ordenlərinin hamısını yaxasına taxıb, 
direktorun yanına getdi. Atam məktəbin laboratoriyalarına cürbəcür cihaz və ləvazimatlar 
hədiyyə edirdi. Onun sayəsində sinifdən sinfə keçirdim. Bu arada məktəbdə tələbələrin iki 
güllə ilə doldurulmuş tapança ilə məktəbə gəlmələrinin qəti qadağan olduğunu bildirən 
bir elan asıldı. Nəhayət, keçən  beş il ərzində şəhərə telefon xətti çəkildi və iki yeni 
kinoteatr açıldı. Nino Kipiani isə hələ də dünyanın ən gözəl qızlarından biri olaraq 
qalmaqda idi. 
  Məktəblərdə dərslərin qurtarmasına az qalırdı. Yay tətilinə çıxmağımıza cəmi bir həftə 
qalmışdı. Mən evdə oturub, latın kurslarına getməyimin mənasız olduğunu düşünürdüm. 
Evimizin ikinci mərtəbəsindəki otaq çox xoşuma gəlirdi. Divarlar təmamən Buxara, 
İsfahan və Kəşhan xalıları ilə bəzədilmişdi. Bu xalıların naxışları bağçalar, göllər, meşə və 
çayların təsvirilə dolu idi. Çünki, xalıları toxuyanlar bütün meşələri, gölləri öz gözləri ilə 
görmüşdülər. Təsadüfi adam o xalıların üzərindəki naxışların nə olduğunu bilməzdi. 
  - ---------------------------------------- 
  1. Latın və İngilis dillərində feli isim. Red. 
  2. Latın dilində feli sifət. Red. 
--------------------------------------------------- 
 
 Xalılara o rəngləri verə bilmək üçün çox uzaq çöllərin köçəri tayfalarının qadınları yabanı 
tikanlı kolluqlar arasından min cür ot toplayardı. Sonra incə uzun barmaqları ilə o otları 
sıxaraq onlardan şirə çıxarırdılar. Şirəni qarışdıraraq zərif rənglər yaradırdılar. Bu gözəl 
rənglərin sirri yüz illər qədər qədimdir. Çox zaman bir sənət əsərinin tamamlanması üçün 
 
3

---

toxucu on ildən artıq əmək sərf edərdi. Ondan sonra xalının üstündə ov və döyüşən 
cəngavərlər səhnəsini təsvir edən sirli rəmzlər və işarələr toxunar, qıraqlarında isə 
Firdovsinin bir beyti və yaxud Sədinin bir müdrik kəlamı toxunmuş bu sənət əsəri 
divardan asılıdır. Onlarca xalı divara vurulduğu və yerə sərildiyi üçün otaq qaranlıq 
görünürdü. Otaqda alçaq bir divan, sədəflə işlənmiş iki kətil, bir çox puf yastıq və 
bunların aralarında da son dərəcə gərəksiz bir yığın kimya və həndəsə kitabları vardı. Bu 
kitabları bağlayıb evin hamar damına çıxdım. Oradan baxanda öz dünyamı lap açıq görə 
bilirdim: İçərişəhər qalasının qala divarları ilə bayır qapısının girişində Ərəbcə yazılar 
olan sarayın xarabalıqlarını gözdən keçirtdim... Qıvrım ərəb saçlarına bənzər küçələrlə 
dəvələr gedirdi. Dəvələrin ayaq biləkləri o qədər incə idi ki, adam onları tumarlamaq 
istəyirdi. Ön tərəfdə də əfsanəvi Qız qalasının ətrafında turistlər dolaşırdı. Qalanın 
arxasında baxışları tamamən dönük qurğuşun rəngli, anlaşılmaz Xəzər dənizi yerləşirdi. 
Onun da arxasında kəskin qayalıqlarla kolluqlar uzanıb gedirdi. Bu mənzərə dünyanın ən 
gözəl mənzərəsi idi. 
  Mən düz dənizi, düz yastı çölü və onların arasına girmiş bu qədim şəhəri çox sevirdim. 
Buraya neft axtarmağa gəlib, müəyyən vaxtdan sonra varlanan adamlar səs-küylü səhranı 
sevmədikləri üçün buradan çıxıb gedirdilər. 
  Nökər çay gətirdi. Onu qurtum-qurtum içə-içə buraxılış imtahanlarını düşündürdüm. 
Özümü zərrə qədər o xüsusda üzmürdüm. Necə olsa keçəcəkdim. Kəsilsəydim də 
narahatçılığım yox idi. Məzun olmayıb bir il daha oxumaq məcburiyyətində qalmalı 
olsam da, fabrik-zavodlarımızda çalışan işçilər tənbəlliyimə deyil, hər halda özümü bir 
növ bu elm mərkəzindən qoparıb qurtarmadığıma hörmət edəcəkdilər. Gerçəkdən də 
məktəbi tərk etmək pis bir iş olacaqdı. Gümüşü düyməli, paqonlu və kokardlı boz tələbə 
uniformam son dərəcə şıqdır. Mülki paltarları geydiyim zaman özümü doğrudan da 
narahat hiss edirdim. Lakin mən mülki paltarı çox geyməyəcəyəm. Yalnız bir yay. 
  Sonra da... Moskvadakı Lazarev adına şərq dilləri institutuna gedəcəkdim. Buna qərar 
vermişdim, çünki oraya gedəndə ruslardan çox-çox irəlidə olacaqdım. Mənim üçün asan 
olan xarici dilləri öyrənmək işi ruslar üçün son dərəcə çətin olduğunu ta uşaqlıqdan 
bilirdim. Üstəlik Lazarev institutu tələbələrinin uniforması da bütün uniformaların ən 
gözəli idi. Bu uniforma al qırmızı pencək, qızılı yaxalıq, qızıl suyuna çəkilmiş xəncər, adi 
günlərdə belə taxılmasına icazə verilən yumşaq əlcəklərdən ibarət idi. Tələbələrin 
uniforma geyməsi mütləq lazım idi, yoxsa ruslar bizə hörmət etməzdilər. Rusların 
hörmətini qazanmasam Nino mənə ərə getməz. Ninonun Xristian olmasına baxmayaraq 
onun ilə mütləq evlənməli idim. Gürcü qadınları dünyanın ən gözəl qadınlarıdır. Əgər 
Nino məni istəməsə, nə etməliyəm? O zaman bir neçə igid gənci yanıma salıb onu 
qaçırmalıyam. Ninonu atımın tərkinə alıb İran sərhədlərini aşaraq Tehrana aparmalıyam. 
Orada da Nino mənə təslim olacaqdı. Çünki onun başqa çarəsi yoxdur! 
  Bakıdakı evimizin damından ətrafı seyr edərkən həyat çox gözəl və sadə görünürdü. 
  Nökərimiz Kərim çiynimə toxundu. “Vaxtdır” dedi. Ayağa qalxdım. 
  Həqiqətən də vaxt çatmışdı. 
  Üfüqdə, Nargin adasının arxa tərəfində üzən bir gəmi görünürdü. Xristian poçtunun 
gətirdiyi və teleqraf deyilən kiçikcik kağız parçasının üzərindəki yazılara inanmaq olsa idi 
o zaman əmim, üç arvadı və iki qulluqçusu ilə birlikdə həmin gəmidə olmalı idilər. Onları 
 
4

---

qarşılamağa getməli idim. Tələsik pilləkənlərdən aşağı endim. Faytona minib, səsli-küylü 
limana yollandım. 
  Əmim gerçəkdən hörmətli bir kişi idi. İran şahı Nəsrəddin böyüklük göstərərək ona 
“imperatorluq şiri” fəxri adını vermişdi. Həmin gündən bəri də kimsənin əmimə başqa bir 
şəkildə müraciət etməsinə izn verilmirdi. Onun üç arvadı, çoxlu nökərləri, Tehranda bir 
sarayı və Mazandaranda da ucsuz-bucaqsız torpaq sahələri və malikanələri vardı. 
Arvadlarından ən cavanı Zeynəbin xəstə olduğuna görə o Bakıya gəlirdi. Zeynəbin on 
səkkiz yaşı hələ tamam olmamışdı. Əmim onu o biri arvadlarından çox istəyirdi. Yazıq 
Zeynəbin uşağı olmurdu. Əmim də nəslini davam etdirmək üçün ondan bir oğlan uşağı 
istəyirdi. Zeynəbə nə Kərbəla dərvişlərinin tilsimləri, nə Məşhədli bilicilərin ovsunları, nə 
də eşq sənətində təcrübəli Tehran qoca qarılarının xeyri dəymişdi. Hətta bu məqsədlə 
Həmədana da getmişdilər. Orada qırmızı daşdan yonulmuş sirli baxışı olan böyük bir şir 
heykəli vardı. Kim bilir bu heykəl nə zamansa hansı unudulmuş krallar tərəfindən 
qoyulmuşdur. Əsrlərdən bəri qadınlar karvan kütləsi halında onu ziyarət edirdilər. Şirin 
qocaman sifətini öpür, sonra da hamilə olub ana olacaqları günləri ümidlə gözləməyə 
başlayardılar. Zavallı Zeynəbə o Şiri ziyarət etmək də bir fayda verməmişdi. Ona görə də 
onlar indi Bakıya gəlirdilər. Onlar buradakı həkimlərin əzəmətindən kömək umurdular. 
Zavallı əmim Bakıya gələrkən yaşlı və sevmədiyi arvadlarını da gətirmək 
məcburiyyətində qalmışdı. Çünki ənənə belə əmr edirdi: “Bir, iki, üç, hətta dörd arvad ala 
bilərsən. Amma onların hamısına bərabər münasibət bəsləmək şərtilə”. Arvadlara eyni 
münasibət isə Bakıya gələrkən hamısını yanında aparmaq deməkdir. Qanuna görə 
bunların mənimlə heç bir əlaqəsi yox idi. Qadın qisminin yeri sarayın daxili sakitliyidir: 
yəni iç hissəsidir. Ədəbli kişi qadınlarla danışmaz, onların arxasınca qaçmaz və onlara 
salam da yollamazdı. Qadın qismi kişinin sadəcə kölgəsidir. Hətta kişilər o kölgədə 
özlərini xoşbəxt hiss edirlər. Bu da doğru və ağıllı bir işdir. Bizim məmləkətdə bir söz 
vardı: “yumurtada qıl, qadında ağıl” olmaz. Ağlı başında olmayan yaranmışlar da daimi 
nəzarətdə olmalıdırlar ki, özlərinin və ətraflarındakıların başlarına bəla gətirməsinlər. 
Məncə, bu çox ağıllı qaydadır. 
  Kiçik gəmi körpüyə yan aldı. Sinələri tüklü, dənizçilər gəmidən körpüyə nərdivan 
endirdilər. Gəmidəki sərnişinlər: ruslar, ermənilər, yəhudilər torpağa ayaq basmağa elə 
tələsirdilər ki, elə bil hər dəqiqə onlar üçün qiymətli idi. Əmim gəmidən hələ çıxmırdı. O, 
həmişə deyərdi ki, “tələsik iş şeytan işidir”. Ancaq gəmidəki bütün sərnişinlər gəmini tərk 
edəndən sonra “imperatorluq şiri”nin yaraşıqlı gövdəsi göyərtədə göründü. Onun 
əynində ipək yaxalı bir libas, başında qara rəngli balaca bir xəz papaq, ayaqlarında isə 
yüngül başmaqlar var idi. Onun sıx-tüklü saqqalı ilə dırnaqları xınalı idi. Bu adət min il 
əvvəl İman Hüseynin haqq dini uğrunda tökmüş olduğu qanın xatirəsini anmaq əlaməti 
idi. Əmimin yorğun balaca gözləri vardı, yavaş-yavaş hərəkət eləyirdi. Onun ardınca 
həyəcanları açıqca duyulan, təpədən dırnağa qədər qara çarşablara bürünmüş, əmimin 
arvadları gəlirdilər. Onların dalınca da xədimağalar gəlirdilər. Xədimağalardan biri ağıllı 
simaya malik idi. ikincisinin sifəti qurumuş bir kərtənkələni andırırdı, üçüncüsü isə 
balacaboy, amma öz ağasının namusu və şərəfinin qarovulçusu olmaqdan qürurlanan bir 
adam idi. 
  Əmim yavaş-yavaş nərdivandan endi. Mən onu qucaqladım və ehtiramla onun sol 
çiynini öpdüm – əslində xalq arasında belə bir şeyə ehtiyac yox idi. Arvadlarına da heç 
 
5

---

gözucu da baxmadım. Biz faytona mindik. Əmimin arvadları ilə xədimağaları qapalı 
faytonlarla bizim arxamızca gəlirdilər. Dəstəmizin möhtəşəm görünməsi üçün Bakı əhli 
əmimin zənginlik və əzəmətinə heyran qalsın deyə faytona sahil yolundan sürməsi üçün 
faytonçuya əmr verdim. 
  Nino da bulvarda dayanıb, gülər gözləri ilə mənə baxırdı. Əmim isə alicənablıqla 
saqqalını sığallayaraq şəhərdə təzə nə xəbər olduğunu soruşdu. Mən ona yeni bir xəbər 
olmadığını dedim. Çünki vəzifəmin söhbətə xırda lazımsız xəbərlərlə başlamaq və 
gerçəkdən lazımlı olan xəbərlərə daha sonra keçməli olduğunu bilirdim. “Dadaş bəy 
keçən həftə Axundzadəni bıçaqlayaraq öldürdü. Axundzadə səkkiz il əvvəl Dadaş bəyin 
arvadını qaçırdığı üçün təhlükənin hələ sovuşmadığını bilə-bilə şəhərə qayıtmışdı. 
Axundzadə, şəhərə qayıdan gün bıçaqlandı. İndi polis Dadaş bəyi axtarır. Amma onu 
polis tapa bilməyəcək. Baxmayaraq ki, hamı Dadaş bəyin Mərdəkanda olduğunu bilirdi. 
  Çünki ağlı başında olan kişilər Dadaş bəyin çox düz hərəkət etmiş olduğunu söyləyirlər. 
  Əmim sözlərimi başı ilə təsdiqləyib dedi: 
  - Bəli, Dadaş bəy düz etmişdir. 
  Daha nə yeni xəbərlər vardır? Bəli, ruslar Bibiheybətdə yeni neft yataqları tapmışlar. 
Dənizin bir qismini təmizləyib neft axtarışına başlamaq üçün Nobel firması böyük birp 
alman maşını gətirtmişdilər. Əmim heyrət içində idi: “Allah, Allah!” deyərək üzgün bir 
tərzdə dodaqlarını tərpətdi. 
  - Evimizdə isə hər şey öz qaydasındadır. Allah izn versə bir həftəyə qədər gimnaziyanı 
bitirəcəyəm” - dedim. 
  Danışmağa davam etdim, yaşlı əmim də məni diqqətlə dinlədi. Nəhayət faytonumuz 
evimizə yaxınlaşanda mən gözlərimi yan tərəfə zilləyib sözarası dedim: 
  “Rusiyadan Bakıya adlı-sanlı bir həkim gəlib. Deyirlər ki, o, çox zəngin biliyə malikdir. 
Adamın üzünə baxan kimi onun keçmişini və hal hazırdakı vəziyyətini xəbər verir. 
  Darıxdığı üçün əmimin gözləri yarı qapalı idi. Tamamilə laqeyd tərzdə əmim o müdrik 
həkimin adını soruşdu. Mənim söylədiklərimdən əmimin məndən çox məmnun qalmış 
olduğunu anladım. Çünki bütün bunlar bizdə əxlaqın və alicənab tərbiyənin əlamətləri 
sayılırdı. 
   
  II 
   
  Düm-düz dama yumşaq, rəngarəng və üzərilərində cürbəcür naxışlar olan Qarabağ 
xalıları sərilmişdi. Axşam üstü xalıların üstündə atam, əmim və mən bardaş qurub 
oturduq. Bizim arxamızda əllərində fənər tutmuş xidmətçilər dayanmışdılar. 
Qabağımızdakı xalının üzərinə sərilmiş süfrə isə hər cür şərq yeməkləri ilə dolu idi: Ballı-
badamlı çörəklər, şəkərləndirilmiş meyvələr, kabab, bişmiş toyuq və kişmişli plov. 
Əvvəllər də olduğu kimi atamla əmimin incəliklərinə heyran idim. Onlar sol əllərini 
tərpətmədən sağ əlləri ilə lavaşdan kəsib içinə ət doldurub, dürmək düzəldərək ağızlarına 
qoyurdular. Əmim çox incəliklə sağ əlinin üç barmağını buğlanan yağlı plovun içinə saldı, 
və bir az plov götürdü. Onları küftə kimi yumurlayıb, bir düyünü belə yerə salmadan 
ağzına qoydu. 
  Çəngəl, bıçaqla yemək vərdişlərində ruslar bilmirəm nədən bu qədər öyünürlər. Hətta ən 
axmaq adam belə, bir ay ərzində bu cür yemək tərzini öyrənə bilər. Şəxsən mən çəngəl, 
 
6

---

bıçaqla çox rahat yemək yeməyi bilirəm və avropalıların ziyafət süfrəsində necə hərəkət 
etməyi də yaxşı öyrənmişəm. Lakin, on səkkiz yaşım olmasına baxmayaraq, mən atam və 
yaxud əmim kimi tam alicənablıqla yemək yeyə bilmirəm. Onlar yalnız sağ əlin üç 
barmağı ilə saysız-hesabsız şərq yeməklərini elə yeyib qurtarırdılar ki, hətta əllərinin üstü 
belə tər-təmiz qalırdı. Nino bizim yemək üslubumuza barbar üslubu kimi baxırdı. Kipiani 
ailəsinin evində daima masa arxasında oturub avropasayağı yemək yeyirdilər. Bizim evdə 
isə ancaq rus qonaqlarımız olduğu zaman yemək bu cür yeyilərdi. Nino, mənim xalça 
üstündə oturub əllərimlə yemək yediyimi görəndə dəhşətə gəlirdi. Amma Nino öz 
atasının ancaq iyirmi yaşına çatdıqdan sonra ilk dəfə çəngəl, bıçaq işlətməyə başladığını 
unudurdu. 
  Yemək sona çatdı. Biz əllərimizi yuduq, əmim qısa bir dua oxudu. Sonra yeməkləri 
süfrənin üstündən yığışdırdılar. Kiçik fincanlar içində tünd çay gətirildi. Yaxşı bir 
yeməkdən sonra əmim qoca adamlar kimi havadan, sudan və boş-boş şeylərdən 
danışmağa başladı. Atam heç danışmırdı, mən də susub oturmuşdum. Çünki adət belə 
tələb edirdi. Yalnız əmim söhbət edirdi və hər dəfə Bakıya gələndə etdiyi kimi sarayında 
çox mühüm, amma mənim üçün hələ də tam aydın olmayan bir rol oynadığı böyük 
Nəsrəddin şahın zəmanəsindən bəhs edirdi. Əmim sözünə davam edib dedi: 
  - ”Tam otuz il Şahən-şahın göz bəbəyi idim. Əlahəzrət üç dəfə Avropa səyahətinə 
çıxarkən məni də özü ilə aparmışdı. Bu səyahətlər zamanı mən, kafirlərin dünyası ilə 
hamıdan yaxşı tanış oldum. Biz kralların, kayzerlərin saraylarını və zamanın ən tanınmış 
xristianlarını ziyarət etdik. Qərblilərin dünyası qəribə bir dünyadır. Hamısından qəribəsi 
qadınlarına olan münasibət idi. Qadınlar, hətta kralların, kanslerlərin arvadları belə 
saraylarda çıl-çılpaq gəzirdilər. Onlara kimsə bir söz demirdi. Bəlkə xristianlar əsl mənada 
kişi deyillər, bəlkə də bunun daha bir başqa səbəbi vardır. Allah bilir səbəb nədir? 
  Əhəmiyyətsiz şeylər bu kafirləri qəzəbləndirirdi. Bir dəfə Şahənşah həzrətləri çarın 
sarayındakı bir ziyafətə dəvət edilmişdi. Çariça da onun yanında əyləşmişdi. Şahənşahın 
boşqabında yaxşı bir toyuq  budu vardı. Əlahəzrət o gözəl, yağlı toyuq budunu üç 
barmağı ilə çox zərif bir şəkildə tutaraq qaldırdı və çariçanın boşqabına qoydu: Çariçanın 
rəngi birdən-birə dəyişdi və qorxudan öskürməyə başladı. Sonradan Şahənşahın 
göstərdiyi bu nəzakət çar sarayındakı bir çox prinsi və böyük rütbəyə malik olan şəxsləri 
çaşdırdı. O gecəki ziyafətdən sonra fransız səfiri, çarın arvadını qolları arasına alıb 
eybəcər müsiqi müşayiəti ilə böyük ziyafət salonunda rəqs edirdi. Çarın özü və onun bir 
çox mühafizə zabitləri bu səhnəyə tamaşa edirdilər. Lakin onların heç biri çarın 
namusunu, şərəfini qorumağa qalxmadı... Berlində isə daha bir qəribə şeyin şahidi olduq. 
Bizi “Afrikalı qadın” operasına dəvət etdilər. Səhnəyə bir kök qadın çıxıb, eybəcər şəkildə 
oxumağa başladı. Qadının səsindən heç birimizin xoşu gəlmədi. Kayzer Vilhelm də bu 
qadının eybəcər oxumağını görüb, yerindəcə onun cəzalandırılmasını əmr etdi. Axırıncı 
pərdədə səhnəyə çoxlu zənci gəlib, səhnənin ortasında böyük bir tonqal qaladılar. 
  Qadının əl-qolunu bağlayaraq onu tonqalın ortasındakı dirəyə sarıdılar. O, tonqalın 
ortasında yavaş-yavaş yanmağa başladı. Sonralar bir nəfər bizə tonqalın simvolik 
olduğunu söylədi. Amma biz buna inanmadıq. Çünki qadının çığırtısı Tehranda 
olduğumuz zaman şahın əmri ilə diri-dirə yandırılan kafir qadın “hürriyyət-ül-Ayin”in 
çığırtısı qədər dəhşətli idi.  
 
7

---

  Əmim bir müddət düşüncə və xatirələrinə qərq olub oturduğu yerdə susdu. Sonra dərin 
nəfəs alaraq söhbətini davam etdirdi: “Bu xristianların başa düşə bilmədiyim bir başqa 
şeyləri də var. Düşməni məğlub etmək üçün onların yaxşı silahları, əsgərləri, üstəlik hər 
şey istehsal etmək üçün yaxşı zavodları da vardır. Başqa insanları kütləvi şəkildə ən asan 
yolla məhv etmək üçün hər hansı bir nəfər yeni ixtira edərsə, həmin adam böyük 
məbləğdə pulla, orden və medallarla mükafatlandırılır. Amma, o biri tərəfdən də 
Avropalılar durmadan saysız-hesabsız xəstəxanalar tikirlər. Müharibə zamanı düşmən 
əsgərlərini müalicə edən və ya düşmən əsirlərini bəsləyən şəxslər də eyni cür hörmətə 
layiq görülürlər. Onlara da orden və medallar verilir. Möhtəşəm hökmdarın Şahənşah 
həzrətləri, həmişə təəccüblənib deyirdi ki, bir-birinə zidd işlər görən insanların eyni 
dərəcədə mükafatlandırıldıqlarını görəndə çaşıb qalırsan. Bir dəfə Şahənşah həzrətləri 
Vyanada bu mövzu barədə Avstriya imperatoru ilə görüşdü. Lakin Avstriya imperatoru 
lazımı dərəcədə mövzunu açıqlaya bilmədi. Bütün bunların əksinə, Avropalılar bizə nifrət 
edirlər... Onlar deyirlər ki, siz dörd arvad saxlayırsınız, halbuki onlar çox zaman dörddən 
də artıq qadınlarla yaşayırlar. Buna baxmayaraq Allahın buyurduğu kimi yaşayıb 
hökmranlıq etdiyimiz üçün onlar bizə nifrət bəsləyirlər. 
  Əmim sükuta qərq oldu. Qaranlıq düşürdü. Əmimin kölgəsi cılız, yaşlı bir quşun 
siluetini andırırdı. O, bir azca dikəlib qocalığa xas olan qayda ilə öskürdü, sonra isə 
hərarətlə danışmağa başladı: 
  - Əslində gerçəyə baxsanız, biz Cənab Allahımızın hər əmrini yerinə yetiririk. 
Avropalılar isə allahlarının əmrini yerinə yetirmədikləri halda, onlar hər gün güclənir, 
daha da qüdrətlənirlər. Bizim gücümüz və şanımız isə hər gün bir daha ayaqlar altına 
düşür. Bu nədən belə olur? Kim mənə cavab verə bilər? Kimsə ona cavab verə bilmədi. 
  Bu yaşlı və yorğun kişi ayağa qalxdı və əsə-əsə pilləkənlə enərək otağına getdi. Atam da 
onun ardınca getdi. Xidmətçilər gəlib çay fincanlarını yığdılar. 
  Mən damda tək-tənha qalmışdım, lakin yatmaq fikrində deyildim. Qaranlıq şəhəri 
ovuclarının içinə almışdı. 
  Bakı tək bir şəhər deyildi. Bakı bir qoz qabığının içi kimi, iç-içə keçmiş, iki şəhərdən 
ibarətdir. Şəhərin qədim qala divarlarının xaricində bayır şəhər yerləşir. Oranın geniş 
küçələri, yüksək binaları, gurultulu və gözlərini böyük pul istəyi bürümüş insanları vardı. 
Çöldən fışqıran, bərəkət və zənginlik gətirən neft, yağışdan sonra çoxalan göbələklər kimi 
kənardan camaatı Bakıya axışdırırdı. 
  Bu şəhərdə teatrlar, məktəblər, xəstəxanalar, kitabxanalar, polis nəfərləri, daima 
kürəkləri çılpaq gəzişən gözəl qadınlar vardır. Bayır şəhərdə güllə atılsaydı, hamı bilirdi 
ki, bu atışma pul üstündədir? 
  Avropanın coğrafi sərhədi bayır şəhərdən keçmirdi. 
  Nino da bayır şəhərdə yaşayırdı. 
  İçəri şəhərdəki qala divarlarının içində isə küçələr söyüd ağacının yarpağı və şərq qılıncı 
kimi dar və əyri idilər. Məscidlərin yumşaq buludları dələn minarələri Nobel firmasının 
qurduğu neft qüllələrindən tamamilə fərqlənirdi. İçəri şəhərin şərq divarlarından “Qız 
qalası” ucalırdı. Bakı hökmdarı Məmməd Yusif xan bu qalanı qızının şərəfinə tikdirmişdi. 
  Şəhərimizin küçələrində yüz illər boyunca qan sel kimi axmışdı. Bizə güc və cəsarət 
verən də elə bu axıdılmış qandı. 
 
8

---

  Düz evimizin qarşısında knyaz Sisianaşvili darvazası ucalırdı. Bu darvaza yanında da bir 
zamanlar nəcib insanların qanı axmışdı. Tökülən qanımızın üzərindən uzun illər 
keçmişdi. O zaman ölkəmizə Hüseynqulu xan hökmranlıq edirdi. Çar ordusunda general 
olan Gürcü prinsi Sisianaşvili bir gün gəlib şəhərimizi mühasirəyə almışdı. Hüseyn qulu 
xan bunun üzərinə Böyük Bəyaz Çara təslim olacağını söyləyərək şəhərin qapısını açmış 
və knyaz Sisianaşvilini içəri dəvət etmişdi. Knyaz sadəcə bir neçə atlı zabitin müşayiəti ilə 
şəhərə girmişdi. Şəhər darvazasının arxasındakı meydanda knyazın şərəfinə böyük 
ziyafət hazırlanmışdı. Ətrafda tonqallar yanır, şişlərdə böyük inəklər fırlandırılıb 
qızardılırdı. Ziyafətdə knyaz Sisianaşvili həddindən artıq içmişdi. Ziyafətin sonunda 
knyazın yorğun başı yanındakı Həsən Qulu xanın köksünə düşmüşdü. 
  O zaman ulu babam İbrahim xan Şirvanşir belindəki köhnə xəncərini çıxardıb 
Hüseynqulu xana vermişdi. Hüseynqulu xan da xəncəri almış və knyaz Sisianaşvilinin 
xirtdəyini yavaş-yavaş kəsmişdi. Knyazın xirtdəyindən ətrafa və xanın üst paltarına 
qanlar sıçramışdı. Yalnız o, yorulmadan knyazın başı ovucunun içinə düşənə qədər 
kəsməyə davam etmişdi. Sonra kəsik baş içi duzla dolu bir torbaya qoyulmuş, ulu babam 
da torbanı alıb Tehrandakı Şahənşaha göndərmişdi. Lakin çox keçmədən çar bu cinayətin 
intiqamını almaq qərarına gəlmiş və Bakının üzərinə bir ordu yollamışdı. 
  Rus ordusu şəhəri mühasirəyə almışdı. Hüseynqulu xan sarayına çəkilmiş və sarayın 
qapılarını kilitlətmişdi. Gününü ibadətə və yaxınlaşan sabahkı günü haqqında 
düşünməyə həsr edirdi. Çarın əsgərləri nəhayət qala divarlarını aşıb şəhərə girdikləri 
zaman Hüseynquluxan bir yeraltı keçiddən qaçaraq dəniz quyusuna çıxmış, oradan da 
İrana qaçmışdı. Lakin sarayından yeraltı keçidinə girmədən əvvəl giriş qapısının üzərinə 
ağıllı bir cümlə yazıb qoymuşdur: “Sabahı düşünən adam heç vaxt igid ola bilməz”. 
  Məktəbdən evə qayıdanda bir neçə dəfə yolumu Xan sarayının xarabalıqlarından 
salmışam. Onun nəhəng mavritan sütunlu divanxanası bomboş və kimsəsiz idi. 
Şəhərimizdə Ədalət arayan vətəndaşlar gərək qala divarlarının bayırındakı Rus hakiminin 
yanına gedə idilər. Lakin rus hakiminin yanına gedənlərin sayı olduqca az idi. Ona görə 
yox ki, rus hakimləri pis və yaxud ədalətsiz idilər. Əksinə onlar sözə baxan və ədalətli 
insanlar idilər. Lakin idarə etmədə onların yersiz mülayimliyi və ədalətliyi bizim xalqın 
xoşuna gəlmirdi. Məsələn, oğrunu zindana salırdılar. Orada o təmiz kamerada qalırdı. 
Ona çay və hətta yemək verirdilər. Oğruya olan münasibət hamını, xüsusilə malı 
oğurlanan şəxsləri qəzəbləndirirdi. 
  Xalq öz hüququnu özü həyata keçirdirdi. Günortadan sonra şikayətçilər məscidə gəlib, 
orada bardaş qurub oturmuş yaşlı, müdrik kişilərə dərdlərini söyləyərdilər. Onlar şəriət 
və Allahın qanunlarına əsasən hökm edərdilər. “Göz əvəzinə göz, diş əvəzinə diş” şəriətin 
daimi hökmü idi. Bəzən qaranlıq gecələrdə kölgələr görünürdü. Bir xəncər yüksəlir, 
şimşək kimi çaxır, balaca bir qışqırtı duyulurdu. Haqq beləcə yerini tuturdu. Qan davaları 
da bir evdən uzaqlaşıb o birisinə keçərdi. Bəzən də gecənin qaranlıq vaxtlarında arxa 
küçələrdən bir çuval daşınardı. Onun içindən boğuq bir inilti səsi gələrdi. Sonra çuval 
dənizə atılırdı. Dənizdə balaca bir şappıltı eşidilirdi və çuval suların altında qeyb olurdu. 
Ertəsi gün üstü başı cırılmış, kimsə bir nəfər otağında oturub hönkür-hönkür ağlayırdı. O, 
tanrının qanununu yerinə yetirmişdir. Qanun isə deyirdi ki, zina edən qadın 
öldürülməlidir. 
 
9

---

  Şəhərimiz saysız-hesabsız sirlər şəhəridir. Onun künc-bucaqları qəribə möcüzələrlə 
doludur. Mən bu möcüzələri, bu künc-bucaqları, xəfif gecə pıçıltılarını və məscidin 
günortadan sonrakı durğunluq vaxtlarını çox sevirəm. Allah mənə şiə təriqətinə, İmam 
Cəfərin təriqətinə mənsub bir insan kimi burada dünyaya gəlməyimə imkan vermişdir. 
Əgər o mənə mərhəmət göstərirsə, qoy imkan versin ki, elə burada, eyni küçədə, 
doğulduğum evdə ölüm. Mənə və gürcü xristianı olan, çəngəl-bıçaqla yemək yeyən, gülər 
gözləri olan, incə və ətirli ipək corablar geyən Ninoya da qoy bu imkanı versin!  
   
   
  III 
   
  Gimnaziya məzunlarının buraxılış gecəsində ballarda geyinilən xüsusi uniformaların 
yaxaları zərlə işlənmişdi. Gümüşü toqqalar və gümüşü düymələr par-par parıldayırdı. Biz 
başı açıq və səssiz gimnaziyanın böyük zalında durmuşduq. İmtahanın təntənəli anı 
başlamışdı. Tələbələrin hamısı rus pravoslav kilsəsinin tanrısından yardım diləyirdi, – 
baxmayaraq ki, imtahan verən qırx tələbədən yalnız ikisi dövlət kilsəsinə mənsub idi. 
  Kilsənin zərli mərasim libasını geymiş, uzun saqqalı və ətirli uzun saçları olan, əlində iri 
qızılı xaç tutan keşiş duaya başladı. Buxurun (1) iyi salonu bürüdü. Müəllimlərlə dövlət 
kilsəsinə mənsub olan iki tələbə bir-birlərini izləyərək diz çökdülər. Pravoslav kilsəsinin 
zərif musiqisi ilə söylənən kəlmələr qulaqlarımızda sönük səslənirdi. Pərvərdigara bu 
səkkiz ildə biz, laqeydcəsinə və canımız sıxıla-sıxıla bu sözlərə neçə dəfə qulaq asmışıq. 
Dünyanın ən mömin, ən qüdrətli, ən sadiq xristian hökmdarı olan çar ikinci Nikolay 
Aleksandroviçin sitayişlərilə birlikdə dənizdə və quruda səyahət edənlərə, bilicilərə və 
iztirab çəkənlərə, din çar və Vətən yolunda, döyüş meydanında şərəfli canını qurban 
verən bütün döyüşçülərə və bütün pravoslav xristianlara tanrı xeyir-dua versin...” 
  Ürəyim sıxıldığı üçün gözlərimi divara zilləmişdim. Divarda ikibaşlı qartallı gerbin 
altında Bizans ikonasına bənzər böyük qızılı çərçivədə çar həzrətlərinin portreti asılmışdı. 
Çarın sifəti uzunsov, saçları sarışın idi və o, açıq mavi gözləri ilə dik irəli baxırdı. Onun 
döşündəki medal və ordenlərinin sayı-hesabı yox idi. Səkkiz il ərzində onun medal və 
ordenlərini neçə dəfə saymağa çalışmışam, lakin hər dəfə də medal və orden çoxluğu 
nəticəsində onların sayını çaşdırmışam. 
  Əvvəllər çarın portretinin yanında çariçanın da portreti divardan asılırdı. Amma 
sonralar çariçanın portreti divardan çıxarılmışdı. Çünki ölkənin bəzi müsəlmanları 
çariçanın portretində onun yaxası xeyli açıq olmasından narazı qalıb uşaqlarını məktəbə 
buraxmaqdan imtina etmişdilər. 
   
  - ------------------------------------------ 
  1. Buxur – dini ayinlər zamanı yandırılan ətirli qatran. 
  -------------------------------------------- 
 
  Keşiş duaya başlayınca hamımız ciddi görkəm almışdıq. Axı bu gün, çox həyəcanlı bir 
gün idi. Bu həyəcanlı gündə mən də özümü qeyri-adi şəkildə aparırdım. O böyük günü 
ləyaqətlə başa vurmaq naminə mən də səhər tezdən hazırlıq işləri görməyə başlamışdım. 
Sübh açılan kimi özümə söz vermişdim ki, evdə hamı ilə nəzakətli davranacağam. Lakin 
 
10

---

evdəkilər yatdıqları üçün bu mümkün olmadı. Sonra da məktəbə gedərkən imtahandan 
arxayın olmaq üçün yolda qabağımdan keçən hər bir dilənçiyə sadağa verirdim. O qədər 
həyəcanlı idim ki, dilənçilərin birinə beş qəpik əvəzinə bütöv bir manatlıq verdim. Dilənçi 
ağız dolusu mənə təşəkkür edəndə, ona qürurla dedim: “Mənə təşəkkür etmə, Allaha 
şükür elə ki, o məni belə comərdliyə sövq elədi”. 
  Bu qədər dindarın duasından sonra hər halda imtahandan kəsilmək qeyri mümkün idi. 
  Dua sona yetdi. Biz növbəyə duraraq imtahan komissiyasının masasına yaxınlaşdıq. 
Uzun masanın arxasında yan-yana oturmuş imtahan komissiyasının üzvləri qap-qara 
saqqallı, sərt baxışlı və qızıl rəngli ziyafət uniforması geymiş müəllimlərdən ibarət idi. 
Bütün bu mərasim həyəcan doğururdu, baxmayaraq ki, ruslar imtahanda müsəlmanları 
çox nadir hallarda kəsərdilər. çünki biz müsəlmanların çoxlu dostu var idi: dostlarımız da 
əli xəncərli və tapançalı aslan kimi güclü gənclər idilər. Müəllimlər də bunu çox yaxşı 
bilirdilər. Tələbələr müəllimlərdən qorxduqları qədər, onlar da tələbələrindən 
qorxurdular. Müəllimlərin çoxu, Bakıya təyinat almaqlarını Allahın bir cəzası hesab 
edirdilər. Çünki, müəllimlərə qaranlıq küçələrdə hücum edilməsi və onların sıxışdırılıb 
döyülmələri adi bir hal idi. Nəticədə isə döyənlər naməlum qalırdılar. Belə hadisələrdən 
sonra da müəllimlər təyinatla başqa yerlərə göndərilirdilər. 
  Bu səbəbdən də tələbə Əli xan Şirvanşir imtahanda riyaziyyat dərslərinin cavablarını 
açıq-aydın parta yoldaşı Metalnikovun dəftərindən köçürürdü. İmtahanda iştirak edən 
komissiya üzvləri başlarını o biri tərəfə çevirərək özlərini görməməzliyə vururdular. 
Yalnız bir dəfə mən riyaziyyat dərslərinin cavablarını köçürərkən müəllim mənə 
yaxınlaşıb pıçıltı ilə dedi: “Bu qədər göz görə-görə köçürtmə olar? Şirvanşir. Axı burada 
biz tək deyilik!”. 
  Beləcə yazılı riyaziyyat imtahanını verdim. İmtahandan çıxdıqdan sonra sevinə-sevinə 
Nikolay küçəsindən yavaş-yavaş aşağı endim. 
  Ertəsi gün ruscadan yazılı imtahan olmalı idi. Həmişə olduğu kimi sualların mövzusu 
möhürlü bir paket içində Tiflisdən gəlirdi. Həmin gün imtahan salonunda gimnaziyanın 
müdiri paketin möhürünü qoparıb təntənəli surətdə imtahanın mövzusunu elan etdi: 
“Türgenevin əsərlərində ideal rus qadın ruhunu təcəssüm etdirən qadın obrazları”. 
  Bu asan mövzu idi. Necə istəsəydim elə də yaza bilərdim. Amma gərək rus qadınlarını 
tərifləyəydim, bununla da oyunu udmuş olurdum. Fizikadan yazılı imtahan daha ağır idi. 
Amma fizikadan biliyimin yetərsiz olduğundan köçürtmə kimi sınaqdan çıxmış “Sənət” 
köməyimə çatdı. Fizika baryerini də aşdım. Bundan sonra imtahan komissiyası tələbələrə 
bir günlük istirahət verdi. 
  Sonra isə şifahi imtahanların növbəsi gəldi. Burada köçürtmə artıq kömək etməzdi. Şifahi 
imtahanda tələbə suallara öz başına cavab verməlidir. İmtahandan keçə bilmək üçün asan 
suallara, çox söyləməklə cavablar verməkdən başqa çarə yox idi. 
  Birinci şifahi imtahan din dərsindən idi. Din dərsi müəllimimiz gimnaziya Mollası bütün 
ili arxa planda qalırdı. Lakin bu gün o masanın arxasında oturmuşdu. Onun əynində ipək 
kimi titrəyən geniş cübbəsi və peyğəmbərin varisi olduğunu göstərən yaşıl qurşağı var 
idi. Mollanın tələbələrə qarşı ürəyi çox yumşaq idi. O, məndən ancaq gəlməyi-şəhadəti 
soruşdu və mən cəsarətlə bir şiə kimi: la ilahə illəllah Məhəmmədən Rəsulullah 
Əliyyələnvəliyullah. (1) - deyəndən sonra, din müəllimimiz mənə ən yüksək qiymət verib 
buraxdı. 
 
11

---

  Kəlməyi-şəhadətdəki bu son sözlər ən vacib sözlər idi, çünki şiələri sünni məzhəb 
mənsublarından ayıran da bu sözlər idi. Molla bizə söyləyirdi ki, əgər sünni qardaşlar 
doğru yoldan ayrılmış olsalar da, yenə cənab-i Allahın sünnilərə qarşı mərhəmətini 
onların üzərindən çəkməmişdir. Mollamız çox geniş fikirli adam idi. 
  Tarix müəllimimiz isə son dərəcə dar düşüncəli bir adam idi. Mən imtahan biletini 
götürdüm. Biletdəki, sualı oxudum, kefim pozuldu. Sual isə belə idi: “Mədətovun 
Gəncədə qələbəsi”. Bu  
  - ---------------- 
  1. “Allahdan başqa Rəb yoxdur, Məhəmməd onun Peyğəmbəridir, Əli də Allahın 
canişinidir”. 
  sual mənə düşmüş olduğu üçün müəllimin keyfi pozulmuşdu. Gəncə yaxınlığındakı 
döyüşdə ruslar, Bakıda knyaz Sisianişvilinin başını kəsən Hüseynqulu xana kömək 
eyləmiş olan babam görkəmli cəngavər İbrahim xan Şirvanşirə hücum edərək onu 
xaincəsinə öldürmüşlərdi. 
  - Şirvanşir, siz hüququnuzdan istifadə edib, istəsəniz imtahan biletini dəyişə bilərsiniz” - 
deyə tarix məllimi dilləndi. 
  Müəllimin sözləri yumşaq səslənirdi. Mən üzərlərinə tarixə aid suallar yazılıb bükülmüş 
kiçicik imtahan biletləri ilə dolu olan kasaya şübhə ilə baxdım. Hər bir tələbə götürdüyü 
imtahan biletini ancaq bir dəfə dəyişmək hüququna malik idi. Belə halda tələbə ən yüksək 
qiymət almaq imkanından məhrum olurdu. Mən də imtahan biletini dəyişdirərək 
talehimlə oynamaq istəmirdim. Heç olmasa babamın Gəncə yaxınlığındakı döyüşdə necə 
həlak olduğundan xəbərim var idi. Halbuki qabağımdakı kasada Prussiya hökmdarı 
Fridrix Vilhelmə və ya Amerika vətəndaş müharibəsinin səbəblərinə dair müəmmalı 
suallar var idi. Bu sualların cavablarından kim baş çıxarda bilərdi? 
  İmtahan biletimin dəyişdirməyəcəyimi bir işarə ilə müəllimə bildirib: “Çox sağ olun, 
mən öz imtahan biletimə cavab verəcəyəm” dedim. 
  Ondan sonra isə, bacardığım qədər nəzakət çərçivəsindən çıxmayaraq, rusları 
Azərbaycandan qovmaq üçün İran şahzadəsi Abbas Mirzənin qırx minlik ordu ilə 
Təbrizdən yola düşməsindən, milliyətcə erməni olan Çar generalı Valerian Mədətovun 
beş minlik ordu ilə Gəncədə necə qarşılandığından, toplardan iranlılara atəş açmağı əmr 
etməsindən, həyatlarında top səsi eşitməmiş İranlıları necə top atəşinə tutduqlarından 
şahzadə Abbas Mirzənin də atdan yıxılıb sürünə-sürünə gedib bir xəndəkdə 
sığındığından, İran ordusunun pərən-pərən olmasından və İbrahim xan Şirvanşirin bir 
dəstə cəngavərlə çayı keçmək istəyərkən əsir alınıb güllələndiyindən danışdım. Sözümə 
yekun vurub dedim ki, “Bu qələbə qoşunların cəsarətindən çox, Mədətovun toplarının 
texniki üstünlüyü sayəsində əldə edildi. Rusların qələbəsi nəticəsində Türkmənçay sülh 
müqaviləsi bağlandı. Bu müqaviləyə əsasən iranlılar ruslara xərac verməli oldular və 
xərac-üzündən də beş vilayət xarabalığa çevrildi”. 
  İşlətdiyim son cümlələr məni “yaxşı” qiymətindən məhrum etdi. Çünki “yaxşı” 
qiymətini almaq üçün gərək deyəydimki, “Qələbə rusların göstərdikləri böyük cəsarət 
sayəsində qazanıldı: bu cəsarətlə Ruslar özlərindən sayca səkkiz dəfə və daha çox olan 
İran ordusunu qaçmağa məcbur etdilər. Qələbənin nəticəsində isə Türkmənçay sülh 
müqaviləsi bağlandı və müqavilə sayəsində İran qərb mədəniyyəti və qərb bazarları ilə 
təmas qurmaq fürsətini ələ keçirə bildi. 
 
12

---

  Veriləcək qiymət məni heç maraqlandırmırdı. Çünki ulu babamın şərəfindən söz 
düşəndə mənim üçün “yaxşı” və “kafi” qiymətləri arasında heç bir fərq yox idi. 
  Bununla imtahanlar qurtardı. Gimnaziya müdiri böyük iftixar hissi  ilə bizə 
imtahanlardan müvəffəqiyyətlə keçib məzun olduğumuzu bildirdi. Bu sözləri eşidən kimi 
biz hamımız azadlığa çıxmış məhbuslar kimi böyük sevinclə pilləkənlərlə aşağı endik. 
Günəşin şüaları gözümüzü qamaşdırırdı. Sarı səhra qumunun incə dənələri küçə 
asfaltının üstünü bürümüşdü. Səkkiz il ərzində bizim keşiyimizi çəkən küçəmizdəki polis 
nəfəri yanaşıb gimnaziyanı bitirmək münasibətilə bizi təbrik etdi. Biz də təşəkkürümüzü 
bildirib hər birimiz ona əlli qəpik pul verdik. Biz bir dəstə quldur dəstəsi kimi bağıra-
bağıra şəhərə dağılışdıq. 
  Mən tələsə-tələsə evə gəldim. Evdəkilər məni iranlılar üzərində qələbə çalmış 
makedoniyalı İsgəndər kimi qarşıladılar. Xidmətçilər mənə qorxa-qorxa baxırdılar. Atam 
mənim üzümdən gözümdən öpdü və “Məndən üç şeydən birini diləyə bilərsən” - dedi... 
əmim isə dedi ki, belə ağıllı bir gəncin irəliyə getməsi üçün onun Tehrana getməsi 
lazımdır. İlk həyəcan dalğası sovuşandan sonra xəlvətcə telefona yanaşdım. İki həftə idi 
ki, Nino ilə danışmamışdım. Telefon aparatının dəstəyini götürüb, aparatın disqini saat 
əqrəbi istiqamətində fırlatdım və “33 – 81” nömrəni yığmağı istəyirəm deyə bağırdım. 
Ninonun səsi eşidildi: “Əli, imtahanı verdinmi?”. 
  - Verdim, Nino. 
  - Təbrik edirəm, Əli. 
  - Çox sağ ol. Nə vaxt və harada görüşək Nino? 
  - Saat beşdə Qubernator bağının gölməçəsi yanında, Əli. Daha artıq danışmağa imkan 
yox idi. Çünki arxamda dayanan qohumlarımın, və xidmətçilərin şəklənmiş qulaqları 
məndə idi. Ninonun arxasında isə aristokrat anası durub qulaq asırdı. Nə isə... 
  Mən, yuxarıya, atamın böyük otağına qalxdım. Atamla, əmim divanda oturub çay 
içirdilər. Xidmətçilər ayaq üstə durub, gözlərini mənə zilləmişdilər. 
  Kamillik imtahanı hələ axıra çatmamışdı. Köhnə ənənəyə görə atamın həyatın 
astanasında duran oğluna həyatın bütün müdrikliklərini təfərrüatı ilə açması lazım idi. 
  Atam: 
  - ”Oğlum” deyə sözə başladı. Həyata qədəm basdığın bu anda mən sənə müsəlmanlığın 
vəzifələrini bir daha xatırlatmaq istəyirəm. Biz allaha inamın olmadığı bir Məmləkətdə 
yaşayırıq. Məhv olmamaq və ayaq altında qalmamaq üçün biz, qədim ənənələrimizi və 
köhnə həyat tərzimizi mütləq qorumalıyıq. Oğlum ibadəti unutma, içki içmə, tanımadığın 
qadınlarla durub oturma, yoxsullara və zəiflərə mərhəmət göstər. Haqq din uğrunda da 
daima qılıncını sıyırmağa hazır ol. Döyüş meydanında can versən, bu mən qocanı 
ağrıdacaq, amma şərəfsiz bir yol seçsən, mən qoca kişi xəcalət çəkəcəyəm. Düşmənlərini 
heç bir zaman bağışlama, oğlum, biz xristian deyilik. Sabahın qayğısını düşünmə, çünki 
sabahını düşünən adam ürəkli olmaz. 
  Axırıncı nəsihətim də budur ki, “Məhəmmədin imanını və İmam Cəfər təriqətinin şiəlik 
təməllərini heç bir vaxt unutma”. 
  Əmim və evdəkilər atamı çox böyük maraqla dinləyirdilər. Sonra atam ayağa qalxdı, 
əlimdən tutdu və birdən-birə titrək və boğuq bir səslə dedi: - Sənə yalvarıram: siyasətlə 
məşğul olma! Nə istəyirsən elə, amma siyasətə qarışma.  
 
13

---

  Atamın bu istəyini yerinə yetirəcəyimə əmin idim. Çünki siyasət məndən çox uzaq idi. 
Nino isə, fikrimcə, siyasi bir problem deyildi. Atam məni bir daha qucaqladı. İndi mən, 
nəhayət tam kamil bir adam idim. 
  Rəsmi gimnaziya uniforması hələ də əynimdə idi. Mən düz saat beşin yarısında yavaş-
yavaş qala darvazasından keçib dəniz sahilinə tərəf getdim. Sonra sağa dönüb qubernator 
sarayının yanından keçərək, Bakının qumlu torpağında böyük zəhmətlə salınmış bağa 
tərəf irəlilədim. 
  İçimdə azad və qəribə bir hiss var idi. Şəhərin bələdiyyə rəisi faytonla yanımdan keçdi və 
mən səkkiz ilə ərzində ilk dəfə idi ki, onun qabağında nə fərəqət durmalı idim və nə də 
ona hərbi sayağı salam verməli idim,. Bakı gimnaziyasının uniformasından gümüşü 
kokapdını şapkamdan çıxarmışdım. Bunlar məzun olduğumdan irəli gəlirdi. İndi mən 
mülki bir şəxs kimi gəzib dolanırdım, və hətta elə bir an oldu ki, istədim hamının gözü 
qabağında siqaret yandırım. Lakin tütünə nifrətim olduğu üçün, siqaret çəkmək fikrindən 
imtina edib qubernator bağına girdim. 
  Qubernator bağı böyük bir bağ idi. Orada nadir, görünüşləri qəmli olan ağaclar və asfalt 
döşənmiş cığırlar var idi. Sağda qədim qala divarı uzanıb gedirdi. Ortada isə şəhər 
klubunun ağ mərmər sütunları görünürdü. Ağacların arasında da çoxlu skamyalar 
qoyulmuşdu. Palma ağaclarının arasından batan günəşin qırmızıqtıl şüaları süzülürdü. 
Klubun yaxınlığında bir gölməçə vardı. Gölməçə dediyim iri qaya daşlarından hörülmüş 
nəhəng bir dəyirmi hovuz idi. Şəhər bələdiyyəsi hovuzu qu quşlarının orada məskən salıb 
gəzinməsi niyyətilə tikdirmişdi. Lakin  bu sadəcə niyyət olaraq qalmışdı. çünki su çox 
baha idi və ölkədə də bir dənə də olsun qu quşu yox idi. Buna görə də hovuz ölü divin 
göz çuxuru kimi əbədi olaraq səmaya baxırdı. 
  Skamyaların birində oturdum. Günəş dörd bucaq boz binaların dümdüz hamar 
damlarından işıq saçırdı. Arxamdakı ağacların kölgələri getdikcə uzanırdı. Başına mavi 
zolaqlı çadra örtmüş, ayaqlarına da şap-şup edən ev başmaqları geymiş bir qadın 
yanımdan keçdi. Çadranın altından qadının uzun dimdik burnu görünürdü. Dimdik 
burun məni izləyirmiş kimi mən tərəfə yönəldi. Tez başımı yan tərəfə çevirdim. Bu anda 
mənim üzərimə qəribə bir yorğunluq çökdü. Nə yaxşı ki, Nino çarşab örtmürdü və onun 
burnu dimdik burun deyildi. Mən Ninonu heç bir zaman çadra örtməyə qoymayacağam.  
  Batan günəşin parıltısında Ninonun siması durdu gözlərimin qabağında.  
  Nino Kipiani... bu nə gözəl gürcü adı idi. Avropanın adət və ənənələrini sevən alicənab 
valideynləri olan Nino! Ninonun ağappaq gözəl sifətindəki uzun qara kiprikləri altında 
iri, gülər, qığılcım saçan Qafqazlı gözləri var idi. Belə xoş və şən gözlər yalnız gürcü 
qızlarında olur. Nazik, hilal qaşlı Ninonun profili həzrəti Məryəmin profilini xatırladırdı. 
Bu oxşatmalar mənə xoş gəlirdi. Ancaq bu cür qadınlar o qəribə və anlaşılmaz dünyanın 
simvolu olan həzrəti Məryəmə bənzədilə bilərdi. 
  Geniş çöllərdən əsmiş küləklərin gətirdiyi göz qamaşdıran qumlarla örtülmüş 
qubernator bağına diqqətlə baxdım. Gözlərimi yumdum. Birdən yanımda şən bir gülüş 
səsi eşitdim: 
  “Allah, Allah! Siz Romeoya baxın! Culyettasını gözləyərkən yuxuya gedib!” 
  Yerimdən sıçradım. Nino düz yanımda dayanmışdı. Əynində müqəddəs Tamara qız 
litseyinin mavi rəngdə uniforması var idi. Nino şərqlilərin xoşuna gəlməyəcək qədər arıq 
və incə idi. Amma məndəki incə duyğuları oyadan da elə onun bu qüsuru idi. Onun on 
 
14

---

yeddi yaşı var idi və mən onu ilk dəfə Nikolay küçəsindən litseyə getdiyi birinci gündən 
tanıyırdım. 
  Nino yanımda oturdu. Onun gözəl kipriklərinin altından gözləri par-par parıldayırdı: 
“Deməli, axır ki, imtahanı verdin, hə? Sənə görə bir az narahat idim”. 
  Əlimi onun çiyninə qoydum: “Bir az həyəcanlı idim. Amma görürsən də, qəlbində tanrı 
qorxusu olan Allah həmişə kömək edir”. 
  Nino gülə-gülə: “bir ildən sonra sənin də mənim üçün Tanrı rolu oynamağın gərək 
olacaq. İstəyirəm ki, bizim imtahanlar başlayanda partamın altında gizlənib riyaziyyatdan 
verilən sualların cavablarını mənə pıçıldayasan. 
  Hələ bir neçə il bundan əvvəl biz bu barədə razılığa gəlmişdik. O zaman on iki yaşlı 
Nino böyük tənəffüsdə gözləri yaşla dolu məktəblərimizin arasındakı yolu qaçaraq bizim 
tərəfə gəldi və məni öz siniflərinə dartıb apardı. Mən dərs boyunca onun partasının 
altında çömbəlib, müəllimin riyaziyyatdan soruşduğu sualların cavablarını kitaba baxıb 
Ninoya pıçıldayırdım. O gündən bəri mən Ninonun nəzərində bir qəhrəman olaraq 
qalmışdım. 
  - Əmin və onun xanımı necədir? - deyə Nino soruşdu. Deyəsən qərb təbabəti əmimin 
xanımına yardım edib, amma Zeynəb xanımda heç bir əlamət görünmür. Buna 
baxmayaraq əmim göstərilən yardımın köməyinə böyük ümidlər bəsləyir – dedim. 
  - Sən arvadını çadranın altında gizlədəcəksən mi? - deyə Nino dilləndi. 
  - Onu qəti deyə bilmirəm. Vəziyyətə baxır. Çadra qadını günəşdən, tozdan və yadların 
pis baxışlarından qoruyur. 
  Birdən birə Ninonun sifəti qıpqırmızı qızardı. 
  - Sən həmişəlik olaraq Asiyalı qalacaqsan. Yad baxışlar sənə niyə mane olur? Qadın 
başqasının xoşuna gəlmək istəyərsə nə olar? 
  - Qadın gərək başqasının yox yalnız öz ərinin xoşuna gəlməyə çalışsın. Açıq sifət, çılpaq 
kürək, yarıya kimi örtülmüş sinə, incə ayaqlardakı şəffaf corablar – bunların hamısı nəsə 
vəd edir. Çünki qadını belə vəziyyətdə görən kişi, daha artığını görmək istəyəcəkdir. 
Kişini belə arzulardan “qorumaq” üçün isə qadın çadra örtməlidir. 
  Nino mənə təəccüblə baxa-baxa qaldı. 
  - Səncə, Avropada on yeddi yaşındakı qızlarla on doqquz yaşındakı oğlanlar heç belə 
şeylərdən danışarlarmı? 
  - Zənn etmirəm. 
  - Elə isə gəl biz də bu barədə danışmayaq – deyə Nino sərt şəkildə dedi və dodaqlarını 
sıxdı. 
  Əlim Ninonun saçlarını tumarlayırdı. O, başını qaldırdı. Batan günəşin son parıltısı onun 
gözlərinə düşmüşdü. Ona doğru əyildim... Onun dodaqları incəliklə, iradəsiz aralandı. 
Mən biçimsiz bir şəkildə onu xeyli öpdüm. Sonra birdən məni itələyib, məndən ayrıldı. 
İkimiz də susub alaqaranlığı seyr edirdik. Bir az sonra etdiyimiz hərəkətdən utanmış kimi 
olaraq ayağa qalxdıq. 
  Əl-ələ verib Qubernator bağını tərk etdik. 
  Bağdan çıxarkən Nino dilləndi: 
  - Hər halda, mən də gərək çadra geyəydim. 
 
15

---

  O, pərt halda gülümsədi. İndi hər şey öz yoluna düşmüşdü. Mən onu evlərinə qədər 
ötürdüm. Ayrılarkən: “Şübhəsiz ki, sizin buraxılış gecəsinə gələcəyəm!” dedi. Onun əlini 
tutdum: “Nino, bu yay nə edəcəksən?” dedim. 
  - Yayda biz ailəvi Şuşaya gedəcəyik. Amma bu o demək deyil ki, biz Şuşaya gediriksə, 
sən də gərək oraya gedəsən. 
  - Çox yaxşı, belə isə yayda Şuşada görüşərik: 
  - Əli xan, vallahi sən lap zəhlə tökən adamsan. Amma heç bilmirəm ki, niyə səndən bu 
qədər xoşum gəlir. 
  Nino evlərinə girdi, arxasınca qapı bağlandı. Mən isə evimizə getdim. Əmimin sifəti 
qurumuş bir kərtənkələni andıran xədimağası dişlərini ağarda-ağarda mənə dedi: “Gürcü 
qadınları çox gözəldirlər, xan. Amma onları bağlarda çoxlu adamların keçdiyi yerlərdə 
öpmək yaramaz. Çünki ətrafdan bunu görən olur”.  
  Onun qansız qulağını çəkdim. Xədimağaların istədikləri zaman son dərəcə şeytan 
olmaqlarını bilirdim. 
  Sonra atamı görməyə getdim. 
  - Məzun olduğum üçün, sən mənə üç arzumun yerinə yetirilməsinə söz vermişdin. 
Səndən istəyəcəyimin birincisini artıq bilirəm – dedim. 
  Bu yay Qarabağa getmək istəyirəm. 
  Atam uzun-uzadı üzümə baxdı və sonra gülümsəyərək başını yırğaladı. 
   
   
  IV 
   
  Zeynal ağa Bakı yaxınlığındakı Binəqədi kəndindən olan cahil bir kəndli idi. Onun şoran 
çöldə tozlu, böyük bir torpaq sahəsi vardı. İllər boyu az çox o sahəni əkib becərərdi. Sonra 
bir gün zəlzələlərin biri onun torpaq sahəsində yarıq əmələ gətirdi. Bu açılan yarıqdan da 
neft fışqırmağa başlamışdı. O gündən sonra Zeynal ağa bir daha həyatda pul qazanmaq 
üçün başqa yollar axtarmağa lüzum görməmişdi. Sel kimi gələn pulu comərdcəsinə 
xərcləyirdi. Amma buna baxmayaraq hər gün pul artır və onun üçün bu pul yükə 
çevrilirdi. Elə bir yükə çevrilirdi ki, onu lap əldən salmışdı. Bu qədər açıq bir talehin 
ardından sonra kişi bir fəlakətin gələcəyinə inanmağa başlamışdı. Zeynal ağa məhkum 
olunmuş məhbus kimi edam hökmünü gözləyərək yaşamağa başlamışdı. O, məscidlər, 
xəstəxanalar, təcridxanalar tikdirirdi. Bu arada Məkkəyə də həccə gedib hacı olmuş və 
orada da yetimxanalar tikdirmişdi. Lakin heç bir rüşvət qəbul etmirdi. Yetmiş yaşında 
ikən evləndiyi on səkkiz yaşlı arvadı onun namusuna ləkə gətirmişdi. Zeynal ağa 
zalımcasına və vəhşicəsinə namusunun intiqamını almış, ondan sonra da bir yorğun 
kişiyə çevrilmişdi. Onun ailəsi dağılmış, bir oğlu onu tərk etmiş, o birisi oğlu isə özünü 
intihar edərək ona misilsiz bir şərəfsizlik gətirmişdi. 
  Bu səbəbdən də Zeynal ağanın saçları ağarmış və beli bükülmüşdü. Bakıdakı qırx otaqlı 
sarayında yalqız yaşayırdı. Onun həyatda sağ qalmış yeganə oğlu İlyas bəy bizim sinif 
yoldaşımız olduğu üçün buraxılış ziyafətimiz, tavanı qaya daşından düzəldilmiş Zeynal 
ağanın evinin böyük ziyafət salonunda təşkil edilmişdi. 
 
16

---

  Axşam saat səkkizdə mən, salonun enli mərmər pilləkənlərilə yuxarı qalxdım. Yuxarıda 
İlyas bəy pilləkənin başında dayanıb qonaqları qarşılayırdı. O da mənim kimi belindəki 
kəmərindən zərif xəncər sallanan yaraşıqlı çərkəz libasını geyinmişdi. 
  Quzu dərisindən olan papağını isə çıxartmamışdır. Çünki bu gündən etibarən hamımız 
belə geyinmək imtiyazına sahib idik. Sağ əlimi, papağıma vurub: “Salamün əleykim, İlyas 
bəy” deyərək, köhnə milli adətlə əllərimizi bir-birimizə uzatdıq: mənim sağ əlim onun sağ 
əlini sıxdı. 
  “Bu gecə cüzamxana bağlanacaq” - deyə İlyas bəy pıçıldadı. Mən razı halda başımı 
yırğaladım. 
  Cüzamxana, bizim sinfin ixtirası və sirri idi. Hətta illərlə şəhərimizdə yaşayan rus 
müəllimlərinin ölkəmizdən bir tikə belə xəbərləri yox idi. Ona görə də biz onları aldadıb 
Bakının yaxınlığında bir cüzamxana olduğunu söyləmişdik. İçimizdən bir dərsdən 
yayınmaq istəyirdisə, o saat o, sinif nümayəndəsinə deyirdi. O, da sinif müəllimimizin 
yanına gedər və dişlərini qıcırda-qıcırda xəbər verirdi ki, cüzamxanadan bir xəstə şəhərə 
qaçıb. Polis onu axtarır. Sonra polisin cüzamxananı aramağa çıxmış olduğunu da əlavə 
edərdi. Şübhə var ki, xəstə həmin o tələbənin yaşadığı məhəllədə gizlənir. Sinif 
müəllimimiz bu xəbəri eşidən kimi rəngi qaçırdı və qaçan xəstənin tutulub təkrar 
cüzamxanaya salınana qədər həmin tələbənin dərsdən buraxılmasına icazə verirdi. 
  Bu cür əlavə tətil bir həftə, bəzən də daha çox davam edərdi. Amma heç bir müəllimin 
ağlına belə gəlmirdi ki, sanitariya idarəsinə gedib şəhərin yaxınlığında doğrudan da bir 
cüzamxana olub-olmadığını soruşsun. 
  Mən ağzına kimi adamlarla dolu ziyafət salonuna girdim. Sifətində xüsusi bir təntənə və 
bayram ifadəsi olan gimnaziya müdirimiz Vasiliy Qriqoryeviç Xrapko, böyük bir əda ilə 
salonun küncündə oturmuşdu. Müəllimlər onu əhatəyə almışdılar. Ona yaxınlaşdım və 
dərin bir ehtiramla ona baş əydim. Müdirlə bağlı bir danışıq olduğu zaman müsəlman 
tələbələrinin tərcüməçiliyini mən edərdim. Çünki xarici dilləri və ləhcələri son dərəcə cəld 
qavraya bilirdim. Müsəlman tələblərinin çoxu rusca danışarkən elə ilk cümlələrində rus 
əsilli olmadıqlarını aşkar etdiyi halda, mən hələ üstəlik bir çox rus ləhcələrinin də 
bilirdim. 
  Müdirimiz Peterburqdan idi. Ona görə də onunla Peterburq ləhcəsində danışmaq lazım 
idi. Yəni samitləri pıçıltı ilə deyib, saitləri udmaq lazım idi. Səssiz danışmaq gözəl 
səslənmirdi, amma son dərəcə nəcib bir hərəkət sayılırdı. Müdirimiz ölkənin uzaq sərhəd 
boylarınadək inkişaf eləyən ruslaşdırma siyasətinin yayılmış olmasından sevinirdi. 
  - Axşamınız xeyir olsun, cənab müdir – deyə utancaq şəkildə ona müraciət etdim. 
  - Axşamınız xeyir, Şirvanşir. İmtahan qorxusundan özünüzə gələ bilmisinizmi? 
  - Bəli, cənab müdir. Lakin o qorxu keçdikdən sonra dəhşətli bir əhvalatın şahidi oldum. 
  - Nə olub ki? 
  - O cüzəmxana məsələsini deyirəm. 
  - Cüzəmxanaya nə olub axı? 
  - Xəbəriniz yoxdurmu, cənab müdir! Dünən bütün xəstələr xəstəxanada  qaçıb şəhərə 
doğru yürüşə keçmişlər. Onlara qarşı Salyan kazarmasından iki hərbi hissə göndərmək 
lazım gəlmişdi. Xəstələr iki kəndi tamam işğal etmişlər. Əsgərlər də o kəndləri 
mühasirəyə almış, xəstələri güllələmiş və evlərə od vurub yandırmışdılar. Bu dəhşətli bir 
əhvalat deyilmi, cənab müdir? Cüzamxana deyilən bir yer artıq yoxdur. Çürümüş ətləri 
 
17

---

bədənlərindən tökülən qırtlaqlarında ət parçaları xırıltı ilə sallanan iylənmiş xəstələr şəhər 
darvazasının qapıları arxasında səriliblər. Onların üstünə yavaş-yavaş neft tökərək 
yandırırdılar. 
  Müdirin gözləri kəlləsinə çıxdı. Onun alnında muncuq kimi tər damlaları görünməyə 
başladı. Bəlkə də ürəyində fikirləşirdi ki, hələ nə qədər, gec deyil, gedib nazirə desin, onu 
başqa bir yerə keçirtsinlər. 
  O, boğunuq bir səslə: 
  - ”Bura dəhşətli bir məmləkətdir!” - dedi: Amma, balalarım, məhz burada insanlar 
yüksək dərəcədə intizamın və hakimiyyət orqanlarının cəld hərəkət etməsinin nə qədər 
vacib olduğunu başa düşürlər. 
  Sinfimizin uşaqları müdirin ətrafına toplaşıb onun qayda-qanununun faydalı olması 
barədə nitqini dinlədilər. Cüzamxananın işi bitmişdi. Arxamızdan gələn son sinif 
tələbələri indi gərək özləri yeni bir nömrə uyduraydılar. Birdən mən soruşdum: 
  Cənab müdir, xəbəriniz varmı ki, Məmməd Heydərin oğlu məktəbimizin ikinci sinfində 
oxuyur. 
  Nə-əə! 
  Müdirimizin gözləri az qala təpəsinə çıxdı. Məmməd Heydər hər sinifdə ən azı üç il 
qalmışdı. O, on altı yaşında evlənmişdi, lakin buna baxmayaraq yenə məktəbə gəlirdi. 
Məmməd Heydərin oğlunun doqquz yaşı tamam olan kimi, o da eyni gimnaziyaya daxil 
olmuşdu.  Xoşbəxt ata, bu həqiqəti hər şeydən əvvəl sirr kimi saxlamağa çalışmışdı. 
  Lakin bir gün böyük tənəffüsdə dolu yanaqlı bir oğlan qaçaraq Məmməd Heydərə 
yaxınlaşdı və günahsız gözlərilə ona baxaraq dedi: “Ata mənə beş qəpik ver, şokolad alım. 
Verməsən riyaziyyat misallarını başqasının dəftərindən köçürtdüyünü anama 
deyəcəyəm”. 
  Məmməd Heydər xəcalətindən qıpqırmızı olmuşdu. O, oğlunun başını yumruqlamış, 
sonra ata olduğunu və oğlunun da eyni məktəbdə oxuduğunu uyğun bir anda müdirə 
söyləməmizi bizdən xahiş etmişdi. 
  Müdirimiz yenə soruşdu: 
  - Yəni, altıncı sinif şagirdi Məmməd Heydərin ikinci sinifdə oxuyan bir oğlu var? 
  Bəli elədir. O sizdən çox üzr istəyir. Məmməd Heydər oğlunun da özü kimi bir elm 
adamı olmasını arzulayır. Qərb biliyinə yiyələnmək həvəsi onda getdikcə daha geniş 
vüsət alır. 
  Müdirimiz qıpqırmızı oldu. O, dinməz-söyləməz dayanıb, ata ilə oğlunun eyni zamanda, 
eyni məktəbdə oxuduqlarının, məktəb qaydalarına zidd olub-olmadığı barədə düşündü. 
Lakin heç bir qərara gələ bilmədi. 
  Zalın yanından balaca bir qapı açıldı. On yaşlarında bir oğlan uşağı qalın pərdələri yan 
tərəfə çəkdi, sonra İrandan gəlmiş qara bədənli dörd kor musiqiçilərin əlindən tutub 
onları salona gətirdi. Kor musiqiçilər əl-ələ tutub salonun bir küncündəki xalının üstündə 
oturdular. Əllərindəki nadir musiqi alətləri İranda yüz il bundan əvvəl düzəldilmişdi. 
  Fəryad edən bir musiqi dilə gəldi. Musiqiçilərdən biri salam verən kimi qəzəlxan pozası 
ilə əlini qulağına qoydu. Bu, şərq müğənnilərinin klassik hərəkəti idi. Salona bir səssizlik 
çökdü. Bu dəfə korlardan biri həyəcanla dolub daşaraq ud çalmağa başladı. Sonra da 
qəzəlxan sakit bir səslə, oxumağa başladı: 
  “Bir İran xəncəri kimisən, 
 
18

---

  Parlayan yaqut dodaqların 
  Türk Sultanı olaydım, nikah bağlayardım sənə, 
  İncilər hörərdim, qulac-qulac saçlarına 
  Və öpər, öpərdim topuqlarını 
  QIZIL TASDA gətirərdim, 
  Əllərimlə qəlbimi sənə...” 
  Qəzəlxan susmuşdu. Onun yanında oturan xanəndə səsini qaldırdı və böyük nifrətlə 
bağırdı: 
  “Və hər gecə 
  Bir siçan kimi qaçardın 
  Eyvandan qonşunun evinə” 
  Tamburun qəmli səsi ətrafa yayıldı. Kamança da həzin bir səslə mələyirdi. Bu dəfə 
üçüncü xanəndənin oxumağının səsi yüksəldi: 
  “O ki bir çaqqaldır, onda iman yox, 
  Eyvah, ləkələndim, qara bəxtim ox!..” 
  Bir an ətrafa səssizlik çökdü. Üç, dörd qısa musiqi ahəngindən sonra dördüncü xanəndə 
xəfif və incə bir tərzdə oxumağa başladı... 
  “Üç gün itilədim xəncərimi. 
  Dördüncüdə sapladıb, haqlayıb düşmənimi, 
  Para-para etdim onu 
  Tərkimə atıram səni, sevgilim, 
  Döyüş örtüyümlə örtürəm üzümü 
  Və dörd nala çapıram səninlə dağlara”. 
  Mən qalın pərdələrdən birinin yanında dayanmışdım. Mənim yaxınlığımda müdirimiz 
və coğrafiya müəllimimiz dayanmışdılar. 
  Müdirimiz sakit səslə: 
  Nə qorxulu musiqidir! Deyə fısıldadı. Elə bil dəhşətli bir səsə qulaq asırsan. Görəsən bu 
şərqidə söylənilən sözlərin mənası nədən ibarətdir. 
  - Elə musiqinin ahəngi kimi mənasız olmalıdır, - deyə coğrafiya müəllimimiz cavab 
verdi. 
  İstədim ayaq barmaqlarımın üstündə kimsəyə bildirmədən sakitcə oradan uzaqlaşım. 
Birdən gördüm ki, qalın pərdə yavaşca tərpənən kimi oldu. Ehtiyatla ətrafa baxdım. 
Saçları qar kimi ağ, gözləri qeyri adi bir şəkildə parlayan bir qoca kişi pərdənin arxasında 
durub musiqini dinləyib ağlayırdı. Bu qoca kişi İlyas bəyin atası, Əlahəzrət Zeynal ağa idi. 
Onun mavi damarlı yumşacıq əlləri əsirdi. O əllərdə bəlkə imza atmağa belə qüvvə 
qalmamışdı, lakin bu əllər yetmiş milyon manat pula hakim idi. 
  Zeynal ağa, sadə bir kəndli idi. Lakin xanəndəlik sənəti haqqında böyük təcrübəyə malik 
idi. 
  Qəzəl sona yetdi. Musiqiçilər bu dəfə bir Qafqaz oyun havası çaldılar. Mən salonda 
süzməyə başladım. Tələbələr orada qrup-qrup dayanıb öz aralarında söhbət edirdilər. 
Onlardan bəziləri şərab içirdilər. Mən isə içmirdim. 
  Sinif yoldaşlarımız dostları və tanışları ilə bir küncə çəkilib öz aralarında 
zarafatlaşırdılar. Ətrafda saçları sarı, gözləri mavi, sifətləri pudralı bir  çox rus qızları 
vardı. Onlar rus tələbələri ilə və bəzən də erməni və gürcü tələbələri ilə söhbət edirdilər. 
 
19

---

Lakin onların yanlarına bir müsəlman tələbəsi yaxınlaşanda rus qızları bir an özlərini 
itirir, sonra isə dərhal istehza ilə özlərini çəkir, hırıltı ilə gülür, bir-iki kəlmə söz söyləyib, 
uzaqlaşardılar. 
  Biri pianoya yaxınlaşıb vals çalmağa başladı. Müdirimiz qubernatorun qızını rəqsə dəvət 
etdi. 
  Şükür allaha! Pilləkənin üst tərəfindən Ninonun səsi gəldi: Axşamınız xeyir, İlyas bəy. 
Bir az gecikdim. Amma bu mənim günahım deyildir. 
  Mən bayıra sıçradım. Nino nə bayır paltarı və nə də müqəddəs Tamara qız litseyinin 
uniformasını geymişdi. Qızıl düyməli qısa bir məxmər çəpgən onun çiyinlərinə atılmışdı. 
Onun beli elə sıx və incə bağlanmışdı ki, mən bir əlimlə onu aça biləcəyimə inanırdım. 
  Uzun qara bir məxmər yubkası ayaqlarına çatırdı. Mən ancaq onun ayaqqabılarının 
burunlarını görürdüm. Başına kiçik bir başlıq qoymuşdu. Alnından da iki cərgə qızıl sikkə 
asılmışdı. Gürcü şahzadə xanımının qədim vaxtlardan qalma bayram libası və hələ üstəlik 
bir Bizans Madonnasının siması! 
  Madonna bir qəhqəhə çəkdi: 
  Yox, Əli xan sən hirslənməməlisən. Bu yubkanın bağlarını bağlamaq saatlar çəkir. 
Nənəmin yubkasıdır. Bunu yalnız sizin şərəfinizə zorla əynimə geymişəm. 
  Mənimlə birinci rəqsi kim edəcək? - deyə İlyas bəy səsləndi. Nino sual dolu gözləri ilə 
mənə baxdı. Başımla “rəqs et” deyə mən işarə etdim. Yaxşı rəqs edə bilmirdim. 
  İlyas bəyə Ninonu etibar edə bilərdim. Çünki İlyas bəy ədəb ərkanı bilən bir dost idi. 
  İlyas bəy musiqiçilərə səs elədi: 
  Şamilin duasını çalın” 
  Birdən çılğın bir melodiya yüksəldi. İlyas bəy salonun ortasına sıçradı. Xəncərini sıyırdı. 
Onun ayaqları Qafqazlıların dağ rəqsinin atəşli ritmiylə hərəkətə gəldi. Xəncərin tiyəsi 
onun əlində parlayırdı. Nino rəqs edə-edə ona yaxınlaşdı. O, kiçik ayaqları ilə balaca 
oyuncaqlara bənzəyirdi. “Şamilin duası” musiqisi çalınırdı. Biz əl vuraraq musiqinin 
tempini tutmağa çalışırdıq. Nino qaçırılmalı olan gəlin idi... İlyas xəncəri dişlərinin 
arasına aldı. İlyasın qolları yırtıcı quşun qanadları tək açılmış və qızın ətrafında dolaşırdı. 
Ninonun ayaqları da durmadan fırlanaraq salonun ətrafında oynayırdı. Onun titrəyən 
qollarının hərəkəti qaçırılacaq bir gəlinin qorxu, ümidsizlik və fədakarlığını ifadə edirdi. 
Sol əlində bir cib dəsmalı tutmuşdu. Onun bütün bədəni əsirdi. Yalnız başlığındakı qızıl 
sikkələr cərgə ilə tərpənmədən qalmışdı. Belə də olmalı idi və rəqsdə ən çətin şey elə bu 
idi. Bu dərəcə çılğınlıqla salon boyunca rəqs etmək və başlığındakı qızıl sikkələrin birini 
də tərpənməyə qoymamaq ancaq gürcü qızlarına məxsus idi. İlyas bəy, ona aman 
vermədən dairə boyunca Ninonun dalınca qaçırdı. İlyasın qolları ilə etdiyi işarələr, 
getdikcə daha amiranə olurdu. Ninonun da hücumu dəf etməyə çalışan hərəkətləri 
getdikcə incələşirdi. Nəhayət Nino yolu bir ovçu tərəfindən kəsilmiş maral kimi dayandı. 
İlyas bəyin onun ətrafında çızdığı dairə getdikcə daralırdı. Ninonun gözləri itaətkar idi. 
Onun əlləri əsirdi. 
  Musiqinin kəskin səsi get-gedə yüksəlirdi. Nino sol əlini açdı. Onun əlindəki dəsmal 
dalğalanaraq yerə düşdü. Elə bu anda da İlyas bəyin xəncəri Ninonun ipək dəsmalına 
ilişdi və onu yerə mıxladı. 
  Simvolik rəqs sona çatdı. 
 
20

---

  Yeri gəlmişkən bir şeyi yada salmaq istəyirəm ki, rəqsdən qabaq mən öz xəncərimi İlyas 
bəyə vermişdim. Onun xəncərini də özümə götürmüşdüm. Deməli, Ninonun dəsmalını 
kəsən mənim xəncərimin tiyəsi idi. İşini daima pirli tutmaq lazımdır. Köhnə bir atalar 
sözündə deyilir ki, “Dəvəni Allahın əmanətinə tapşırmazdan əvvəl onun ipini kola sıx 
bağla”. 
   
  V 
   
  “Ey xan, qüdrətli əcdadlarımız bir gün özlərinə böyük şərəf və ətrafı dəhşətə gətirən ad 
verəcəkləri bu diyara ilk dəfə ayaq basdıqları zaman “Qara bax!... orada qar var!” - deyə 
qışqırmışlar. Dağlara yaxınlaşıb, balta dəyməmiş meşələri gördükdə isə “Qara bağ!” deyə 
qışqırmışdılar. Doğrudan da dağların yamacları qara bir bağa oxşayırdı. Elə o zamandan 
bəri bu diyara Qarabağ deyilir. Əvvəllər ora Aqvar, sonralar isə Sünik deyərdilər. Ey xan, 
indi bil ki bizim diyar çox qədim və şöhrətli bir diyardır. 
  Şuşada bir otağını kirayə götürdüyüm ev sahibim Mustafa kişi yenə məğrur səssizliyə 
qapandı. Sonra kiçik bir bardağdan Qarabağın meyvə arağından bir qədəh içib, hörüklərə 
bənzər qeyri adi pendirdən bir tikə kəsdi və boşboğazlığına davam etdi: “Bizim 
dağlarımızda qaranlıq ruhlar məskən salıb və nəhəng xəzinələrin keşiyini çəkirlər. Bunu 
hamı bilir. Dağlarımızda müqəddəs daşlar vardır. Meşələrimizin içindən isə müqəddəs 
çaylar axır. Allaha şükür hər şeyimiz var. Şəhərdə bir gəzinib ətrafınıza baxın... heç qəmli, 
dərdli bir adam görərsinizmi? Qətiyyən yox. Ayıq adam görə bilərsinizmi? Yox. Ağa, 
bizim məmləkətimizdə çaşıb qalacaqsınız”. 
  Mən bu diyarın şirin yalançılığına təəccüblənirdim. Öz balaca diyarlarını 
şöhrətləndirmək üçün onların uydurmadığı rəvayət qalmamışdı. Hələ dünən kök bir 
erməni mənə Şuşadakı Maraş kilsəsinin beş min il bundan əvvəl tikildiyini inandırmağa 
çalışırdı. Ona qayıdıb dedim ki: “Mənə belə yalançı uydurmaları danışma. Bütün 
xristianlığın yaşı heç iki min il deyildir. Axı xristian kilsəsi Xristosdan qabaq tikilə 
bilməzdi?!” 
  Mənim dediyim sözlər həmin erməniyə bərk toxunmuşdu. O, tənəli tərzdə dedi: 
“Əlbəttə, sən oxumuş, görmüş bir adamsan, sənə sözüm yoxdur. Amma icazə ver bu yaşlı 
kişi sənə bir neçə söz desin: “Bəlkə də xristianlıq başqa ölkələrdə iki min il bundan qabaq 
yaranıb. Lakin Xristos işığını biz Qarabağlılara başqalarından üç min il qabaq göstərib. 
Beş dəqiqə sonra həmin adam, gözünü qırpmadan, mənə fransız generalı Muratın Şuşa 
ermənisi olduğunu söyləməyə başladı. Guyə o, Qarabağ adının şərəfini fransada yaymaq 
üçün uşaq yaşlarında Şuşadan Fransaya getmişdi. 
  Mən Şuşada yol üstü bir daş körpünün üstündən faytonla keçərkən faytonçu körpünü 
mənə göstərib qürurla dedi ki, “Bax, bu körpünü Makedoniyalı İsgəndər  İrana gedərkən 
tikdirmişdir. O, orada ölməz qəhrəmanlıqlar göstərmişdi”. 
  Halbuki körpünün aşağı hissəsindəki daşın üstündə körpünün tikilmə ilinin tarixi 
“1897” il göstərilmişdi. Faytonçunun sözlərinin doğru olmadığını ona işarə edib həmin 
yazını ona göstərdim. O, da özünü o yerə qoymayıb cavab verdi: “Eh, ağa, ruslar bizim 
zəfərlərimizi qısqandıqları üçün o tarixi sonradan oraya həkk etmişlər”. 
  Şuşa qəribə bir şəhərdir. Meşələr və çaylarla əhatə olunmuş bu şəhər dağların 
yüksəkliklərində, dəniz səviyyəsindən min beş yüz metr hündürlüklə tikilmişdir. 
 
21

---

Müsəlmanlarla Ermənilər orada barış içində gül kimi gün keçirib yaşayırdılar. Çünki Şuşa 
uzun illərdən bəri qafqaz, İran və Türkiyə ölkələri arasında körpü olmuşdur. Dağlarda və 
çay vadilərində çiy kərpicdən tikilmiş balaca komalar ucalırdı. Yerli uşaqlar çox zaman bu 
komaları saray adlandırırdılar. Bu şəhər ətrafındakı komalarda müsəlman bəyləri ilə 
ağaları və erməni məlikləri yaşayırdılar. Bu adamlar evlərinin qapılarında saatlarla oturub 
qəlyanlarını çəkərək bir-birlərinə Rus imperatorluğunun məhv olmasının qarşısı dəfələrlə 
Qarabağ generalları tərəfindən alınmasından danışardılar və Qarabağlılar olmasaydı 
imperiyanın başına nələr gələ biləcəyindən durmadan bir-birlərini anlatmaqdan 
yorulmazdılar. 
  Mən və qoçum, dəmir yol stansiyasından at arabası ilə əyri-üyrü dağ yollarından keçərək 
yeddi saatdan sonra Şuşaya çatdıq. Qoçuluq  dağa çox quldurluğa meyl göstərən silahlı 
nökərlərin peşəsi idi. Təpədən dırnağa kimi silahlanmış bu adamlar qaradinməz olardılar. 
Onların hamısının da sifətlərində savaşçı cizgiləri vardır. Atam qoçunu mənə qoşmuşdu 
ki, yolda məni yad adamlardan qorusun. Qoçum etibarlı bir adam idi. Elə bil bir az da 
Şirvanşirlər nəslinə qohumluğu da çatırdı. Bu cür qohumlara ancaq şərqdə rast gəlmək 
olardı. 
  Artıq beş gün idi ki, Şuşada idim. Ninonun gəlməsini gözləyirdim. Bu beş gündə 
yerlilərim mənə dünyanın bütün igidlərinin və şöhrətli adamlarının şuşalı olmaqlarından 
danışırdılar. 
  Mən şəhərin bağçalarını, parklarını gəzir və məscid minarələrini seyr edirdim. Şuşa çox 
mömin şəhər idi. Oradakı məscid və kilsələr altmış minlik əhali üçün kifayət idi. Üstəlik 
şəhər ətrafında saysız-hesabsız pirlər, birinci növbədə də şübhəsiz ki, müqəddəs Vəli 
Saray bəyin iki ağacı dururdu. Elə ilk gündən şuşalılar məni bu yerlərə dartıb 
aparmışdılar. Müqəddəs Vəli Saray bəyin qəbri Şuşadan bir saat aralı idi. Hər il bütün 
şəhər əhli oraya ziyarətə gedər və ehsanlar verərdi. Tünd qara rəngli paltarlar geymiş 
dindarlar isə balaca meşədə qorunan müqəddəs Vəli Saray bəyin qəbrinə qədər olan yolu 
diz üstə sürünə-sürünə gedərdilər. Bu xeyli narahatçılıq yaratsa da, zəvvarların diqqətini 
xüsusilə cəlb edirdi. Müqəddəs Vəlinin qəbri üstündəki ağaclar böyümüşdülər. Onlara 
toxunmaq ən böyük günah sayılırdı. Kim ağacların bircə yarpağına toxunsaydı, elə 
yerindəcə iflic olardı. Müqəddəs Vəli Saray bəy bax beləcə qüdrətli adam idi. 
  Amma bu müqəddəsin indiyədək hansı möcüzəni göstərdiyini mənə heç kim izah edə 
bilmədi. Bunun əvəzində isə camaat onun bir işində təfərrüatı ilə mənə danışdılar ki, guya 
o bir dəfə düşmənləri tərəfindən təqib olunarkən onun atı hələ bu gün də şuşanın 
yerləşdiyi dağın təpəsində çapır. Təqib edənlər ona yaxınlaşmamışdan onun atı nəhəng 
sıçrayışla dağların, qayaların və Şuşanın üstündən uçub qeyb olmuşdu. Möminlər bu gün 
belə nəcib heyvanın endiyi qayalarda həkk olunmuş nal izlərini görə bilirdilər. Bir atın o 
dərəcədə sıçramasının mümkün olduğuna şübhə etdiyimi bildirəndə onlar incimiş halda 
and-aman edib dedilər ki, “Ağa, bu at Qarabağ atı idi!” Bunu deyib, qarabağ atı barədə 
mənə bir maraqlı əhvalat söylədilər: 
  “Bizim diyarda hər şey gözəldir” - deyə söyləməyə başladılar. Ancaq bu diyarın ən gözəl 
şeylərindən biri də qarabağ atları idi. Qarabağın şöhrətli atını almaq üçün İran şahı Ağa 
Məhəmməd bütün hərəmxanasını bu atın əvəzinə verməyə hazır idi. Görəsən mənim 
dostlarım Ağa Məhəmməd şahın axtalanıb xədimağa olduğunu bilmirdilərmi? Bu at 
deyilənə görə “Müqəddəs yaranmış bir at idi”. Bu möcüzəli at cinsini meydana gətirənə 
 
22

---

qədər insanlar yüz illər boyu durmadan əmək sərf etmiş və nəticədə yeni at cinsi – 
Qarabağın məşhur kəhər atı yaranmışdı. Dünyanın ən məşhur cins atı Qarabağın qırmızı 
qızılı rəngli atı idi. 
  Bu qədər tərifdən sonra atlara marağım artdı və xahiş etdim ki, o gözəl atların birini 
mənə göstərsinlər. Dostlarım qayğıkeş baxışlarla məni süzüb dedilər ki, “Sultanın 
hərəmxanasına girmək – Qarabağ atlarının tövləsinə girməkdən asandır. Qarabağda cəmi 
on iki belə kəhər atı vardır. Bu atların sahibləri ancaq müharibə olan zaman onları 
minirlər”. Bəxtim gətirməmişdi. Ona görə də onların o əfsanəvi Qarabağ atları barədə 
söylədikləri ilə kifayətlənməli idim. 
  İndi isə şuşadakı mağarda oturmuş Mustafa kişinin boş uydurmalarına qulaq asa-asa 
Ninonu gözləyirdim. Bu əfsanəvi diyara da artıq alışmışdım. 
  “Ey xan – deyə Mustafa kişi sözə başladı – Sizin əcdadlarınız müharibələr aparmışlar, 
sən isə təhsilli, oxumuş bir adamsan. Elə ona görə də gözəl sənətlər haqqında bəhs edilən 
söhbətlərdən başın çıxır. Farslar Sədi, Hafiz, və Firdovsi ilə, ruslar isə Puşkin ilə fəxr 
edirlər. Uzaq Qərbdə də Göte adlı bir şair olub və o, şeytan haqqında şer yazıb”. 
  Onun sözünü kəsərək: “Bəlkə bu şairlər də Qarabağdan çıxıblar?”- dedim. 
  - Xeyir, hörmətli qonaq, amma demək lazımdır ki, bizim şairlərimiz onlardan daha 
istedadlıdır. Onlar o qədər qürurlu idilər ki, şerlərini kağıza yazmadan əzbər 
oxuyurdular. 
  - Hansı şairləri nəzərdə tutursan, aşıqlarımı? 
  - Bəli, aşıqları nəzərdə tuturam – deyə Mustafa kişi mötəbər şəkildə cavab verdi. Onlar 
Şuşanın ətrafındakı kəndlərdə yaşayırlar. Sabah aşıqların dərviş qəhvəxanasında yarışları 
var. Gedib onları heyran-heyran dinləmək istəyirsənmi? 
  - Razılığımı bildirdim və ertəsi gün əyri-üyrü yollarla yoxuşu qalxıb Qafqaz aşıq 
sənətinin dayaq nöqtəsi sayılan Daş kəndə gəldik. Demək olar ki, Qarabağın hər kəndində 
yerli aşıqlar vardı. Onlar qışda şer yazarlar, mahnılar və dərvişlərin rəqs motivlərini 
bəstələyərlər, baharda isə klublar və saraylarda yeni şərqilərini və mahnılarını 
oxuyardılar. Qarabağda üç kənd vardı ki, orada ancaq sırf aşıqlar yaşayırdılar. Şərqin ta 
qədim zamandan şeriyyətə hörmət bəsləməsinin əlaməti olaraq yerli feodallar onları 
vergidən azad etmişdilər. 
  Bu kəndlərdən biri də Daş kənd idi. 
  Bu kənd sakinlərinin adi kəndli olmadıqlarını müəyyən etmək üçün onlara bircə dəfə 
baxmaq kifayət idi. Onların kişiləri uzun saç buraxırlar və ipək kaftanlar geyirlər. 
Qadınları isə qəmgin baxışlarla kişilərinin dalınca gedib musiqi alətlərini daşıyardılar. 
Aşıqları heyran-heyran dinləmək üçün Daş kənd Şuşadan gəlmiş dövlətli müsəlmanlar və 
ermənilərlə dolu idi. Tamaşaçı kütləsi kəndin əsas meydançasında toplaşmışdı. Meydanın 
ortasında isə bir-birilə amansız döyüşə hazır olan iki igid aşıq dayanmışdı. Onlar 
burunlarını çəkərək – bir-birlərinə nifrətlə baxırdılar. Əsən külək onların saçlarını 
yellədirdi. Aşıqlardan biri qışqırıb dedi: - Sənin paltarından təzək iyi gəlir, sifətin donuz 
sifətinə bənzəyir, istedadın ən nazik tükdən də nazikdir və sənə bir az pul versələr özün 
haqqında təhqiramiz şer yazarsan”. 
  O biri aşıq acıqlı-acıqlı səsini ucaldaraq dedi: 
 
23

---

  - Sənin paltarın təlxək libasına bənzəyir, səsin də xədimağanın səsini xatırladır. Mənim 
istedadım yoxdursa, sənin də şairliyin yoxdur. Sən ancaq mənim dolu süfrəmdən atılan 
törtöküntülərlə yaşayırsan. 
  Aşıqlar get-gedə qızışaraq bir-birlərini iynəli sözlərlə təhqir edirdilər. 
  Nəhayət meydana ağ saçlı nurani bir qoca gəldi. O, aşıqlar arasındakı yarışma üçün iki 
mövzu elan etdi: 
  Mövzulardan biri “Araz üzərində ay”, digəri isə “Ağa Məhəmməd şahın ölümü” idi. 
  Aşıqlar başlarını göyə çevirib şerlərini oxumağa başladılar. Onlar oxuyurdular ki, Ağa 
Məhəmməd şah kişilik gücünü yenidən qaytarmaq üçün Tiflisə, kükürdlü vannalar qəbul 
etmək üçün gedir. Ona kükürtlü vannalar da kömək etməyəndə Xədim ağa şəhəri yerlə-
yeksan etmiş və bütün qadın və kişiləri vəhşicəsinə öldürtmüşdü. Lakin dala qayıdan 
zaman tale onu Qarabağa tələsdirdi. O, öz çadırında yatdığı yerdə xəncərlə 
öldürülmüşdü. Böyük şah həyatdan heç bir həzz almadan öldürüldü. O, hərb yürüşləri 
zamanı aclığa dözmüş, qara çörək yeyərək, ayran içib yaşamışdı. O, saysız-hesabsız 
ölkələri fəth etmişdi, amma səhradakı dilənçilər qədər yoxsul olmuşdu. Xədim ağa  
Məhəmməd belə adam idi. 
  Aşıqlar bütün bunları əruz vəzni üslubunda oxuyurdular. Onların biri ən gözəl 
qadınların yaşadığı ölkədə Xədimağanın işgəncələrinə dəqiqliyi ilə təsvir edir, o birisi isə 
bu qadınların edam səhnəsini təfərrüatı ilə təsvir edirdi. Tamaşaçılar məmnun 
olmuşdular. Aşıqların alınlarından muncuq iriliyində tər dənələri axırdı. Birdən mülayim 
səsi olan aşıq səsləndi: “Araz üzərindəki Ay kimə bənzəyir?” 
  Acıqlı aşıq onun sözünü kəsərək: “Sənin sevgilinin camalına” dedi. 
  Mülayim səsi olan aşıq dilləndi: “Bu Ayın işığı mülayimdir”. 
  - Xeyir, - deyə acıqlı aşıq cavab verdi. - Bu Ay şəhid olmuş cəngavər bir döyüşçünün 
qalxanına bənzəyir”.  
  Bu bənzətmədə birinciliyi əldə etmək üçün aşıqlar yorulub biri-birini taqətdən salırdılar. 
Sonra onların hər ikisi ayrı-ayrılıqda Ayın gözəlliyindən, düzənlikdə bir Bakirənin saç 
hörküsü kimi dolana-dolana əsən küləyə, Araz çayının sularında əks olunan Aya Baxan 
sevgililərdən şərqilər oxuyurdular. 
  Bənzətmələrin sonunda acıqlı qalib elan edildi və xoşa gəlməz bir gülüşlə rəqibinin 
sazını mükafat olaraq əlindən aldı. Sazın çanağı ağzına qədər pullarla doldurularkən 
qaşqabağını sallayıb ətrafa baxırdı. 
  - Qələbənə görə sevinirsənmi? - deyə soruşdum. O nifrətlə yerə tüpürdü və dedi: – Ağa, 
buna qələbəmi deyərlər? Haradadır o keçmiş yarışmalar. Yüz il bundan qabaq belə 
yarışmaların sonunda qalib gələn məğlubun başını çapa bilərdi. O zamanlar sənətə 
hörmət böyük idi. İndi nazik ürəkli olmuşuq. İndi kimsə bir qoşma üçün qanını fəda 
etmir. 
  - İndi sən bu diyarın ən yaxşı aşığısan. 
  - Yox – dedi və onun gözlərində dərin bir kədər göründü. - Mən ancaq bir sənətkaram. 
Əsl aşıq deyiləm.  
  Bəs əsl aşıq nə deməkdir? 
  Acıqlı aşıq dilləndi: - ”Ramazan ayında” əsrarəngiz bir gecə vardır. Ona Qədir gecəsi 
deyirlər. Bu gecədə təbiət bir saatlığa yatır. Çaylarda sular axmır, cinlər, şeytanlar 
xəzinələrin keşiyində durmurlar. Çəmənlərdə otların artdığını və ağacların danışdığını 
 
24

---

eşitmək olur. Çaylardan su pəriləri yüksəlir və o gecədə dünyaya gələn adamlar alim və 
şair olurlar. Qədir gecəsində aşıq gərək bütün şairlərin hamisi olan İlyas peyğəmbəri 
çağırsın. Peyğəmbər düz vaxtında peyda olur və öz camından aşığa su verib deyir: - Bu 
gündən etibarən sən əsl aşıqsan və yer üzündə hər şeyi mənim gözlərimlə görəcəksən. 
  Buna nail olan aşıq hər ünsürə hakim olur: bütün insanlar və heyvanlar, küləklər və 
dənizlər onun səsinə baş əyir, çünki onun səsində artıq peyğəmbərin qüdrəti və gücü 
vardır. 
  Acıqlı aşıq yerə oturdu, üzünü əlləri arasına aldı və birdən birə hönkür-hönkür 
ağlamağa başladı. 
 
  - Amma Qədir gecəsinin hansı gecə olduğunu və bu gecənin hansı saatında yatmaq 
lazım olduğunu artıq heç kim bilmir. Buna görə də bu dünyada əsl aşıq qalmayıb. 
  Dünyada tənha qalmış acıqlı aşıq ayağa durub qəmgin və qaradinməz halda Qarabağın 
yaşıl cənnətini bir səhra canavarı kimi tərk etdi. 
   
  VI 
   
  İsa bulağı öz yatağında şırıltıyla axırdı. Onun ətrafındakı ağaclar yorğun müqəddəslər 
kimi başlarını göyə qaldırmışdılar. Cənuba doğru çoban yaylaqlarını xatırladan yam-yaşıl 
otlaqlar üfüqə doğru uzanıb gedirdi. Şuşa təpələrin ardında qalmışdı. Şərqdə isə Qarabağ 
tarlaları Azərbaycanın tozlu çölləri içində gözdən itirdi. Zərdüşt atəşlərinin qızğın nəfəsi, 
çöl küləklərinin qanadlarında düzənliyi süpürürdü. Ətrafımızdakı qorunan meşədə ən 
kiçicik yarpaq belə tərpənmirdi. Qədim zəmanələrin ilahələri buraları tərk edib getmiş 
olsalar da füsunkarlıqları sanki hələ də qalmışdı. Bizim tonqalın atəşi də bu müqəddəs 
yerlə əhd-peyman olsun deyə yandırılmış neçə-neçə ocaqlardan çox gerilərə qalmışdı. 
Rəngarəng xalılar dairəvi şəkildə tonqalın ətrafına sərilmişdi. Xalıların üstündə mən kef 
çəkən gürcülərlə bir yerdə oturmuşdum. Ocağın ətrafındakı xalıların üzərində küpələr 
dolusu şərab, cürbəcür meyvələr, üst-üstə qalanmış tərəvəz, pendir, səbzələr 
düzülmüşdü. Bulaq boyunca Sasandi adlanan səyyah aşıqlar oturmuşdular. Onların 
əllərindəki alətlərin adları elə musiqini xatırladırdı: dairə, çinuri, tara, diplipito. 
  Onlar farsi üsulda bir bayatı və lirik bir məhəbbət mahnısı oxumağa başladılar. Bu 
mahnını ekzotik təsiri artırmaq üçün gürcülər arzu etmişdilər. Əgər latın dili müəllimimiz 
burada olsaydı, məmləkət ənənələrinin bir hissəsinə çevrilmiş bu əyləncəni “Diyonisios 
aləmi” adlandırardı. Nəhayət oradakı kurortun şən qonaqlarını Şuşa yaxınlığındakı 
meşədə təşkil olunmuş gecə ziyafətinə dəvət edən Kipiani ailəsi gəlib çıxdı. 
  Qarşımda Ninonun atası oturmuşdu. O, ziyafət mərasiminin şərtlərinə uyğun olaraq 
tamada rolunu ifa edirdi. Onun parlaq gözləri, qırmızımtıl sifəti və qapqara uzun bığları 
var idi. Kipiani əlindəki qədəhi mənim şərəfimə qaldırıb içdi. Mən içki içmədiyim halda 
qədəhimi qaldırıb bir qurtum içdim. Başqa vaxt olsaydı içməzdim, amma məclisə 
tamadalıq edən Ninonun atası şərab içməyi tələb edəndə, içməmək nəzakətsizlik olardı. 
  Uşaqlar bulaqdan su gətirdilər. Bu sudan içən adam kefi istədiyi qədər yeyib içə bilərdi 
və artıq yeməkdən də zərrə qədər narahatçılıq hissi etməzdi. Çünki İsa bulağının suyu da 
Qarabağın saysız-hesabsız möcüzələrindən biri idi. Ocağın şölələnən işığında Ninonun 
anasının profilini gördüm. Onun sərt bir profili vardı. O, ərinin yanında oturmuşdu, onun 
 
25

---

gözləri gülürdü. Bu gözlər nə vaxtsa sehrkar Medeyanın Arqono Yasonla tanış olduğu 
Rion obasındakı Minqrelliyanın yaratdığı gözlər idi. 
  Tamada qədəhini qaldırdı: “İçək möhtərəm Dadianinin sağlığına!” 
  Uşaq baxışlı bir qoca ona təşəkkür etdi. Bununla da üçüncü dövrə başlandı. Hərə öz 
qədəhini bir nəfəsə boşaltdı. Ancaq sərxoş olanı yox idi. Gürcülər süfrə başında olanda 
ürəkdən nəşələnməyi sevirlər. Amma onların ağılları İsa bulağının suyu kimi təmiz və 
şəffaf qalırdı. 
  Meşəlikdə kef məclisi düzəldən təkcə biz deyildik. Meşə saysız-hesabsız ocaqların işığına 
qərq olmuşdu. Çünki bütün şuşalılar hər həftə müxtəlif bulaqların başına yığılırlar. Kef 
məclisləri səhər açılana qədər davam edirdi. Müsəlmanlarla Xristianlar müqəddəs 
meşəciyin bütləri xatırladan ağaclarının kölgəsi altında şənlənirdilər. 
  Mən, yanımda oturan Ninoya baxdım. O, ağsaçlı Didiani ilə söhbət edirdi. Bu da adət və 
ənənənin bir əlaməti idi: qocalara hörmət, cavanlara məhəbbət... 
  Didiani dilləndi: 
  - Siz gərək bir fürsət tapıb, mənim Zuqdidi yay malikanamə gələsiniz. Malikanəm Rion 
çayının qırağındadır. Bir zamanlar bura Medeanın kölələrinin qoyun yunları ilə qızıl 
tozlarını yuduqları yer idi. Əli xan, siz də gəlin. Siz Minqreliyanın balta dəyməmiş tropik 
meşələrini və qədim ağaclarını görərsiniz. 
  - Məmnuniyyətlə, möhtərəm Didiani, gələrəm, amma ağacları görmək üçün yox, sizə 
görə gələrəm. 
  - Nəyə görə ağacların əleyhinəsiniz? Mənim üçün ağaclar Kamil həyatın təcəssümüdür. 
  Nino söhbətə qarışdı: 
  - Əli xan xəyalətlərdən qorxan uşaqlar kimi ağaclardan qorxur. 
  - Elə deyil canım, - dedim. Ancaq sizin üçün ağaclar nə qədər əzizdirsə, mənim üçün də 
bir o qədər çöllər əzizdir. Möhtərəm Dadiani, ağacların olduğu dünya məni karıxdırır. Bu 
dünya vahimə, cin və şeytanlarla doludur. Üstəlik meşələrin içi qaranlıqdır. Günəşin 
şüaları ağacların kölgəsində yox olur. Meşələrin qaranlıqları məni sıxır, budaqların 
xışıltılarını eşidəndə isə qəlbimə hüzn çökür. Mən, sadə şeylərdən xoşlanıram: 
küləklərdən, qumlardan və daşlardan. Çöl bir qılınc zərbəsi kimi sadədir. Meşələr isə 
Qordiy düyünü (1) kimi dolaşıqdır. Mən meşənin içinə girdiyim zaman çaşıb yolumu tam 
itirirəm, möhtərəm Didiani. 
   
  - ---------------------------------- 
  1. Dolaşıq, cəncəlli məsələ. Red. 
--------------------------------------- 
 
  Didiani fikirli-fikirli mənə baxıb dedi: 
  - Sizdə çöl adamının ruhu var. Görünür, insanları bölmək üçün yalnız bir doğru üsul 
vardır: insanları meşə adamlarına və çöl adamlarına bölmək lazımdır. Şərqin içkisiz 
sərxoşluğu çöldən gəlir. Çöllərdə isti küləklərlə qızmar qum insanları sərxoş edir. Orada 
həyat sadə və problemsizdir. Meşələr isə min bir suallarla doludur. Çöl isə kimsədən bir 
şey istəməz, kimsəyə, bir şey verməz və heç bir şey də vədd etməz. Lakin ruhun atəşi 
meşədəki odundan gəlir. Çöl adamının, yəni gözlərimlə görə bildiyim tək bir üzü vardır. 
O, tək bir həqiqət tanıyır, o tək həqiqət də onun qəlbini doldurur. Meşə adamının isə min 
 
26

---

bir sifəti vardır. Təəssübkeşlər çöldən, yaradıcılar isə meşələrdən gəlirlər. Bəlkə də Şərq və 
Qərb arasındakı əsas fərq də elə budur. 
  Adlı-sanlı erməni sülaləsindən olan gömbul Məlik Naçararyan:  
  - Biz ermənilərlə gürcülər elə bu səbəbdən meşələri sevirik – deyə söhbətə qarışdı. 
Domba gözləri və qalın kol kimi qaşları olan bu adam filosofluq etməyə və içkiyə artıq 
dərəcədə meyl göstərirdi. Naçararyan qədəhini mənim şərəfimə qaldıraraq bərkdən dedi: 
 
  - Əli xan, dağlardan qartallar, meşələrdən də pələnglər çıxır, bəs çöllərdən nə çıxır? 
  - Aslanlar və cəngavərlər! - deyə cavab verdim. Nino razı halda çocuqcasına əl çaldı. 
  Şişlərin üzərində nar kimi qızarmış kabablar paylanırdı. Qədəhlər dəfələrlə dolub 
boşalırdı. Gürcü şənliyinin sədası meşəni bürümüşdü. Didiani Naçararyanla nəyi isə 
müzakirə edirdilər. Nino da fürsətdən istifadə edib sualedici baxışını mənə zillədi. Mən 
razılıq işarəsi olaraq başımı tərpətdim. Artıq qaranlıq çökmüşdü. Ocaq işığında keflənmiş 
adamlar cinləri, ya da quldurları andırırdılar. Heç kim bizə fikir vermirdi. Ayağa durub 
yavaş-yavaş bulaq tərəfə getdim. Əyilərək ovucumla suyu götürüb içdim. Bulaqdan su 
içmək adama çox xoş gəlirdi. Bir xeyli orada dayanıb suyun üstünə düşən ulduzların 
əksini seyr etdim. Arxamda ayaq səsləri eşidildi. Quru bir budaq kiçik bir ayağın altında 
şaqqıldadı... Əlimi uzatdım, Nino əlimi dərhal tutdu. Biz əl-ələ verib meşənin 
dərinliklərinə getdik.  
  Ocağın başından ayrılmamış meşənin dərinliklərinə getmək düzgün bir hərəkət deyildi. 
Nino balaca bir çəmənlikdə oturdu. Sonra məni də özünə doğru çəkdi. Həmişə şən və şad 
olan Qarabağda da ciddi və sərt adətlər var idi. Mustafa kişi mənə dəhşət içində 
danışmışdı ki, on səkkiz il bundan qabaq Qarabağda bir ailədə sədaqət pozulmuş və 
bunun nəticəsində də o gündən bəri meyvə ağacları məhsullarını azaltmışlar. 
  Biz biri-birimizə baxırdıq. Ay işığında Ninonun sifəti solğun görünürdü. “Prinses” deyə 
ona müraciət etdim. Nino çəpəki mənə baxdı. Artıq iyirmi dörd saat idi ki, o, prinses 
olmuşdur. Atasının knyaz rütbəsinə layiq olduğunu isbat edib, Peterburqdakı Çara qəbul 
etdirə bilməsi isə iyirmi dörd il çəkmişdi. Bu gün səhər Peterburqdan Ninonun atasına 
teleqram gəlmişdi. Ninonun atası itirdiyi anasını yenidən tapmış bir uşaq kimi sevinirdi. 
O, hamımızı gecə ziyafətinə dəvət etdi. 
  - ”Prinses”, - deyə mən təkrar etdim.  Sonra Ninonun üzünü əllərimin arasına aldım. O 
heç bir müqavimət göstərmirdi. Ola bilsin ki, Kaxetiya şərabını çox içmişdi və yaxud da 
onu sərxoş edən meşə və ay işığı idi. Mən onu öpdüm. Onun ovuclarının içləri yumşaq və  
ilıq idi. Biz yumşaq yosunların üstündə uzanmışdıq. Nino mənim üzümə baxırdı. Onun 
sifəti nazilmiş və ciddiləşmişdi. Ay işığında onun bədəni sarımtıl əqiq daşı kimi 
parıldayırdı. Mən onun ürək döyüntüsünü eşidirdim. Onun dizləri əsirdi, gözlərindən yaş 
gəlirdi. Gözlərindən gələn yaşlarını dodaqlarımla sildim və nəm yanaqlarını qurutdum. 
  Nino ayağa qalxdı. Onun susmağı yalnız daxilindəki müəmmalı hisslərdən idi. Mənim 
Ninomun on yeddi yaşı hələ təzəcə tamam olmuşdu. O, müqəddəs Kraliça Tamara 
litseyinə təzəcə gedirdi. Nino dillənib dedi ki, “Əlixan mənə elə gəlir ki, səni sevirəm. 
Hətta indi prinses olduğum halda da səni sevirəm”. 
  - Bəlkə prinsesliyin artıq uzun çəkməyəcək - deyə cavab verdim. 
  Nino sözümü başa düşmədi karıxmış halda dedi: 
  - Sə nə demək istəyirsən? Yəni çar atamın prinseslik ünvanını bizdən geri mi alacaq? 
 
27

---

  - Sən ərə gedən kimi o ünvanı itirəcəksən. Amma xanlıq ünvanı da çox gözəl bir 
ünvandır.  
  Nino əllərini boynunun ardında çarpazlaşdırdı, başını geri atıb qəhqəhə ilə güldü: 
  - Xan, bəlkə elə Xan xanımı? Xan xanımları üçün bir ünvan yoxdur? Ümumiyyətlə, sənin 
qəribə bir evlənmə təklifi irəli sürmək üsulun var, – əgər bunu nəzərdə tutursansa... 
  - Mən bunu nəzərdə tuturam. 
  - Nino üzümü tumarladı və onun barmaqları saçlarımın içərisində itdi: 
  - Əyər birdən bəli desəm, onda sən ömrünün sonuna qədər Şuşa yaxınlığındakı meşəni 
xoş xatirə kimi yadda saxlayacaq və ağaclarla sülh bağlayacaqsan? 
  - Mənə elə gəlir ki, edərəm hər halda. 
  - Toydan sonrakı səyahətimizi keçirmək üçün Tehrandakı əmingilə gedərik, mən də 
orada xüsusi nəzarət altında olan Şahənşahın hərəmxanasını ziyarət edəcəyəm. Oradakı 
şişman qadınlarla çay içib söhbət etməli olacağam. 
  - Başqa? 
  - Ondan sonra da mən çölləri gəzə biləcəyəm, çünki orada mənə baxa biləcək bir ins-cins 
olmayacaq. 
  - Yox, Nino, sən çölləri gəzib baxmayacaqsan, çünki xoşuna gəlməyəcək. 
  Nino əllərini uzadıb boğazımdan tutdu və burnunu alnıma yapışdırıb dedi: 
  - Əli xan, bəlkə elə doğrudan da sənə ərə getdim. Amma heç fikirləşmisənmi ki, biz meşə 
və çöllərdən başqa nə kimi əngəllər qarşımıza çıxacaq? 
  - Hansı əngəllər? 
  - Əvvəla mənim bir müsəlmana ərə getdiyim üçün atam və anam kədərlərindən 
öləcəklər. Sonra sənin atan sənə lənət oxuyub tələb edəcək ki, mən müsəlmançılığı qəbul 
edim. Bunu da qəbul etsəm bu dəfə çar babamız, xristian dininə satqınlıq etdiyimə görə 
məni Sibirə sürgün edəcək: Səni də təhrik etdiyin üçün mənə qoşacaq. 
  Mən gülə-gülə cavab verdim: 
  - Sonra da biz, Şimal dənizinin ortasında, bir buz dağının üzərində oturacağıq. İri ağ 
ayılar da gəlib bizi tikə-tikə edib yeyəcəklər. Yox, Nino, zənn etdiyin qədər də pis 
olmayacaq. Sən müsəlmançılığı qəbul etməlisən, valideynlərin də kədərlənib 
ölməyəcəklər. Toydan sonrakı səyahətimizi də yaxşı keçirmək üçün Parisə və Berlinə 
gedərik ki, sən oraları gəzərkən Bui de Bulonun meşəsinə və Berlinin məşhur 
heyvanxanasına tamaşa edərsən. 
  - İndi nə deyirsən? Nino təəccüblə mənə baxıb cavab verdi: 
  Məni çox istəyirsən, ona görə də yox demirəm. Amma hə deməyə də hələ vaxt var. 
Qorxma qaçası deyiləm. Məktəbi qurtaran kimi valideynlərimizlə danışarıq. Ancaq, 
səndən xahiş edirəm ki, məni qaçırmağa səy göstərmə. Bilirəm bunu siz də necə edirlər. 
Bir gün qəfildən gəlib məni atın tərkinə atırsınız və dağa qaçırarsınız. Nəticədə də 
Kipianilər ailəsi ilə güclü qan davası başlanır. 
  Nino birdən-birə şux və dəcəl bir qıza çevrilmişdi. Onun vücudunda elə bil hər şey 
gülürdü: üzü, əlləri, ayaqları, bədəni... O bir ağaca söykənib, məni aşağıdan yuxarıya kimi 
süzdü. Mən onun qabağında durmuşdum. Nino ağacın kölgəsində, ovçuların 
qorxusundan meşələrdə gizlənən qorxmuş bir ceyrana bənzəyirdi. 
  - Gedək, - deyə Nino dilləndi.  
 
28

---

  Biz meşənin içindən keçib böyük tonqalın yanına qayıtdıq. Yolda birdən-birə Ninonun 
ağlına nə isə gəldi. O, yerindəcə dayandı başını qaldırıb Aya baxmağa başladı.  
  Bəs bizim gələcək uşaqlarımız hansı dinə mənsub olacaqlar? - deyə təşvişlə soruşdu. 
  - Mən də qeyri-müəyyən bir şəkildə dedim ki, “ən yaxşı və təmiz dinə mənsub 
olacaqlar”. 
  Nino inamsızlıqla mənə baxdı və bir müddət susub fikrə getdi. Sonra qəmli halda: 
  - Mən sənin üçün çox yaşlı deyiləmmi? Mənim bu yaxınlarda on yeddi yaşım tamam 
olacaq. Sənin gələcək həyat yoldaşının indi on iki yaşı olmalı idi. 
  Mən onu sakitləşdirdim. Yox, o  mənim üçün qətiyyən çox yaşlı deyildi. O həddən artıq 
ağıllı və hiyləgər idi. Bir gənc qızın ağıllı və hiyləgər olması həqiqətən yaxşı şey idimi? 
Mənə elə gəlirdi ki, biz şərqlilər vaxtından çox tez həddi-buluğa çatırıq, qocalırıq və 
ağıllaşırıq. Bununla belə bəzən hamımızın səfeh və sadəlövh olduğumuz qənaətinə 
gəlirəm. Əslində nə düşünmək lazım idi, bilmirdim. 
  Ağaclar, Nino, uzaqdan işığı gələn ocaqlar məni çaşdırmışdı. Amma hamıdan çox mən 
özüm özümü çaşdırmışdım. Bəlkə də mən Kaxetiya şərabından çox içib, bir səhra qulduru 
kimi məhəbbətin sakit bağçasında bir sərsəri kimi dolaşırdım. 
  Əlbəttə Ninonun bir çöl adamının qurbanı olduğu barədə düşünməməyinə əmin idim. O 
özünü çox sakit aparırdı. 
  Biz yenidən İsa bulağına qayıdanda Ninonun göz yaşlarından, gülüşlərindən və incə 
coşğunluğundan əsər əlamət qalmamışdı. Bizim qeybə çıxıb yenidən qayıtmağımızı heç 
kim sezməmişdi. Mən ocağın qırağında oturdum və birdən  hiss etdim ki, susuzluqdan 
dodaqlarım quruyur. Mən İsa bulağının suyundan bir istəkan doldurub içdim. İstəkanı 
süfrəyə qoyarkən Məlik Naçaryanla baxışlarımız rastlaşdı. O, mənə dostcasına, qayğı ilə 
və bir azca himayətkarcasına baxırdı. 
   
  VII 
   
  Damdakı divana uzanıb məhəbbət xəyalına dalmışdım. Mənim məhəbbətim başqalarının 
məhəbbətindən təmamilə fərqli idi. Mən Ninoya bulaq başında, şəlalələr yanında yox, 
Nikolay küçəsində məktəbə gedərkən rast gəlmişdim. Elə ona görə də Mənim 
məhəbbətim babalarımın, atamın və əmimin məhəbbət məcarələrindən çox fərqli idi. 
Şərqlilərin məhəbbət hekayətləri bulaq başında və yaxud səsli-küylü şəlalələrin yanında 
başlardı. Qızlar çiyinlərinə səhəng alıb hər axşam üstü bulaq başına gedərdilər. Cavan 
oğlanlar da bulaq başına yaxın bir yerdə dövrə vurub oturardılar. Onlar yanlarından 
keçən qızlara heç gözucu da baxmadan vuruşmalardan və soyqunçulardan bəhs edən 
söhbətlər edərdilər.  Qızlar səhənglərini bulaq suyu ilə doldurub tələsmədən yavaş-yavaş 
evlərinə qayıdardılar. Ağzına qədər su ilə doldurulmuş səhənglər çox ağır olur. Bu dolu 
səhəngləri apararkən büdrəməmək üçün qızlar örpəklərini dala atıb, ədəblə gözlərini yerə 
zilləyərdilər. 
  Hər axşamüstü qızlar bulaq başına gedərdilər. Oğlanlar da hər axşamüstü meydanın bir 
guşəsində oturardılar. Şərqdə məhəbbət məcarəsı belə başlayardı. 
  Təsadüfən qızlardan biri gözlərini qaldırıb oğlanlara nəzər salardı. Oğlanlar yenə buna 
əhəmiyyət verməzdi. Əgər həmin qız təkrarən bulaq başına qayıdırsa, oğlanlardan biri 
başını qaldırıb göyə baxardı. Bəzən onun baxışı qızın baxışı ilə rastlaşırdı. Bulaq başında 
 
29

---

iki gəncin baxışları bir neçə dəfə rastlaşırdısa, hamı başa düşərdi ki, məhəbbət məcarəsı 
başlayıb. 
  Qalan şeylər artıq su kimi axıb gedərdi. Eşq atəşinə düşmüş cavan oğlan mahnılar 
oxuyaraq ətrafı dolaşmağa başlardı. Oğlanın yaxın qohumları isə qız evi ilə başlıq 
məsələsini götür-qoy edərdilər. Müdriklər də təzə evlənmək istəyənləri neçə cəngavər 
dünyaya gətirəcəklərini hesablayardılar. Hər şey qabaqcadan hazırlanıb qərarlaşdırılardı. 
  Bəs mənim bulağım harada qaldı? Hanı Ninonun üzündəki örpək? Qəribədir. Qadını 
örpək altından görmək mümkün deyil, amma tanımaq olur: onların vərdişini, 
düşüncəsini, arzularını bilmək olurdu. Örpək qızların gözlərini, burnunu və ağzını 
bağlayır, qəlbini, ruhunu isə yox. Şərq qadınlarının qəlbi çadrasız qadınların qəlbindən 
fərqli idi. Çünki, çadrasız qadınların gözlərini, burunlarını, dodaqlarını görmək olur. 
Amma bu gözlərin ardından keçənləri heç bir zaman bilə bilməzsiniz. Hətta onu çox yaxşı 
tanıdığınızı zənn etsəniz belə.  
  Mən Ninonu sevirəm, amma o yenə də məni çaşdırır, heyrətə və şübhəyə salırdı. Küçədə 
özgə kişilər ona baxdıqları zaman o bundan xoşlanırdı. Halbuki, yetişmiş bir şərqli qızı 
belə şeylərdən diksinərdi. O məni öpürdü. Mən də onun qıçlarını sığallayırdım. Halbuki 
biz hələ heç nişanlı da deyildik. Nino eşq və məhəbbət haqqında olan kitabları oxuduğu 
zaman adəti üzrə xülyalara dalırdı və həsrətlə için-için yanırdı. Ondan soruşanda ki, axı 
sən nəyin həsrətini çəkirsən. O, başını aşağı salıb “heç özüm də bilmirəm” deyə cavab 
verirdi. Zənnimcə, Ninodakı bu xasiyyət onun əvvəllər Rusiyada olmasından irəli gəlir. 
Atası Ninonu həmişə özü ilə Peterburqa aparardı. Rus qadınlarının necə çılğın olduqlarını 
hamı bilir. Onların gözləri ehtirasla dolu olur, ərlərinə vəfasızlıq edib, başqaları ilə 
gəzirlər. Ona görə də çox nadir hallarda onların ikidən artıq uşaqları olardı. Tanrı onları 
da belə cəzalandırırdı. Bununla belə mən Ninonu yenə də sevirdim. Onun gözlərini, 
səsini, gülüşünü, danışıq və düşüncə tərzini sevirdim. Mən onunla evlənəcəyəm. Onun 
xəyalpərəst olmağına baxmayaraq, o da bütün gürcü qadınları kimi yaxşı bir həyat 
yoldaşı olacaq. İnşallah. 
  Divanın üzərində o biri tərəfə çevrildim. Bütün bu düşüncələr məni yorurdu. Gözlərimi 
yumub gələcəyi, yəni Ninonu xəyalımda düşünmək mənə daha xoş idi. Çünki bizim 
gələcəyimiz, toy günümüzdən, Nino mənim arvadım olan gündən başlayacaqdı. 
  O gün çox həyəcanlı bir gün olacaq. O gün mənə Ninonu görməyə icazə verməyəcəklər. 
Deyilənə görə toy günü bəylə gəlinin birlikdə gözə görünməsindən pis şey yoxdur. 
Təpədən dırnağa qədər silahlanmış dostlarım atlara minib Ninonu evlərindən 
aparacaqlar. Onun üzündə örpək olacaq. O, yalnız bircə gün şərqin adətinə baş əyməli 
olacaq. 
  İmam suallar verəcək, mənim dostlarım da salonun bir küncündə dayanıb imamın 
suallarını gözləyəcəklər. İmam verdiyi sualların cavablarını soruşarkən dostlarım and-
aman edəcəklər ki, mən iqtidarsız deyiləm. Adət və ənənələr bunu tələb edirdi. Çünki hər 
bir adamın düşmənləri var. Bu düşmənlər toy günü xəncərlərini qınlarından sıyırır, 
üzlərini gün batan tərəfə yönəldib “Anisani, banisani, mamaverli, kaniani” deyə 
pıçıldayardılar. Yəni, “o bu işi eləməz, o, bu işi eləməz”. 
  Amma, Allaha şükür ki, yaxşı dostlarım vardı. İlyas bəy də insanı bu cür cadugərlərdən 
qoruyan duaların hamısını yaxşı bilirdi. 
 
30

---

  Toydan sonra biz dərhal ayrılmalıyıq. Nino öz rəfiqələrinin, mən də öz dostlarımın 
yanına gedəcəyəm. Gəncliyimizin vida gününü hər ikimiz ayrı-ayrılıqda qeyd edirik. 
  Bəs sonra? 
  Gözlərimi bir anlığa açıb, damdakı divanı və bağdakı ağacları görürəm. Gözlərimi 
təkrarən yumuram ki, ondan sonra nələr olacağını daha yaxşı görə bilim. Çünki toy günü 
insanın həyatında ən vacib və lazımlı bir gündürsə, eyni zamanda da həmin gün çox ağır 
və çətin bir gündür. Toy gecəsində gəlin otağına girmək asan iş deyildi. Uzun koridora 
açılan hər qapının ağzında üzlərinə maska keçirmiş adamlar dururlar. Ancaq onların 
ovuclarına pul qoyulduqdan sonra onlar yoldan çəkilirlər. Xoş niyyətli dostlar da gəlin 
otağına bir xoruz, bir pişik və yaxud başqa bir gözlənilməz şeylər qoyub gedərdilər. Otağa 
girdiyin zaman mütləq otağın hər tərəfinə nəzər salmaq lazım idi. Çünki, bəzi hallarda 
çarpayının altında ifritə bir qadın gizlənirdi. O da pul qoparmadan gəlin otağını tərk 
etməzdi. 
  Nəhayət otaqda tək qalıram. Qapı açılır, Nino içəri girir. İndi toyun ən güclü hissəsi 
başlayır. Nino gülümsəyərək, dəvət edici baxışlarla mənə baxır. O, bədəninə keçi 
dərisindən tikilmiş çox dar bir korset geyinmişdi. Korset qabaq tərəfdən iç-içə tikilmiş 
bağlarla düyünlənmişdir. Korsetin düyünləri çox mürəkkəb düyünlərdir. O düyünlərin 
hamısını mən özüm açmalıyam. Ninonun bu işdə mənə kömək etməsinə izn verilmirdi.. 
Korsetin düyünləri həqiqətən son dərəcədə mürəkkəbdir, lakin onları xəncərimlə kəsib 
açmaq mənə böyük şərəfsizlik gətirərdi. Kişi gərək özünə sahib olduğunu göstərsin. 
Çünki səhəri gün onun rəfiqələri gəlib açılmamış düyünləri görmək istəyirlər. Vay o 
bədbəxtin halına ki, düymələri öz əlləri ilə açdığını sübut edə bilmir. -Bu səbəb gülüş 
mövzusuna çevrilirdi və bütün şəhər ondan danışırdı. 
  Toy gecəsində, toy evi qarışqa yuvasına bənzəyirdi. Dostlar və qohumlar koridorlarda, 
damda və hətta küçədə durub düyünlərin açılmasını gözləyirdilər. Düyünlərin 
açılmasının uzun vaxt aparması onlarda səbirsizlik yaradırdı. Onlar gəlin otağının 
qapısını döyürlər, pişik kimi miyoldayırlar və nəhayət düyünlərin açılmış olduğunu 
eşidən dostlar sevincdən elə o dəqiqə havaya atəş açmağa başlayırlar. Onlar eşiyə çıxıb 
qaravul çəkməyə başlayırlar ki, mənimlə Ninonu yalnız istədikləri vaxt evdən buraxa 
bilsinlər. 
  Bəli, bu toy qeyri adi toy olacaqdır. Ata-babalarımızın adət və ənənələri əsasında. 
  Divanda uzandığım yerdə yatıb yuxuya qalmışam. Gözlərimi açanda gördüm ki, qoçum 
yerdə oturub, uzun xəncəri ilə dırnaqlarını təmizləyir. Onun gəlişindən heç xəbərim 
olmamışdı. 
  Tənbəl-tənbəl əsnəyərək soruşdum:  
  - Təzə nə xəbərlər var, qardaş? 
  Qoçu da zəhlə tökən səsi ilə cavab verdi: 
  - Elə bir şey olmayıb, ağa. Qonşuluqda qadınlar dalaşıblar, bir eşşək də qorxuya düşüb 
ipini qoparıb çaya qaçıb, hələ də oradadır... 
  Qoçu bir az susdu, xəncəri qınına soxdu və laqeydliklə sözünə davam etdi: 
  - Çar bir çox Avropa krallarına qarşı müharibə elan etdi. 
  Nə? Nə müharibə?  
  Mən yerimdən sıçradım və başımı qaldırıb gözlərimi ona zillədim. Təmamilə adi bir 
müharibə. Sən nə danışırsan? Çar kimlərə müharibə elan edib? 
 
31

---

  - Avropanın bir çox krallarına qarşı onlar o qədərdilər ki, adları yadımda qalmayıb. 
Amma Mustafa kişi onların hamısının adlarını qeyd edib. 
  - Tez onu bura çağır! 
  Mənim bu məsələ ilə bu qədər maraqlanmağıma təəccüb edən qoçum başını yırğaladı və 
otaqdan çıxıb getdi. Bir az keçəndən sonra o ev sahibi ilə birlikdə geri qayıtdı. 
  Mustafa kişi o anda özünü daha çox bilən bir insan gördüyü üçün istehza ilə gülürdü. 
Həqiqətən çar müharibə elan etmişdi. Bunu bütün şəhər bilirdi. Yalnız mən yatıb yuxuya 
qaldığım üçün hər şeydən bixəbər idim. Hər halda, çar müdrikliyini nümayiş etdirib belə 
hərəkətə qərar vermişdi. 
  - Axı, çar kimə qarşı müharibə elan edib? - deyə bağırdım. Mustafa kişi əlini cibinə saldı 
və cibindən bir əzik kağız parçası  çıxartdı. O, boğazını arıtladı və son dərəcə qürurla, 
lakin çox böyük çətinliklə oxumağa başladı: “Çar, Alman Kayzerinə, Avstriya 
imperatoruna, Bavariya Kralına, Prussiya Kralına, Saksoniya Kralına, Macarıstan Kralına 
və daha bir çox lordlara, prinslərə müharibə elan edib. 
  - Ağa, axı, sənə əvvəlcədən demişdim ki, adları və ünvanları yadda saxlamaq olmur – 
deyə qoçum utancaq halda dilləndi. Mustafa kişi də kağız parçasını qatladı və danışmağa 
davam etdi: 
  - Bütün bunların əksinə olaraq “Böyük Osmanlı dövlətinin Xəlifə və Əlahəzrət Sultanı 
beşinci Məhməd Rəşid, eləcə də İran şahənşahı həzrətləri Sultan Əhmədşah bəyan ediblər 
ki, onlar bundan sonrakı açıqlamaya qədər bu müharibəyə qatılmayacaqlar. Beləliklə bu 
müharibə kafirlərin öz aralarında olacaq müharibədir. Məhəmməd Əli məscidinin imamı 
belə fikirdədir ki, müharibədə almanlar qalib gələcəklər...” 
  Mustafa kişi sözlərini tamamlaya bilmədi. Şəhərin hər tərəfində birdən-birə çalınmağa 
başlayan kilsə zənglərinin səsləri şəhəri bürüdü. Mən küçəyə qaçdım. 
  Qızmar avqust ayının səması şəhərin üstündə hərəkətsiz vəziyyətdə qalmışdı. Uzaqlarda 
görünən mavi dağlar etinasız şahidləri andırırdı. Kilsə zənglərinin səsləri də bu 
dağlardakı qayalara dəyib əks-səda verirdi. Küçələr adamlarla dolu idi. Həyəcanlı və 
çaşıb qalmış sifətlər kilsələrlə məscidlərin minarə və günbəzlərinə tamaşa edirdilər. Hava 
tozla dolmuşdu. İnsanlar həyəcan içində idilər. Kilsələrin bürcləri lal-dinməz bir təhdid 
kimi başımızın üzərində ucalırdı. Kilsə zənglərinin səsi kəsildi. Enli və əlvan paltar 
geymiş kök bir imam yaxınlığımızdakı məscidin minarəsinə çıxdı. O, əllərini ağzının iki 
yanına qoyaraq qəmgin bir səslə: “namaza gəlin, namaza gəlin” - deyə möminləri ibadətə 
çağırdı. 
  Mən tövləyə qaçdım. Qoçum atımı yəhərlədi. Atı minib, ürkmüş baxışlarla mənə yol 
açan camaatın içindən dördnalla çapdım. At qulaqlırını şəkləmişdi. Şəhərdən kənara 
çıxandan sonra ilanvari bir cığırın enli zolağı qarşımda açılıb uzandı. Mən Qarabağ 
zadəganlarının evlərinin qabağından külək kimi keçdim. Sadə kənd zadəganları mənə 
təəccüblə baxır əl eləyib qışqırırdılar: 
  - Əli xan, sən  artıq döyüşəmi qoşulursan? 
  Aşağıdakı dərəyə nəzər saldım. Orada hamar damı olan bir balaca ev bağın ortasında 
yerləşirdi. Evə baxa-baxa at minməyin bütün qaydalarını unutmuşdum. Atı çılğıncasına 
dik bir uçurumdan aşağı sürdüm. Ev get-gedə böyük görünürdü. Onun arxasındakı 
dağlar, səma, şəhər, çar və bütün dünya yoxa çıxmağa başladı. Dalanı dönərək bağa 
girdim. Evdən ətalətli bir xidmətçi çıxdı və ölü gözlərini mənə zilləyib dedi: 
 
32

---

  - Zadəgan ailəsi üç saat bundan qabaq evi tərk edib. 
  Qeyri-iradi olaraq əlimdə xəncərin dəstəyindən yapışdım. 
  Nökər yana çəkildi və dedi: 
  - Prinses Nino, cənab Əli xan Şirvanşirə bir məktub göndərib. O, əlini pencəyinin iç 
cibinə saldı. Atdan düşüb dama çıxan pilləkəndə oturdum. Səbirsizliklə Ninonun 
göndərdiyi ətirli məktubunu açıb oxumağa başladım. Nino məktubu uşaq kimi iri 
hərflərlə yazmışdı: “Əzizim Əli xan! Müharibə başlayana qədər Bakıya qayıtmalı olduq. 
Sənə xəbər verməyə vaxtım olmadı. Məndən incimə. Əsəbiləşmə. Ağlayıram və səni 
sevirəm. Yay mövsümü hiss edilmədən başa çatdı. Təcili arxamca gəl. Səni gözləyirəm və 
həsrətini çəkirəm. Yol boyunca yalnız səni düşünəcəyəm. Atam müharibənin çox yaxın 
zamanda sona yetəcəyinə və bizim tərəfin qələbə çalacağına inanır. Mənim isə bu 
qarışıqlıq içində halım çox pisdir. Səndən xahiş edirəm Şuşa bazarına gedib mənə oradan 
bir xalı alasan. Onu almağa vaxtım olmadı. Xalının üzərində rəngarəng kiçik at başının 
naxışı olsun. Öpürəm səni. Bakıda hava çox isti olmalıdır”. 
  Sənin Ninon”. 
  Məktubu qatladım. Əslində hər şey öz qaydasında idi. Yalnız mən qaydada deyildim. 
Mən, Əli xan Şirvanşir, özümə yaraşan bir qaydada şəhər bələdiyyə rəisinin yanına gedib 
onu müharibə münasibətilə təbrik etmək yaxud Şuşa məscidlərinin birinə gedib, çar 
ordusunun zəfəri üçün dua edib xeyir – dua almaq əvəzinə, dəliqanlıqla atıma minib 
dərəyə çapdım. 
  Mən dama çıxan nərdivanın bir pilləsində oturub irəliyə baxmağa başladım. Mən 
həqiqətən özümü səfeh kimi apardım. Əlbəttə, hərhansı bir ölkədə müharibə getdiyi 
zaman sevgili birinci növbədə, sevgilisinin yanına getməlidir, daha oturub ətir iyi saçan 
məktublar yazmamalıdır. Amma müharibə bizim ölkədə getmirdi, müharibə Rusiyada 
idi. Bunun mənə və Ninoya çox az dəxli var idi. Buna baxmayaraq içimdə güclü bir hirs 
var idi. Mən təcili evinə qayıdan yaşlı Kipianiyə və müqəddəs Kraliça Tamara litseyinə 
hirslənmişdim. Çünki onlar müharibə zamanı qızlara özlərini necə aparmağı öyrədə 
bilməmişdilər. Hər şeydən əvvəl isə ad-sanımı unudaraq özümü Ninoya tez çatdırmaq 
üçün tələsməyimə baxmayaraq onun xəbərsiz çıxıb getməsinə qəzəblənmişdim. Məktubu 
təkrarən bir neçə dəfə oxudum. Birdən xəncərimi sıyırdım. Əlimi qaldırıb ani bir surətdə 
onu qabağa atdım. Xəncərin tiyəsi vıyıltılı bir səslə havada uçaraq parıldadı və 
qarşımızdakı ağacın gövdəsinə sancıldı. 
  Nökər ağaca yanaşıb, xəncəri ağacın gövdəsindən çəkib çıxardı. O, başı çıxan bir adam 
kimi xəncərin hər tərəfinə baxıb mənə qaytardı və bir az qorxu ilə dedi: 
  - ”Xalis Kübəçi poladıdır, qolunuz da qüvvətli qoldur”. 
  Mən ata minib yavaş-yavaş evə tərəf getdim. Uzaqda şəhərin günbəzləri görünürdü. 
Artıq hirsim soyumuşdu. O ağacın gövdəsinə sancılıb qalmışdı. 
  Nino yerdən göyə qədər haqlıydı. O, valideynlərinə hörmət edən bir qızdır. Xəcalət 
çəkdiyim üçün başımı aşağı salıb atımı sürməyə davam etdim. Küçələr toz-torpaq içində 
idi. Günəş də qızarıb Qərbdə batırdı.  
  Birdən bir at kişnəməsi məni diksindirdi. Başımı qaldırdım və heyrətdən ağzım açıla 
qaldı. Bir anlığa Ninonu da, bütün dünyanı da unutdum. Balaca başı, məğrur baxışı, arıq 
gövdəsi və balet rəqqasəsinin ayaqları kimi nazik ayaqları olan bir at durmuşdu 
qarşımda. Günəşin şüaları altında atın al qırmızı dərisi parpar sayrışırdı. Atın belində isə 
 
33

---

sallaq bığı, əyri burunlu bir qoca kişi oturmuşdu. Bu, qonşuluqda yaşayan Knyaz Melikov 
idi. Mən gözlərimə inanmamış kimi heyranlıqla ata baxırdım.   
  Mən Şuşaya ilk gəldiyim günlərdə camaat müqəddəs Sarı bəyin qırmızı-qızılı rəngdə 
olan məşhur cins ərəb atlarından mənə danışmışdılar. 
  Bu kəhər atdı. Bütün Qarabağda bu atdan ancaq on ikisi vardır. Onları sultanın 
hərəmindəki qadınları qoruyan kimi qoruyurdular. O qırmızı-qızılı möcüzə indi 
gözlərimin önündə dururdu. 
  - Yolunuz haradır, knyaz? - deyə soruşdum. 
  - Müharibəyə, oğlum. 
  - Nə gözəl atdır, Knyaz! 
  - Hə, görürəm valeh olmusan! Bu cür kəhər atını görmüş olanlar barmaqla sayılacaq 
qədər azdır. 
  Knyazın gözləri doldu: 
  - Atın yalnız ürəyi üç kilo ağırlığındadır. Onun üzərinə su tökəndə bədəni qızıl üzük 
kimi parlayır. O hələ günəş işığını görməmişdir. Bu gün onu tövləsindən çıxardanda 
günəşin şüası onun gözlərinə düşdü. Onun gözləri qayalar arasından yeni fışqırmış bir 
bulaq kimi parıldayırdı. Odu kəşf edən insanın gözləri də ilk alovu gördüyü zaman hər 
halda belə parlayıb. Bu kəhər Sarı bəyin atının cinsindəndir. Mən onu bu günə qədər heç 
kimə göstərməmişdim. Yalnız çar həzrətləri müharibə elan etdiyi zaman bu möcüzəli 
kəhər ata knyaz Melikov minərdi. 
  O, qürurla mənim ilə sağollaşdı. Qılıncını xəfifcə şıqqıldadıb atını sürdü. 
  Ölkədə doğrudan da müharibə başlamışdı. Evə gəlib çatanda hava qaralmışdı. Müharibə 
çılğınlığı şəhəri şövqə gətirmişdi. Yerli zadəganlar sərxoş vəziyyətdə səs-küylə küçələrdə 
və meydanlarda atlarını çapa-çapa havaya güllə atırdılar. 
  - Qan axacaq, qan – deyə qışqırırdılar. - Qan su yerinə, axacaq Ey Qarabağ, sənin adın 
dünyaya yayılacaq, adına şan-şövkət gələcək. 
  Evdə məni bir teleqram gözləyirdi: “Dərhal evə qayıt. Atan”. 
  Qoçuya:  
  - Əşyalarımızı yağışdır, - deyə əmr etdim, sabah yola çıxırıq. 
  Küçəyə çıxaraq şəhərdəki hərc-mərcliyi seyr etdim. Məni nə isə narahat edirdi, amma 
səbəbini bilmirdim.  
  Başımı qaldırıb ulduzlara baxdım və xeyli vaxt düşünüb fikrə getdim. 
   
   
  VIII 
   
  Əli xan, de görüm bizim dostlarımız kimlərdir?” - deyə qoçum məndən soruşdu. 
  Biz Şuşanın dolamanc yoxuşlu yolları ilə aşağı enirdik. Sadə kəndli balası olan qoçum 
müharibə və siyasət sahəsinə aid belə qəribə sualları biri-birinin ardınca verməkdən 
yorulmurdu. Ölkəmizdə orta təbəqədən olan adamların söhbət etməyə üç mövzusu var 
idi: din, siyasət və ticarət. Müharibə bütün bu sahələri əhatə edirdi. Müharibədən 
istədiyin zaman, istədiyin yerdə və istədiyi qədər danışa bilərdin. Çünki bu mövzunu 
dinləməkdən heç kim yorulmaq bilmirdi. 
 
34

---

  - Qoçum – dedim. Bizim dostlarımız Yaponiya imperatoru, hindistan Kralı, İngiltərə 
kralı, Serbiya kralı, Belçika Kralı və Fransa respublikasının prezidentidir. 
  Qoçu bu söhbətdən narazı halda dodaqlarını büzdü: 
  - Fransa respublikasının prezidenti axı sivil bir adamdır. O necə döyüş meydanına gedib, 
müharibə apara bilər? 
  - Bilmirəm, bəlkə öz yerinə generallarından birini göndərəcək. 
  - Adam gərək müharibəni özü aparsın, başqasının ümidinə qoymasın. Yoxsa, 
müharibənin sonu heç də xeyirli olmaz. 
  Qoçu yorğun baxışlarla faytonçumuzu süzüb, səriştəli adam kimi danışmağa başladı: 
  - Çar balacaboy, cılız bir adamdır. Kayzer Gilyom isə əksinə, iri gövdəli və güclüdür. O, 
elə ilk döyüşdə çarın öhdəsindən gələcək. 
  Bu sadəlövh qoçum elə bilirdi ki, müharibəni başlamaq üçün iki düşmən ölkələrinin 
hökmdarları atlarına minərək onları bir-birlərinin üzərlərinə sürəcəklər və müharibə də 
belə başlayacaqdır. Əslində müharibənin belə başlamadığını söyləyərək onu inandırmağa 
çalışmaq mənasız idi. Kayzer Gilyom çarı vurub yıxandan sonra şahzadə meydana 
çıxmalıdır. Şahzadə isə çox gənc, üstəlik də xəstədir. Halbuki, gilyomun aslan kimi altı 
sağlam və qolu qüvvətli oğlanları vardır. 
  Mən onun bədbinliyini sovuşdurmağa çalışdım: 
  - Gilyom ancaq sağ əli ilə vuruşa bilər, çünki onun sol qolu şikəstdir. 
  - Eh, bunun heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Sol əl ona yalnız atın yüyənini tutmaq üçün 
lazım olacaqdır. Vuruşmaq üçün isə ona sağ əl lazımdır, 
  Qoçum dərin düşüncələrə daldığı üçün alnında cizgilər əmələ gəlmişdi. O birdən-birə 
soruşdu: 
  - Kayzer Frans Yozefin doğrudan mı yüz yaşı var? 
  - Dəqiq deyə bilmərəm. Amma çox qoca olduğu şübhəsizdir. 
  - O yaşda bir qocanın atına minib qılıncını çəkərək vuruşması dəhşətdir – deyə qoçum 
dilləndi. 
  - Allah onun yardımçısı olsun. 
  - Amma, onun vuruşmasına lüzum yoxdur. 
  Necə yəni lüzum yoxdur? 
  - Ona görə ki, onunla Serbiya Kralı arasında qan davası vardır. İndi onlar bir-birlərilə 
qan düşmənləridirlər. Kayzer Frans Yozef də öz vəliəhdinin tökülən qanının intiqamını 
almalıdır. Bizim kəndlilərdən biri olsaydı, yəqin ki, yüz beş inəklə bir ev verib qan pulunu 
ödəyə bilərdi. Amma Kafzer tökülən qanı bağışlaya bilməzdi. Əgər hamı tökülən qanı 
bağışlamalı olsaydı, ondan sonra qan davası tezliklə aradan qalxardı. Qan davası da 
olmasa, ölkə tənəzzül edər. 
  Qoçum haqlı idi. Avropalılar nə deyirlər desinlər, qan davası dövlət quruluşunun və 
insan davranışının ən önəmli təməlini təşkil edirdi. Əlbəttə, yaşlı və müdrik kişilər əlavə 
qan tökülməməsi üçün yalvarıb yaxarırdılar ki, axıdılan qanın əvəzində böyük miqdarda 
pul alıb onları bağışlasınlar. Amma tökülən qan davasının əsasını mühafizə etmək 
lazımdır. Əks təqdirdə tökülən qanların sonu haraya çatardı? 
  Bəşəriyyət millətlərə deyil ailələrə bölünmüşdü. Ailələr arasında isə Allahın buyuruğuna 
və kişilərin güclü inamına əsaslanan bir müvazinət vardı. Kobud zorakılıq nəticəsində bu 
müvazinət pozularsa. Allahın buyuruğuna qarşı gedən ailə də bir üzvünü qurban 
 
35

---

verməlidir. Bu yolla da müvazinət bərpa olunur. Ancaq, qan qisasını yerinə yetirmək bir 
az çətin işdir. Çox vaxt qisas alan adamın gülləsi hədəfə dəymir, ya da onun gülləsi lazım 
olandan daha çox adam öldürür. Ondan sonra qan davası davam edir. Qan qisasının əsası 
isə doğru və aydındır. Qoçum məni çox yaxşı başa düşürdü və razılıq ilə başını 
yırğalayırdı. Öz vəliəhdinin tökülən qanının intiqamını almaq üçün yüz yaşı olan Kayzer 
Yozef atına minib davaya hazırlanması gözəl və ədalətli bir hərəkət idi. 
  - Əli xan, əgər Kayzer ilə Serbiya kralı qan üstündə döyüşmək istəyirlərsə, başqa 
hökmdarlar bu işə niyə qarışırlar? - deyə qoçum dilləndi. 
  Bu sual çox çətin sual idi, özüm də bu suala cavab tapa bilməzdim...- Buraya bax, - deyə 
sözə başladım, -bizim çar da Serbiya Kralının səcdə etdiyi Tanrıya itaət edir, elə ona görə 
də çara kömək edirdi. Mənim fikrimcə Kayzer Gilyomla digər düşmən krallar və 
imperatorlar qohumdurlar. İngiltərə kralı çarla qohumdur. Beləliklə, hər şey zəncir kimi 
biri-birilə bağlı olur.  
  Mənim cavabım qoçumu qane etmədi. Çünki Yaponiya imperatoru çarın Tanrısından 
tamamilə fərqli olan bir Tanrıya itaət edirdi. Fransada hökmdarlıq edən o müəmmalı 
mülki şəxsin isə heç bir hökmdarlarla qohumluğu olmayacağına qoçum əmin idi. Bunlar 
hələ bir yana, qoçumun fikrincə, Fransada tanrı deyilən bir varlıq da yox idi. Deməli 
fransızlar allahsızdı. Ona görə də, o ölkəyə respublika deyilir. 
  Bütün bunlar mənə də qaranlıq idi. Qoçuma qeyri-müəyyən bir şəkildə cavablar verib 
soruşdum ki, görəsən mənim igid qoçum müharibəyə gedəcəkdirmi? Qoçum xülyalı 
baxışlarla silahlarına baxdı. 
  - Bəli, - deyə cavab verdi – təbii ki, mən müharibəyə gedəcəyəm. Amma bilirsən ki, mən 
müharibəyə getməyə də bilərəm. Çünki biz müsəlmanlar hərbi xidmətdən azadıq. Ancaq 
ona baxmayaraq mən yenə də müharibəyə getmək istəyirəm, – deyə sadəlövh qoçum 
birdən-birə həyəcana gəldi. - Müharibə yaxşı şeydi. Müharibənin sayəsində çox səyahət 
etmək və uzaq diyarlara getmək mümkün olacaqdı. Qərbdə küləklərin vıyıltısını eşidəcək 
və düşmənlərin tökdükləri göz yaşlarını görə biləcəyəm. Müharibəyə getsəm mənə bir at 
və bir tüfəng verəcəklər. Mən silah dostlarımla birlikdə tutduğumuz kəndlərin içərisindən 
böyük ruh yüksəkliyi ilə keçəcəyik. Müharibədən qayıdanda isə özümlə çoxlu pul 
gətirəcəyəm, qəhrəman olduğum üçün hamı mənim qəhrəmanlığımı bayram edəcək. 
Əgər həlak olsam, əsl kişi kimi döyüş meydanında qəhrəmancasına həlak olacağam. O 
zaman da hamı mənim qəhrəmancasına həlak olmağımdan danışacaq, oğluma və atama 
böyük hörmət göstərəcəklər. Kimə qarşı olursa-olsun müharibə yaxşı şeydir. Kişi gərək 
ömründə heç olmasa bir dəfə müharibəyə getsin. 
  Qoçum durmadan şövqlə danışırdı. O, düşmənlərinə vuracağı yaralardan danışır və 
hətta xəyalında artıq hərbi qənimətlərini də görürdü. Onun gözləri getdikcə artan 
ehtirasdan parlayırdı, qarayanız sifəti isə ilahi “Şahnamə” əsərinin səhifələrindəki 
əfsanəvi cəngavərlərinin simasını xatırladırdı.  
  Mən həqiqətən ona qibtə edirdim, çünki o nə edəcəyini dəqiq bilən sadə bir adamdı. Mən 
isə gələcəyə xəyalpərəstlik və qərarsızlıqla baxırdım. Mən rus imperator gimnaziyasında 
oxuduğum zaman tələb olunandan da artıq oxumuşdum. Rusların xəyalpərəsliyi mənə də 
keçmişdi. 
  Gəlib Dəmir yol stansiyasına çatdıq. Gürcüstandan olan qadınlarla, uşaqlar, qocalar və 
Zaqataladan gəlmiş köçərilər stansiyanın binasına dolmuşdular. Onların haradan gəlib və 
 
36

---

haraya getmək istədiklərini bilən yox idi. Elə bil bunu heç özləri də bilmirdilər. Onlar 
palçıq topaları kimi dinməz-söyləməz yerdə otururdular, ya da ki, hansı istiqamətə 
getməsindən asılı olmayaraq gələn qatarlara hücum edib vaqonlara doluşurdular. 
Əynində qoyun dərisindən cırıq kürk olan bir qoca gözləmə zalının qapısında oturub 
hönkür-hönkür ağlayırdı. O, İran sərhədindəki Lənkəran şəhərindən idi. Ona elə gəlirdi 
ki, onun evi yanıb yerlə yeksan olmuş, uşaqları da ölmüşlər. Ona dedim ki, İran bizimlə 
müharibə aparmır. O, ümidsiz halda mənə baxıb dedi: “Yox, ağa İranın qılıncı uzun illərdi 
ki, paslanmışdı. İndi isə o qılıncı yenidən itiləyiblər. Gecələr bizə basqın edəcəklər, 
Şahsevənlər də evlərimizi yerlə-yeksan edəcəklər, çünki biz kafirlər imperiyasında 
yaşayırıq. İran aslanı ölkəmizi xarabazara çevirəcək. Qızlarımız kölə, oğlanlarımız da İran 
şahpərəstlərinin oyuncağı olacaq”.Qocanın mənasız fəryadları davam edirdi. Qoçum 
qarışıqlıqda camaatı itələyə-itələyə vaqona minmək üçün yol açırdı. Çox böyük 
əziyyətdən sonra nəhayət vaqona minə bildik. Konduktora pul verəndən sonra o bizə bir 
kupe açdı. Biz də sakitləşib oturduq. Lokomotivin küt siması Nuh əyyamından qalma 
əjdahanı xatırladırdı. Səhramızın fonunda onun qara yırtıcı bir görünüşü vardı.  
  Qoçum üzərində qızılı sapla toxunmuş “Z.J.D.”(1) hərfləri olan məxmər döşəkçənin 
üstündə oturdu. 
  Qatar ağır-ağır hərəkətlə çöl mənzərələrinin içindən keçməyə başladı. Ta uzaqlara qədər 
uzanan sapsarı qumlar, yumşaq və yuvarlaq təpələr, küləklərdən və günəş şüalarından 
çatlamış qayalıqlar işıq saçırdılar. 
  Vaqonun pəncərəsini açıb bayıra baxdım. Qızmar qum təpələrinin üstündən, çox-çox 
uzaqlarda olan dəniz tərəfdən sərin külək əsirdi. Çılpaq qayalar qıpqırmızı göz kimi 
közərirdi. Səhranın ətrafını bürüyən tozlu kollar ilansayağı tərpəşirdi. 
  Sonra səhrada bir karvan göründü. Karvandakı yüzdən çox bir və iki hörgüclü irili-
kiçikli dəvələrin hamısı ürkək baxışlarını qatara zilləmişdilər. Hər dəvənin boynunda 
zınqırov var idi. Onlar ayaqlarını qorxaq addımlarla zınqırovların səslərinin ahənginə 
uyğun olaraq atır, başlarını da ona uyğun surətdə yellədirdilər. Dəvənin biri büdrəsə və 
ya addımını səhv qoysa zınqırovun birinin  səsi  dərhal  kəsilir. Dəvələrin  hamısı bunu 
hiss edir və onlar narahat olmağa başlayırlar. 
   
  - ---------------------------------------------------- 
  1. ZJD – Zaqafqazskaya jeleznaya doroqa. 
--------------------------------------------   
 
Karvanda yalnız ahəng bərpa olunandan sonra dəvələr sakitləşir. Çölün qızğın 
xülyalarından doğmuş və eyni xəmirdən yaradılmış dəvə çölün simvoludur. 
  Dəvə karvanı ağır-ağır gün çıxan tərəfdən uzaqlaşaraq, bir xəyal aləmində yox olurdu. 
Qatar isə gün batan istiqamətinə gedirdi. Mən oraya, dəvələrə, onları aparan adamlara və 
qumlu səhraya mənsubam! Mən qatarı saxlamaq üçün nə səbəbdənsə əlimi qaldırıb 
ehtiyat əyləcini dartmadım? Çünki mən artıq o istiqamətə getmək istəmirdim. Qatar 
Qərbə tərəf gedə bilər, amma mən bütün qəlbimlə, bütün ruhumla Şərqə mənsubam. 
  Kupenin pəncərəsini açıb, başımı bayıra çıxartdım. Karvan artıq uzaqlarda qalmışdı. 
Onun arxasınca baxdım tam bir sükut çökmüşdü. Mənim ölkəmdə heç bir düşmən yox 
idi. Zaqafqaziya çöllərini heç kim təhdid etmirdi. Qoçum müharibəyə getmək istəyirdi. 
 
37

---

Onun üçün durum başqaydı. Çünki o, çar üçün də vuruşar, qərb üçün də. Qoçum öz 
macəra pərəstliyinin əsiridi. O, bəzin asiyalılar kimi düşmənlərinin qan axıtmasını və 
onların göz yaşlarını görmək istəyirdi. Mən də müharibəyə getmək istəyirdim: Bütün 
varlığım qanlı bir müharibənin gətirdiyi hüriyyətin həsrətini çəkirdi. İçim gecələr döyüş 
meydanından ucalan tüstüləri görmək arzuları ilə dolu idi. Müharibə – ən gözəl sözdür. 
Onda kişilik və qüdrət hiss olunur. Hər halda mən burada qalmalıyam ki, düşmənin 
ölkəmizə ayaq basdığı günə özümü onlara qarşı hazırlayım. Qoy bu müharibəyə lovğalar 
getsinlər. Amma ölkəmizdə kifayət qədər adam qalmalıdır ki, düşməni dəf etmək 
mümkün olsun. Yenə də içimdə boğuq bir hiss vardı. Hiss edirəm ki, bu müharibədə kim 
qalib gəlirsə-gəlsin, bizim üçün çarın istila yürüşlərindən də böyük bir təhlükə meydana 
çıxar. Gözə görünməz bir qüvvə karvanın ipini sarbanın əlindən alır və onu zorla yad 
otlaqlara, yad yollara döndərmək istəyir. Bu yollar isə, ancaq qərbin yolları ola bilər. Mən 
o yolla getmək istəmirəm. Ona görə də mən müharibəyə getməyib vətənimdə qalmaq 
istəyirəm. Ancaq o gözəgörünməz qüvvə mənim dünyama qarşı qalxarsa, yalnız o zaman 
mən qılıncımı qınından sıyıracağam. 
  Oturduğum yerdə rahat düşünürdüm. İnsan düşündüyünü axıra çatdıranda rahat olur. 
Ola bilər camaat söz yayacaq ki, mən Ninonun qara gözlərindən ayrıla bilmədiyim üçün 
müharibəyə getməyib evdə qalıram. Qoy desinlər. Ola bilər ki, bunu deyənlər bəlkə də 
haqlıdırlar. Amma onlar onu da bilsinlər ki, bu qara gözlər mənim üçün vətən torpağıdır, 
yadellilərin yad yola dartıb aparmaq istədiyi vətən övladının nidasıdır. Mən də qalıram 
ki, ana vətənimi gözəgörünməz yadelli düşmənlərdən qoruyum. 
  Gözlərim qoçuma sataşdı. O şirin yuxu içində xor-xor xoruldayırdı. 
   
  IX 
   
  Bakı şəhər avqust günəşinin altında süst düşmüşdü. Onun qədim, qırış tutmuş sifəti heç 
dəyişməmişdi. Rusların çoxu şəhərdən qeybə çıxmışdılar. Onlar öz çarları və vətənləri 
uğrunda cəbhəyə getmişdilər. Polis bir-bir evləri gəzib almanlarla avstriyalıları axtarırdı. 
Neftin qiyməti artmışdı. Şəhər qala divarlarının içində və bayırında yaşayan adamların 
kefləri saz, həyatlarından da məmnun idilər. Müharibə barədə məlumatları yalnız 
çayxanaların daimi müştəriləri eşidə bilirdilər. Müharibə sanki çox uzaqlarda, başqa bir 
planetdə gedirdi. Müharibədə fəth edilən və yaxud itirilən şəhərlərlə qəsəbələrin adları 
çox uzaqdan eşidilir və qulaqlarda yad kimi səslənirdi. Bütün qəzetlərin birinci 
səhifələrində müxtəlif generalların şəkilləri çap edilirdi. Bu generallar bir dost kimi 
özlərindən razı halda, zəfərə arxayın kimi təsvir olunurdular. Müharibə gedə-gedə 
vətənimi tərk etmək istəmirdim. Elə ona görə də Moskvaya gedib xarici dillər institutuna 
daxil olmadım. Bir də təhsil qaçmırdı ha. Müharibəyə getmədiyim üçün bir çoxları mənə 
nifrət edirdi. 
  Lakin mən evimizin damından köhnə şəhərin rəngarəng qübbələrini seyr edən zaman 
dərk edirdim ki, çarın heç bir çağırışı məni doğma qala divarlarından ayıra bilməz. 
  Mənim davranışım atamı karıxdırmışdı. O, təşvişlə məndən soruşdu:  
  - Sən, Əli xan Şirvanşir, doğrudan da müharibəyə getmək istəmirsən? 
  - Bəli, ata getmək istəmirəm. 
  - Əcdadlarımızın çoxu döyüş meydanında həlak olublar. Bu bizim ailədə təbii bir haldır. 
 
38

---

  - Bilirəm, ata. Mən də döyüş meydanında can verəcəyəm, amma indi yox, elə uzaq 
cəbhələrdə də yox.  
  -Şərəfsiz yaşamaqdansa, şərəfli ölmək daha yaxşıdır. 
  - Mən şərəfsiz yaşamıram. Bu müharibə məni maraqdandırmır. 
  Atam şübhəli-şübhəli mənə baxdı. Yoxsa övlad yetişdirirəm deyə o qorxaq övladmı 
yetişdirmişdi? Yüzüncü dəfə o, mənə ailəmizin tarixçəsini təkrarən nəql etməyə başladı: 
hələ Nadir şahın hakimiyyəti dövründə beş Şirvanşir Gümüş Aslan ölkəsi uğrunda necə 
vuruşduqlarını danışdı. Onlardan dördü Hindistana yürüş vaxtı döyüş meydanında həlak 
olmuşdu. Yalnız biri Dehlidən bol qənimətlə qayıtmışdı. O, sonralar malikanələr almış və 
saraylar tikdirmişdi də. Qorxulu hökmdarın dövründən də sağ-salamat çıxmışdı. Amma 
Şahruh Hüseyn xana qarşı vuruşduğu zaman əcdadım qəddar Qacar şahzadəsi Ağa 
Məhəmmədin tərəfinə keçmişdi. Ondan sonra o adam səkkiz oğlu ilə birlikdə Ağa 
Məhəmmədin Zənd, Xorasan və Gürcüstan yürüşlərində iştirak edib. Onun səkkiz 
oğlundan üçü sağ qalmışdı. Onlar da bu böyük Xədim şah olandan sonra da ona qulluq 
etməkdə davam edirdilər. Ağa Məhəmməd öldürüldüyü gecə o üç qardaşın çadırları 
Şahın Şuşadakı qərargahında qurulu qalmışdı. Ağa Məhəmmədin varisi Fətəli xanın 
onlara Şirvanda, Mazandaranda, Gilanda və Azərbaycanda bəxş etdiyi təsərrüfatlarla, 
malikanələr Şirvanşirlər nəslinin doqquz igidinin qanlarının bahasına başa gəlmişdi. Bu 
üç qardaş şahənşahın varis canişinləri kimi Şirvanda hökmdarlıq edirdilər. Sonra ruslar 
gəldilər. İbrahim xan Şirvanşir o vaxt Bakını müdafiə edirdi. Onun Gəncə yaxınlığında 
qəhrəmancasına şəhid olması Şirvanşirlər nəslinə şan, şərəf gətirmişdi. Yalnız 
Türkmənçay sülh müqaviləsindən sonra Şirvanşirlərin arasına ayrılıq düşmüşdü. 
Nəslimizin üzvləri Məhəmməd şahla Nəsrəddin şahın hakimiyyətləri zamanı 
türkmənlərlə Əfqanlara qarşı döyüşlərdə vuruşub həlak oldular. Nəslimizin ruslar 
tərəfində olan üzvləri də çarın Krım müharibəsində, türklərə qarşı döyüşlərdə və Rus-
yapon müharibəsində döyüşüb həlak olurdular. Nəslimizin şan və şərəflə daşıdığı saysız-
hesabsız ordenlər, nişanlar beləcə qazanılmışdı. Oğullarımız Gerindium və Gerindivyum 
arasındakı fərqi bilmədikləri halda, belə imtahanları verməyə qadir idilər. 
  Atam sözünə yekun vurub dedi: 
  - Ölkədə yenə müharibədir, amma sən Əli xan, çarın iltifatlı bir fərmanının ardında 
gizlənib qorxaqlıq edirsən. Nəslimizin tarixçəsi sənin qanına yeriməyibsə, nə desəm də 
faydası yoxdur. Sən əcdadlarımızın qəhrəmanlıqlarını toz basmış kitabların səhifələrində 
yox, qəlbində və qan damarlarında oxumalı idin. 
  Atam qəmgin halda susdu. O, məni başa düşmədiyi üçün mənə nifrət edirdi. Onun oğlu 
doğrudanmı qorxaq idi? Ölkədə müharibədir, amma onun oğlu döyüşə can atmır. 
Düşmənin qanına susamır, onların diz çökdüyünü və ağladıqlarını görmək istəmirdi. Yox, 
onun oğlu korlanıb, yoldan çıxıb! 
  Mən xalçanın üstündə bardaş qurub oturmuşdum. Yumşaq yastığa söykənib zarafatla 
dedim: “Mənə demişdin ki, üç şey edə bilərsən. Birincisi ilk yazımı Qarabağda 
keçirməkdi. İkincisi, mən öz qılıncımı ancaq özüm istədiyim zaman qınından sıyıracam. 
Bu işin də çox gec olacağını düşünmürəm. Yanılmıramsa sülh günləri uzun zaman üçün 
qurtarıb. Bizim vətənimizin mənim qılıncıma daha sonra ehtiyacı olacaq.  
  Atam, yaxşı deyib susdu və bir daha müharibədən söz salmadı. Yalnız hərdənbir 
soruşucu baxışlarla göz ucu mənə baxardı. Bəlkə oğlu hələ korlanmayıb, kim bilir?  
 
39

---

  Bu aradan Təzə Pir məscidinə gedib, oranın imamı ilə söhbət etdim. İmam dərhal məni 
başa düşdü. O yaraşıqlı libasını geyib evimizə gəldi. İmam atamla bir otağa girib orada bir 
xeyli söhbət etdilər. Uzun sürən söhbət əsnasında imam atama demişdi ki, Qurani Kərimə 
əsasən bu müharibənin müsəlman ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. O, öz sözlərini təsdiq etmək 
üçün peyğəmbərin bir çox kəlamını da atama söyləmişdi. Ondan sonra bizim evimizdə 
sakitlik hökm sürməyə başladı. Evimizə barışıq və əmin-amanlıq gəldi. 
  Amma bu sakitlik yalnız bizim evdə idi. Gənclərimizdə döyüş həvəsi yaranmışdı. 
Bundan kənarda qalmaq da hər adamın işi deyildi. Bəzən dostlarıma baş çəkməyə 
gedirdim. Bu gün də mən Sisanişvili darvazasından keçib, sağa Haşım küçəsinə döndüm. 
Sonra da müqəddəs Olqa küçəsindən keçib, Zeynal ağanın evinə getdim. 
  İlyas bəy masanın arxasında oturub hərbiyə aid olan əsərləri oxuyurdu. Onun yanında 
qaşları çatılmış və sifətinə dəhşət çökmüş, məktəbdə ən axmaq şagird olan Məmməd 
Heydər çömbəlib oturmuşdu. Müharibə onu ağıllı başlı sarsıtmışdı. O da elm ocağını 
tələsik atıb İlyas bəy kimi yalnız çiyinlərində qızılı sapla işlənmiş zabit paqonlarının 
varlığını hiss etmək arzusu ilə yaşayırdı. Ona görə də onların hər ikisi zabitlik məktəbinə 
daxil olmaq üçün inadkarcasına imtahana hazırlaşırdılar. Otağa girəndə Məmməd 
Heydərin məyus mırıltısını eşitdim: “Ordu və donanmanın vəzifəsi çarı və vətəni xarici və 
daxili düşmənlərdən qorumaqdır”. 
  Mən bu zavallının əlindən kitabı götürüb, onu imtahan etməyə başladım:  
  - Möhtərəm Məmməd Heydər, mənə söyləyə bilərsənmi ki, xarici düşmən dediyin 
kimdir. 
  O, alnını qırışdırıb çox dərin fikrə getdi. Sonra birdən partladı. “Almanlar və 
Avstriyalılar”. 
  Təmamilə yanılırsan əziz dostum, - deyə güldüm. Sonra qələbə qazanmış bir insan kimi 
kitabdan oxudum: 
  “Xarici düşmən termini, müharibə etmək məqsədilə bizim sərhədlərimizi aşan və ya 
aşmaq təhlükəsini yaradan hər növ hərbi hissədir”. 
  Sonra üzümü İlyas bəyə çevirdim:  
  - Sən mənə deyə bilərsənmi “Atəş nə deməkdir?” 
  İlyas bəy bir avtomat kimi cavab verdi: “Atəş, barıt qazının köməyi ilə güllənin lülədən 
çıxmasına deyilir”. 
  Bu sual-cavab oyunu bir müddət davam etdi. Biz elmin bütün qaydalarına riayət edib 
düşməni məhv etməyin nə qədər çətin olduğuna və bu sənətə bizim ölkədə hələ də çox 
səthi əməl edildiyinə heyrət edirdik. 
  Sonra Məmməd Heydərlə İlyas bəy sevincindən vəcdə gəlib gələcək hərbi 
əməliyyatlardan danışmağa başladılar. Düz bir saatlıq xülyapərəstlikdən sonra hər ikisi 
belə nəticəyə gəldilər ki, hər bir əsgər öz xəritəsini arxa çantasında daşımalıdır. Bunu 
deyəndən sonra onlar mərhəmətli baxışlarını mənə zillədilər. 
  Məmməd Heydər sözə başladı: 
  - Mən zabit olduğum zaman, sən gərək küçədə gedərkən mənə yol verəsən və mənə 
böyük hörmət göstərəsən. Çünki mən cəsur qanımla sənin tənbəl gövdəni müdafiə 
edəcəyəm.  
  - Sən zabit olana qədər müharibə çoxdan sona çatmış olacaq, almanlar da Moskvanı 
tutacaqlar. 
 
40

---

  Mənim bu qənaətim gələcək iki qəhrəmanımın keflərini heç də pozmadı. Çünki 
müharibədə kimin qalib çıxacağı mənim kimi onları da maraqlandırmırdı. Bizimlə döyüş 
meydanı arasında dünyanın altıda biri qədər böyük bir məsafə var idi. Almanlar bu qədər 
ucsuz-bucaqsız yeri tuta bilməzdilər. Əgər almanlar lap bu qədər yeri tutsaydılar da, 
bizim üçün fərqi yox idi. Çünki bir xristian hökmdarın yerinə o biri xristian bizə 
hökmranlıq edəcəydi. İlyas bəy üçün müharibə bir məcarə idi. Məmməd Heydər üçün isə 
məktəb həyatını şərəfli bir şəkildə başa vurub, özünə bir kişi sənəti seçmək fürsəti idi. 
  Əlbəttə onların hər ikisindən yaxşı cəbhə zabiti çıxardı. Mən buna əmin idim. Çünki 
xalqımızda igidlik və cəsarət kifayət qədərdi. Amma nə fayda? Bu sualı nə İlyas bəy və nə 
də Məmməd Heydər bir kərə də olsun soruşmurdular. Mənim xəbərdarlıqlarımın hamısı 
tam boşa çıxdı. Çünki onların hər ikisində Şərqlilərin qan içərliyi həvəsi oyanmışdı. Onu 
söndürmək artıq mümkün deyildi. 
  Bu səbəbdən də onlar mənim sözlərimə və özümə etinasızlıq göstərəndən sonra mən, 
Zeynal ağanın evini tərk etdim. Məhəlləni keçib sahil bağına gəldim. Qurğuşun rəngli 
Xəzər dənizinin duzlu suları sahildəki qranit daşları yalayırdı. Limanda bir hərbi gəmi 
durmuşdu. Sahildə oturub kiçik dalğalarda igidcəsinə çarpışan balaca yelkənli gəmilərə 
tamaşa etdim. Mən onların birinə minib rahatca İran şahının yaşıl diyarının darvazası 
olan qədim Astara limanına gedə bilərdim. Bu diyar, klassik iran şairlərinin son dərəcə 
gözəl yazılmış rubailərini, Rüstəm Zalın qəhrəmanlıqlarını, Tehran saraylarının ətirli 
qızılgül bağçalarını mənə xatırladırdı. İran qeyri adi bir xəyal diyarı idi. 
  Mən bir neçə dəfə sahil bağını o baş bu başa gəzdim. Ninogilə gedib orada onunla 
görüşmək mənə hələ bir az qəribə gəlirdi. Çünki belə təqdirdə davranış qaydalarına qarşı 
zidd olacaqdım. Amma, müharibəni nəzərə alaraq bəlkə də qoca Kipiani bu hərəkətimə 
də göz yumardı. Çox düşündükdən sonra, nəhayət dərindən nəfəs alıb, dörd mərtəbəli 
binanın pilləkənləri ilə yuxarı qalxdım. Binanın ikinci mərtəbəsindəki giriş qapısının 
üzərində “Knyaz Kipiani” sözləri yazılmış bürünc bir lövhə vardı. Qapının zəngini 
basdım. Ağ örlüklü bir xidmətçi qız qapını açdı və reverans etdi. Papağımı ona verdim. 
Şərqin adətinə görə, qonaq papağını çıxartmamalıdır. Amma Avropalıların məclisində 
hansı şəkildə hərəkət etməyin qaydalarını bilirdim. 
  Knyaz Kipianinin ailəsi böyük qonaq otağında oturub çay içirdilər. Qonaq otağındakı 
mebelin üzünə qırmızı ipək parça çəkilmiş, künclərdə palma ağacları və dibçəklərdə 
çiçəklər dururdu. Divarlara isə sadəcə naxışlı divar kağızları çəkilmişdi. Kipiani  ailəsinin 
üzvləri bəzəkli iri fincanlarda südlü ingilis çayı içirdilər.  Masanın üstündə suxarı və 
ingilis üsulu ilə hazırlanmış biskvit qoyulmuşdu. Ninonun anasının əlini öpdüm. Onun 
əlindən suxarı, biskvit və ətir iyi gəlirdi. Knyaz mənə əl verdi. Nino gizlincə  çay 
fincanının içinə baxaraq üç barmağını mənə uzatdı. 
  Mən əyləşəndən sonra, mənə də çay gətirdilər. Əli xan deməli qəti qərara gəlmisiniz ki, 
müharibəyə getməyəcəksiniz, deyə knyaz zarafatla soruşdu. 
  - Bəli, knyaz məncə hələlik vaxtı çatmayıb. Ninonun anası fincanı masanın üstünə qoyub 
dilləndi.  
  - Sizin yerinizdə olsaydım, barı müharibə qeyrətlərinə yardım qayəsiylə qurulmuş 
komitələrin birinə üzv olardım. Heç olmasa bu və ya başqa şəkildə bir uniforma geymək 
fürsətini əldə edə bilərdiniz. 
  - Bu yaxşı fikirdir, mən də belə edəcəyəm, - deyə knyaz sözünə davam etdi: 
 
41

---

  - Düz deyirsiniz, knyaz. Amma iş burasındadır ki, boş vaxtım o qədər azdır ki, qorxuram 
ana vətən məndən çox az fayda görsün. 
  Knyaz təəccüblə üzümə baxıb soruşdu: 
  - Bəs siz boş vaxtlarında nə ilə məşğul olursunuz? 
  - Malikanəmizin idarə edilməsi ilə məşğulam, knyaz. 
  Bu cavab yerinə düşdü. Bu cümləni mən bir ingilis yazıçısının romanında və ya başqa bir 
yerdə oxumuşdum. Əgər bir alicənab lordun işi-gücü yoxdursa, deməli o, öz malikanəsini 
idarə etməklə məşğuldur. Bu cümləni işlətdiyim üçün knyaz ailəsinin rəğbətini qazandım. 
Bir neçə bu cür cümlələr işlədəndən sonra Kipianilər ailəsi mənə böyük bir nəzakət 
göstərərək o axşam Ninonu operaya aparmağa icazə verdilər. Mən yenə də Ninonun 
anasının əlini öpdüm, baş əydim və hətta “r” hərfini peterburqlular kimi tələffüz edə-edə 
danışdım. Axşam saat səkkizin yarısında gəlib Ninonu operaya aparacağıma söz verdim. 
  Nino məni qapıya qədər ötürdü. Papağımı xidmətçi qızın əlindən aldığım zaman o, 
qızarıb başını aşağı dikdi, sonra Nino heyran edici bir şirinliklə pozuq Azərbaycan ləhcəsi 
ilə dedi: “Şəhərdə qaldığın üçün çox sevincək oldum Əli xan”, Sən doğrudanmı 
müharibəyə getməkdən qorxursan? Axı kişilər müharibədən xoşlanırlar. Sən müharibəyə 
gedib yaralansan da yaralarını belə sevəcəyəm”. 
  Mən Ninonun əlini tutub sıxdım və sakit tərzdə dedim ki, “Mən heç nədən qorxmuram, 
bir gün gələcək sən mənim yaralarımı sarıyacaqsan. O günə kimi məni qorxaq hesab edə 
bilərsən”. Nino nə demək istədiyimi anlamadan çaşqın-çaşqın mənə baxdı. 
  Ondan ayrılandan sonra evə getdim və hirsimdən köhnə bir kimya kitabını cırıq-cırıq 
edib yerə çırpdım. Bir az hirsim soyuyandan sonra bir fincan İran çayı içdim və operaya 
zəng edib bir loja sifariş etdim. 
   
  X 
   
  - Tez gözlərini bağla, əllərinlə qulaqlarını tut və düşüncələrinə qərq ol. Tehrandakı o 
gecəni xatırlayırsanmı? 
  Daşdan tikilmiş böyük bir ziyafət salonu var idi, iri salonun giriş qapısı üzərində 
Nəsrəddin Şahın şərəfli adı həkk edilmişdi. Salonun ortasındakı dördkünc səhnənin 
ətrafında oturmuş, ayaq üstə durmuş və uzanmış vəziyyətdə olan ləyaqətli kişilər, dəcəl 
uşaqlar və vəcdə gəlmiş gənclərlə dolu idi. Onlar həzrəti Hüseynin Kərbəla müsibətini 
göstərən şəbehə tamaşa edirdilər. Salonda işıq çox zəif yanırdı. Səhnədə saqqallı bir mələk 
həzrəti Hüseynə təsəlli verirdi. Zalım xəlifə Yezid, süvarilərini səhraya göndərir ki, 
həzrəti Hüseynin başını kəsib ona gətirsinlər. Nalə və şüvən səslərini qılıncların cingiltisi 
kəsir. Əli, Fatma və insanlığın ilk qadını olan Həvva səhnədə gəzişib uzun rübai 
düzümlərini oxuyurdular. Həzrəti Hüseynin başını qızıl bir sinidə gətirib Xəlifəyə 
verirlər. Tamaşaçılar titrəyir və ağlaşırlar. Bir imam cərgələri gəzib, ağlayan tamaşaçıların 
göz yaşlarını pambıqla balaca bir şüşəyə yığırdı. O, gözyaşlarında son dərəcə ovsunlu bir 
qüvvətin olduğuna inanırdı. Möminin inamı artdıqca şəbehin təsiri də güclənirdi. Enli bir 
taxta lövhəsi səhra dekorasiyası vəzifəsini görürdü. Sandıq xəlifənin ləl-cəvahirətlə 
bəzədilmiş taxtını, bir neçə ağac dirəklər cənnət bağını və saqqallı bir kişi də həzrəti 
Peyğəmbərin qızını təsvir edirdi. 
  - İndi isə gözlərini aç, əllərini qulaqlarından götür və ətrafına bax! 
 
42

---

  Saysız-hesabsız elektrik lampalarının kəskin və parlaq işığı göz qamaşdırırdı. Lojalar 
gipsdən düzəldilmiş və üzərində qızıl suyu çəkilmiş ilahə fiqurları ilə bəzədilmişdi. 
Onların üstü qırmızı məxmərlə örtülmüşdü. Tamaşa salonundakı kişilərin daz başları 
gecələr göy qübbəsində görünən ulduzlar kimi parıldayırdı. Bəzi qadınların isə kürəkləri 
və qolları çılpaq olduğundan salonda həyəcan yaranırdı. Tamaşaçıları səhnədən qaranlıq 
bir uçurum ayırırdı. Bu qaranlıq uçurumda utancaq kimi görünən musiqiçilər oturub 
əllərindəki musiqi alətlərini kökləyirdilər. Teatrın salonunda pıçıltıların səsi, proqram 
vərəqlərinin xışıltısı və yelpiklərin tıqqıltıları bir-birinə qarışmışdı. Bir neçə dəqiqədən 
sonra Bakı şəhər opera teatrında “Yevgeni Onegin” tamaşası başlanmalı idi. 
  Nino yanımda oturmuşdu. Onun zərif siması mənə tərəf yönəlmişdi. Onun dodaqları 
nəm, gözləri quru idi. O qədər də danışqan deyildi. İşıqlar sönən kimi qolumu Ninonun 
çiyinlərinə qoydum. Nino başını yana çəkdi, elə bil ki, bütün fikri Çaykovskinin 
musiqisində idi. Yevgeni Onegin şahanə görünüşü olan kostyumu ilə səhnədə gəzir, 
Tatyana da ariyasını oxuyurdu. 
  Mən operanı həmişə dram teatrından üstün tutardım. Çünki operadakı hadisələr, 
dramdakılara nisbətən bəsit idi və çoxu da əvvəlcədən bəlli idi. Dram teatrında isə 
səhnədəki hadisələri adam necə olsa da bilirdi. Musiqi gurultulu olmadığı zaman operaya 
heç bir etirazım yoxdu. Lakin dramda olub bitən qarmaqarışıq, qəribə hadisələri izləməyə 
çox zaman həddən artıq vaxt sərf edirdim. Salonda qaranlıqdır. Mən gözlərimi 
yumduğum zaman qonşularım ruhumun bir musiqi okeanının ovsunlu dərinliklərinə 
batdığını düşünürdülər. 
  Bu dəfə gözlərimi yummadım. Ninonun zərif profili arxasında parterin birinci 
cərgələrində oturanları nəzərdən keçirirdim. Üçüncü cərgənin ortasında qoyun gözlü və 
filosof alınlı bir kök adam oturmuşdu. Bu, Şuşanın zadəgan ermənilərindən olan Məlik 
Naçararyan idi. 
  Bax, Naçararyan oradadır – deyə Ninonun qulağına pıçıldadım. 
  Ay barbar, səhnəyə bax, ətrafa yox, - deyə Nino pıçıltı ilə cavab verdi, amma buna 
baxmayaraq özü də göz ucu kök erməni tərəfə baxdı. 
  Naçararyan oturduğu yerdə başını çevirib dostcasına salam verdi. Tənəffüsdə Ninoya 
şokolad almaq üçün bufetə getdim. Bufetin qarşısında Naçararyanla qarşılaşdım. Sonra 
tosqun bir az da keçəl olan Naçararyan lojamıza gəlib oturdu. “Naçararyan neçə yaşınız 
var”, - deyə ondan soruşdum. O, “otuz” deyə cavab verdi. 
  Naçararyanın cavabı Ninonun diqqətini cəlb etdi və heyrətləndirdi: “Deməli, bundan 
sonra sizi şəhərdə görə bilməyəcəyik”. 
  - Nəyə görə, prinses? 
  - Çünki sizin yaşınız da olanları əsgərliyə çağırmışlar. 
  Naçararyan bərkdən güldü, onun gözləri az qala hədəqəsindən çıxacaq idi və şişman 
qarnı atlana-atlana dedi: 
  - Təəssüflər olsun ki, prinses, mən müharibəyə gedə bilmərəm. Həkim məndə sağalmaz 
bir böyrək xəstəliyi tapıb, elə buna görə də mən əsgərliyə getməyib evdə qalmalıyam. 
  Xəstəliyin adı qəribə səslənirdi. 
  Nino təəccübdən gözlərini bərəltdi və ürəkyananlıqla soruşdu: 
  - Bu xəstəlik təhlükəlidirmi? 
 
43

---

  - Bu insanın özündən asılıdır. İşini bilən həkimin köməyi ilə heç bir xəstəlik təhlükəli ola 
bilməz. 
  Nino heyrətlənmişdi və həm də qəzəblənmişdi.  
  Məlik Naçararyan Qarabağın ən nüfuzlu ailəsinə mənsubdu. Onun atası general idi, özü 
də ayı kimi sağlam və zırpı idi. Üstəlik evli də deyildi. 
  Pərdə qalxanda Nino başını çiynimə qoydu. Çaykovskinin məşhur valsı çalınmağa 
başlananda isə Nino gözlərini mənə dikib pıçıldadı: 
  - Sən Naçararyanla müqayisədə az qala qəhrəmansan. Heç olmasa səndə adı dolaşıq olan 
xəstəlik yoxdur. 
  Qəhrəman Lenski tenor səsiylə oxuya-oxuya Yevgeni Oneginin tapancasının lüləsi 
qabağına çıxıb, qabaqcadan proqramlaşdırılmış surətdə öldürülənə qədər belə Nino başını 
mənim çiynimdən qaldırmadı. 
  Naçararyan bizi operanın girişində gözləyirdi. Onun avtomobili var idi. Avtomobilə 
minib şəhərimizin qaranlıq dar küçələrindən, gimnaziyanın və litseyin qabağından 
keçdik. Gecələr bu iki təhsil ocağının görkəmi insana xoş təsir bağışlayırdı. Biz şəhər 
klubunun mərmər pilləkənləri qarşısında dayandıq. Ninonu buraya gətirmək olduqca 
təhlükəli idi, çünki o hələ litseydə oxuyurdu. Nino, Şirvanşir və Naçararyan  adlı 
cənabların müşayiətindədirsə, deməli prinses Kipiani müqəddəs Kraliça Tamara litseyinin 
qaydalarını pozulmasında narahat olmaya bilərdi.  
  Biz gur işıqlı geniş balkona keçdik. Klubun balkonu gecə qaranlığına qərq olmuş 
Qubernator bağına çıxırdı. Mən ulduzları, işıq saçan dənizi və Nargin adasının 
mayaklarını seyr etdim. 
  Qədəhlərin cingiltili səsi gəldi. Nino və Naçararyan şampan şərabı içirdilər. Çünki 
dünyada heç bir şey, hətta Ninonun gözləri belə məni öz doğma şəhərimdə camaatın 
gözü qabağında spirtli içki içməyə məcbur edə bilməzdi. Elə bu səbəbdən də mən həmişə 
olduğu kimi portağal suyu içirdim. Altı nəfərdən ibarət olan orkestr nəhayət fasilə edən 
vaxt, Naçararyan ciddi və düşüncəli bir tərzdə dedi: 
  - Budur, Qafqazın üç böyük xalqının nümayəndələri olan biz bir yerdə oturmuşuq: Bir 
gürcü qızı, bir müsəlman və bir də erməni. Üçümüz də eyni səma altında doğulmuş, eyni 
torpaq üstündə yaşayırıq. Aramızda fərq vardır, amma yenə də eyni, Məryəm, həzrəti İsa 
və Cəbrail üçlüyü kimi birik. Eyni zamanda biz avropalıyıq və həm də asiyalı. Qərbdən də 
alırıq, Şərqdən də. Amma hər ikisinə də mal-dövlət veririk. 
  Nino sözə başladı: 
  - Mən həmişə elə zənn edirdim ki, Qafqazlıların ən vacib xüsusiyyətləri dava etməkdir. 
Lakin indi mən heç bir döyüşmək istəməyən iki qafqazlının arasında oturmuşam. 
  Naçararyan xoş sifətlə ona baxıb dedi: 
  - Xeyr, Əslində hər ikimiz də döyüşmək istəyirik, prinses, amma biri-birimizə qarşı yox. 
Bizi ruslardan sıldırım bir dağ ayırır. Bu dağ Qafqaz dağlarıdır. Əgər bu müharibədə 
ruslar qalib gələrlərsə, ölkəmiz tam mənada ruslaşacaq. Biz ibadətxanalarımızdan, 
dilimizdən və milli xüsusiyyələrimizdən məhrum olacağıq. Biz Avropa və Asiya arasında 
körpü rolunu oynamaq əvəzində, hər ikisinin mələzi olacağıq. Yox, kim çar üçün 
vuruşarsa, o Qafqazlılara qarşı vuruşur deməkdir. 
  Nino müqəddəs Tamara litseyində dərsliklərdən öyrəndiyini təkrarladı: “İranlılar və 
türklər ölkəmizi çapıb talayırlar. Şah şərqi yerlə-yeksan etmişdir, Sultan da qərbi. Nə 
 
44

---

qədər qız qul edilərək uzaq diyarların hərəmxanalarına aparıldı. Ruslar isə buraya öz 
razılıqları ilə gəlməmişlər. Biz onları çağırmışıq. Gürcü kralı XII Georgiy könüllü olaraq 
çara təslim olub. Məgər çarın dediyi sözlərlə tanış deyilsinizmi: “Biz gürcü krallığının 
müdafiəsini onsuz da ucsuz-bucaqsız olan imperiyamızı böyütmək üçün üzərimizə 
götürmürük”. 
  Əlbəttə, biz bu sözləri eşitmişdik. Çar birinci Aleksandrın yüz il bundan qabaq 
haqqımızda çıxartdığı manifesti düz səkkiz il oxuduğumuz məktəbdə başımıza yeritməyə 
çalışmışlar. “Biz gürcü krallığının müdafiəsini onsuz da ucsuz-bucaqsız olan 
imperiyamızı daha artıq böyütmək üçün...” sözləri Tiflisin mərkəzi küçəsində vurulan 
bürünc bir lövhənin üzərində həkk edilmişdi. 
  Nino haqsız deyildi. O zamanlar Şərq hərəmxanaları müharibələrdə yaxalanmış Qafqaz 
qadınları ilə, Qafqaz şəhərlərinin küçələri isə xristian cəsədləri ilə dolu idi. Mən Ninoya 
cavab verib deyə bilərdim ki, “Mən müsəlmanam, siz isə xristian. Allah da sizi bizə 
qənimət bəxş edib”. Lakin susmağa üstünlük verdim və Naçararyanın cavabını gözlədim. 
  O dedi: 
  - Baxın, prinses, siyasi düşüncəsi olan adamın bəzən haqsızlıq, hətta ədalətsizlik edəcək 
qədər cəsarət göstərməsi də lazımdır. Bəli razıyam, ölkəmizə sülh ruslarla birlikdə gəldi. 
Lakin biz Qafqazlılar bu sülhü indi rusların köməyi olmadan da qoruyub saxlaya bilərik. 
Ruslar bizi biri-birimizdən qorumalarının gərəkliyini irəli sürərək buraya rus hərbi 
hissələri, rus çinovnikləri və rus qubernatoru göndəriblər. İndi, prinses, özünüz deyin, siz 
özünüzü məndən qorumalısınızmı? Mənim də Əli xandan qorunmam lazımdırmı? Bu 
yaxın keçmişdə biz Şuşanın yaxınlığındakı İsa bulağının başında əlvan xalçaların üstündə 
oturub dostcasına söhbət etmirdikmi? İran artıq bizimlə düşmən deyildir ki, Qafqaz 
xalqları ondan qorxmalı olsunlar. İndi düşmənimiz şimalda oturub və bizi inandırmağa 
çalışır ki, biz biri-birimizdən müdafiə olunmalı uşaqlarıq. Ancaq bizlər artıq çoxdandır ki, 
uşaqlığı arxada qoyub, uşaqlıq yaşından çıxmışıq. 
  - Deməli ona görə müharibəyə getmirsiniz? - deyə Nino soruşdu. 
  Naçararyan həddən artıq şampan şərabı içmişdi. “Yox, səbəb təkcə buna görə deyil” - 
deyə söz başladı. Mən həm də tənbələm, özü də rahat yaşamağı sevirəm. Erməni 
kilsəsinin əmlakını ruslar müsadirə etdikləri üçün onlardan küsmüşəm. Sonra da ki, 
klubun balkonunda oturmaq, atəş xəttindəki səngərlərdə çürüməkdən yaxşıdır. Bizim 
ailəmiz məşhurlaşmaq üçün kifayət qədər çalışıb vuruşmuşdu. Mən özüm isə kef 
əhliyəm. 
  - Mən bu mövzuya tamam başqa nöqtəyi nəzərlə baxıram, - dedim. Mən kef əhli 
deyiləm, müharibədən də xoşum gəlir. Amma məhz bu müharibədən xoşum gəlmir. 
  Naçararyan şərab içə-içə mənə baxıb dedi: 
  “Siz hələ gəncsiniz, dostum, ona görə” - dedi və şampan badəsini təkrar qaldırıb 
söhbətinə davam etdi. Biz durub evə getməyə hazırlaşanda Nino artıq deyəsən 
Naçararyanın haqlı olduğuna təxminən inanmışdı. Naçararyanın avtomobilinə mindik. 
Yolda Naçararyan yenə də dilləndi:  
  - Bu qeyri adi şəhər Avropanın darvazasıdır. Əgər Rusiya belə geridə qalmasaydı, 
ölkəmiz çoxdan Avropa ölkəsinə çevrilərdi. 
  - Mən coğrafiya dərslərindəki xoş günləri yada salıb ürəkdən qəhqəhə çəkdim. Çünki 
coğrafiya müəllimimiz də şəhərimizi Avropaya daxil etmək istəyirdi. 
 
45

---

  O gün çox xoş bir axşam keçirdik. Vidalaşanda mən Ninonun gözlərindən və əllərindən 
öpdüm. Naçararyan isə başını dənizə tərəf çevirib dənizi seyr edirdi. Sonra da Naçararyan 
məni avtomobili ilə Sisianaşvili darvazasına tərəf apardı. Avtomobil oradan daha irəliyə 
gedə bilməzdi. Çünki qala divarlarının arxa tərəfi Asiya idi. 
  Naçararyan mənim ilə vidalaşan zaman soruşdu: 
  - Nino ilə evlənəcəksinizmi? 
  - İnşallah, qismət olsa. 
  - Dostum, onunla evlənmək üçün bir çox çətinliklərin öhdəsindən gəlməli olacaqsan. 
Əgər köməyə ehtiyacınız olsa, qulluğunuzda hazıram. Mən istəyirəm ki, siz başqa-başqa 
dinlərə mənsub olsanız da xalqımızı qohumluq əlaqələri ilə bağlayan ilk ailəni qurasınız. 
Mən belə evlənmələrə ürəkdən tərəfdaram. Biz əl-ələ verib mövqelərimizi müdafiə 
etməliyik. Birləşməliyik və bir olmalıyıq. 
  Səmimiyyətlə onun əlini sıxdım. Deməli həqiqətən də ləyaqətli və vicdanlı ermənilər də 
var imiş. Kəşf etdiyim bu yenilik son dərəcə insanı düşünməyə məcbur edirdi. 
  Yorğun halda evə gəldim. Xidmətçi yerdə bardaş qurub kitab oxuyurdu. Əlindəki kitaba 
bir nəzər saldım: Qurani Kərimin səhifələri incə yazılarla dolu idi. Xildmətçi ayağa 
qalxaraq məni salamladı. 
  Əlindəki müqəddəs kitabı onun əlindən alıb oxumağa başladım: “Ey möminlər, 
unutmayın ki, şərab içmək, qumar oynamaq və canlının rəsmini çəkmək qadağan 
edilmişdir və bunlar şeytan əməlləridir. Bunlardan uzaq qaçın ki, bəlkə xoşbəxtliyə nail 
olasanız. Şeytan sizi Allahın düşüncəsindən və ibadətindən döndərmək istəyir”. 
  Quranın səhifələrindən ətrafa xoş bir qoxu gəlirdi. İncə sarımtıl rəngli vərəqlər 
xışıldayırdı. Allahın iki dəri örtüklü cild arasına alınmış kəlamları ciddi və öyüdverici idi. 
Quranı xidmətçinin özünə qaytardım, sonra yuxarı otağıma qalxdım. Divan geniş və 
yumşaq idi. Həmişəki adətim üzrə dərin düşünmək və hər şeyi yaxşı görmək üçün 
gözlərimi yumdum. Şampan şərabı, bal səhnəsindəki Yevgeni Onegin, Naçararyanın açıq 
rəngli qoyun gözləri, Ninonun zərif dodaqları və şəhərimizi zəbt etmək üçün dağ 
tərəfindən şəhər divarlarını aşan saysız-hesabsız düşmən dəstələri gözümün qabağında 
canlandı. 
  Küçədən bir mahnı səsi gəldi. Bu, aşiq olmuş Haşım kişi idi. O, çox yaşlı idi və heç kim 
onun hansı eşq üçün kədərləndiyini bilmirdi. Camaat ona “məcnun” - eşq xəstəsi adını 
vermişdi. Gecələr şəhərin qaranlıq küçələrində sərgərdan dolaşır, dalanların birində yerə 
oturur və səhər açılana qədər ağlaya-ağlaya öz eşqindən şərqilər oxuyardı. 
  Onun oxuduqları ahəngli adama yuxu gətirirdi. Üzümü divara çevirib dərin yuxuya 
getdim. 
  Həyat hələ də çox gözəl idi. 
   
  XI 
   
  Çomağın iki başı var. Bir başı yuxarı, o biri də aşağı başdır. Çomağın ortasından tutub 
çevirsən yuxarı baş aşağıda, aşağı baş da yuxarıda olur. Çomağın özündə isə heç bir şey 
dəyişmir. 
  Mənim vəziyyətim də elə bu cür idi. Mən bir ay və yaxud bir il bundan qabaqki adam 
idim.  
 
46

---

  Qoca dünyada eyni müharibə gedir, eyni generallar ya qalib gəlir, ya da məğlub 
olurdular. Amma bir az əvvəl mənə qorxaq deyənlər, indi mənimlə küçədə qarşılaşdıqları 
zaman xəcalət çəkdiklərindən gözlərini yerə zilləyirlər. Dostlarımla qohumlarım vaxtı ilə 
müharibəyə getməməyimə qərarımı verərək çox ağıllıca davranmış olduğumu söyləyirlər, 
atam da mənə iftixarla baxırdı. Lakin çomaqda heç bir şey dəyişməmişdi. 
  Bir gün şəhərdə xəbər yayılır ki, Böyük Osmanlı İmperatorluğunun sultanı əlahəzrət 
Mehmət Rəşid kafirlər dünyasına qarşı müharibə elan etmək qərarına gəlib, Sultanın 
müzəffər qoşunları müsəlmanları Rusiyanın və İngiltərənin boyunduruğundan 
qurtarmaq üçün şərqə və qərbə irəliləyirdi. Bununla da Cihad – müqəddəs müharibə elan 
edilmiş və xəlifənin sarayının üstündə də Peyğəmbərin yaşıl bayrağı dalğalanırmış. Bu 
xəbər mənim  qəhrəmana çevrilməyimə səbəb oldu. Dostlarım gəlib mənim 
uzaqgörənliyimə səcdə edirdilər. Çünki, müharibəyə getməməkdə haqlı idim. Müsəlman 
heç bir vaxt Sultana qarşı vuruşmamalıdır. Türklər isə Bakıya gələcəklər və Türklərlə 
birləşdiyimiz zaman da xalqımız böyük bir müsəlman dövləti meydana gətirəcəkdi. 
  Mən susurdum. Dostlarımın məni tərifləmələrinə cavab vermədən başımı aşağı salıb 
onları dinləyirdim. Ağlı başında olan adam tərifə də, nifrətə də soyuqqanlı olmalıdır. 
Dostlarım xəritələri açıb vəziyyəti müzakirə edirdilər. 
  Türklərin şəhərin hansı tərəfindən Bakıya girəcəkləri barədə dostlarım biri-birilə 
mübahisə edirdilər. Mübahisəni saxlamaq üçün, dedim ki, türklər Bakıya hansı tərəfdən 
gəlirlərsə gəlsinlər, ancaq onlar mütləq şəhərə Ermənikənd tərəfdən girəcəklər. Bu sözdən 
sonra dostlarım mənə heyranlıqla baxıb, bir daha zəkamı və uzaqgörənliyimi təriflədilər. 
İnsanların təbiəti bir gecə içində kökündən dəyişdi. O gündən sonra artıq heç bir 
müsəlman silaha sarılmağa qalxmadı. Zeynal ağa da böyük miqdarda pul qoyub birdən-
birə döyüşmək həvəsini itirən İlyas bəyi Bakı qarnizonunda saxlaya bildi. İlyas bəy 
Osmanlı sultanı müharibə elan etməzdən bir az qabaq zabitlik imtahanından keçmişdi. 
Məmməd Heydər də imtahan verib zabit olmağa müvəffəq olmuşdu. İndi hər ikisi 
leytenant rütbəsiylə kazarmada oturub, çara sədaqət andını içməyən mənə qibtə edirdilər. 
Onların geriyə dönüş yolu artıq yox idi. Onları zabit olmağa heç kim məcbur etməmişdi. 
Onlar bunu könüllü etmişdilər və çara sədaqət andını içmişdilər. Əgər onlar bu andı 
pozsaydılar onlara arxa çevirən ilk insan elə mən özüm olacaqdım. 
  O günlərdə mən çox qaradinməz olmuşdum. Gecələr hərdənbir evdən çıxıb, iti 
addımlarla yaxınlıqdakı kiçik məscidə gedərdim. Məscidin yanında köhnə bir ev var idi. 
Bu evdə mənim köhnə məktəb yoldaşım Seyid Mustafa yaşayırdı. Seyid Mustafa 
Peyğəmbərin sadiq qulu idi. Onun balaca badamı gözləri və çopur sifəti var idi. O, 
mənsub olduğu rütbənin yaşıl qurşağını taxırdı. Onun atası balaca məscidin imamı idi. 
Babası isə müqəddəs Məşhəd şəhərində İmam Rzanın türbəsində tanınmış bir alim idi. 
Seyid Mustafa dindar idi. O, gündə üç dəfə namaz qılırdı. İsanın düşmənini ayaqları 
altında əzmək məqsədilə allahsız xəlifə Yezidin adını pəncəsinə yazmışdı. Seyid Mustafa 
Məhərrəm ayının onuncu gününə düşən aşurada qan fışqırana qədər sinə vurardı. Nino 
onun din uğrunda ağlını itirmiş olduğunu hesab etdiyi üçün ona nifrət edirdi. Halbuki 
mən onun təmiz və açıq dünya görüşlərinə görə Seyid Mustafanı sevirdim. O, xeyri 
şərdən, haqqı da nahaqdan hamıdan yaxşı seçə bilirdi. 
  Seyid Mustafa məni müdrik bir adamın şən gülüşü ilə qarşılayıb dedi: 
 
47

---

  - Əli xan, eşitmisən? Dövlətli Yaqub oğlu on iki yeşik şampan şərabı alıb ki, onları şəhərə 
girən ilk türk zabiti ilə içsin. Əli xan, şampan şərabı anladınmı? Müsəlman Cihad 
döyüşçülərinin şərəfinə şampan şərabı! 
  Çiyinlərimi dartıb dedim: 
  - Niyə təəccüblənirsən, ay Seyid? İnsanlar ağıllarını itiriblər. 
  Seyid acıqla dedi: 
  - Allah qəzəbləndiyi adamı yolundan azdırar. 
  Seyid yerindən atıldı. Onun dodaqları əsirdi: 
  - Dünən səkkiz adam əsgərlikdən qaçıb ki, Sultanın ordusunda xidmət etsin. Səkkiz 
adam! Əli xan anlayırsanmı? De görüm, bu səkkiz nəfər nə etdiklərini başa düşürlərmi? 
  - Hər halda quş beyinli adamlardır: - deyə ehtiyatla cavab verdim. Buna baxmayaraq, 
ürəyim Ənvər Paşa ordularının şəhərimizə girəcəyi anı görmək istəyirdi. 
  - Bir işə bax, Əli xan, dedi:  
  - Şiələr sünni Xəlifənin tərəfində vuruşurlar. Məgər Yezid Peyğəmbər nəvəsinin qanını 
tökməmişdirmi? Məgər Müaviyə həzrəti Əlini qətlə yetirmədimi? Bəs Peyğəmbərin varisi 
kimdir? Xəlifəmi, yoxsa damarlarında Peyğəmbər qanı axan gözəgörünməz əbədiyyət 
İmamı? Yüz illərdən bəridir ki, şiə kütləsi yas saxlayır, bizimlə kafirlərdən də betər olan 
bu dönüklər arasında qan axır. Burada şiə, orada sünni və onların arasında heç bir körpü 
yoxdur. 
  Sultan Səlimin qırx min şiəni qılıncdan keçirdiyi gündən heç də çox keçməmişdir. Bəs 
indi? Şiələr Peyğəmbərin varisini məhv edən xəlifə üçün vuruşurlar. Məgər hər şey, 
möminlərin qanı, İmamların sirli ölümləri yaddan çıxmışdır? Burada şiə şəhərində 
insanlar oturub sünnilərin gəlməsini və dinimizi məhv etməsini həsrətlə gözləyirlər. Axı 
Türkiyə nə istəyir?! Ənvər Urmiyaya kimi irəliləmişdir. İran parçalanacaq, din məhv 
olacaq. Ya Əli, od saçan qılıncınla gəl! Gəl, ya Əli, bu dönüklərin cəzasını ver! Ya Əli, ya 
Əli...! 
  Seyid Mustafanın yanaqlarından göz yaşları axırdı. O, yumruğu ilə sinəsinə vururdu. 
Mən sarsılmış halda ona baxırdım. Nəyin haqq və nəyin isə nahaq olduğunu artıq 
bilmirdim. Düzdür, türklər sünnidirlər. Amma buna baxmayaraq, ürəyim, Ənvər Paşanın 
ordusunun şəhərimizə girəcəyi anı görmək istəyirdi. 
  Axı bu nə deməkdi? Şəhidlərimizin qanı məgər boş yerə axıb? 
  Seyid, - dedim, - türklər də bizim tayfadandır. İkimiz eyni dildə danışırıq. İkimizin də 
damarlarında turan qanı axır. Bəlkə də ona görə Xəlifənin ayparalı bayrağının altında 
ölmək daha asandır. 
  Seyid Mustafa gözlərini sildi. Sakit və qürurla dedi: 
  - Mənim damarlarımda Məhəmməd Peyğəmbərin qanı axır. Turan qanımı deyirsən? 
Mənə elə gəlir ki, məktəbdə öyrəndiklərini bir az unudursan. Get Altay dağlarına, hətta 
daha uzaqlara, get Sibir hüdudlarına kimi, bax gör orada kimlər yaşayır? Bizim dilimizdə 
danışan, bizim qanımızdan olan, bizim kimi türklər. Amma Allah onları yolundan 
azdırmış və onlar bütpərəst qalmışlar. Özləri də daşa, torpağa, bütlərə sitayiş edirlər. Su 
ilahiəsi sayılan Su-Tengriyə, səma ilahəsi olan Teb-Tengriyə səcdə edirlər. Əgər günlərin 
birində oralarda yaşayan yakutlar və yaxud altaylılar qüvvətlənib bizə qarşı müharibə 
elan edərlərsə, onda biz şiələr, eyni qana malik olduğumuz üçün bu bütpərəstlərin 
qələbəsinə sevinməliyik? 
 
48

---

  - Elə isə nə etməliyik, Seyid? - deyə soruşdum. - İranın qılıncı paslanıb. Türklərə qarşı 
vuruşsaq çara kömək etmiş olarıq. Məgər Məhəmməd Peyğəmbərin adı ilə biz çarın xaçını 
xəlifənin ayparalı bayrağına qarşı müdafiə etməliyik? Axı nə etməliyik, Seyid? 
  Seyid Mustafa sonsuz bir kədərə bürünmüşdü. O, mənə baxıb dedi: 
  - Əli xan, soruşursan ki, nə etməliyik? Bunu mən özüm də bilmirəm. 
  Seyid Mustafa dəhşətli iztirab içində idi. 
  Mən pərt halda susdum. Seyidin otağındakı balaca neft lampası his eləyərək yanırdı. 
Lampanın sarımtıl zəif işığı namaz xalçasının rəngarəng naxışlarını işıqlandırırdı. Bu 
namaz xalçası qatlanıb yola götürülə biləcək qəribə bir boxçanı xatırladırdı. Seyid Mustafa 
da bu dünyaya bir səyahət dolayısıyla gəlmiş kimiydi. Zatən başqalarının günahlarını 
pisləmək Seyid üçün çox asan idi. On il, iyirmi il keçəcək və Məşhəddə gözə görünmədən 
və hiss edilmədən İranın taleyini idarə edən müdriklərin biri İmam Rzanın türbəsində 
imamlıq edəcəkdir. Onun gözləri artıq indidən qocaldığından xəbərdar olan bir qocanın 
gözlərini xatırladırdı. Əgər o, İranın yenidən böyük və qüdrətli bir dövlət olmasına gətirib 
çıxartsaydı da, yenə haqq və din məsələlərində zərrə qədər güzəştə getməzdi. O, günaha 
batıb dünyanın nemətlərindən həzz almaqdansa, məhv olmağın doğru olduğuna inanırdı. 
Seyid ona görə susur və nə edəcəyini bilmirdi. Həqiqi haqq və din astanasında tənha 
keşikçi olan Seyid Mustafanı mən elə buna görə çox istəyirdim. 
  Söhbətin mövzusunu dəyişdirmək üçün dedim: 
  - Seyid, talehimiz cənabi Allahın əlindədir. Qoy Allah bizi doğru yoldan ayırmasın. 
Ancaq mən bu gün səninlə o mövzuda deyil, bam-başqa şey haqqında danışmaq 
istəyirəm. 
  Seyid Mustafa xınalı əllərinə baxdı. O, kəhrəba təsbehini çevirməklə məşğul idi. Başını 
qaldırıb gülümsədi. Onun çopur sifəti elə bil bir az da enliləşdi: “Dərdini bilirəm, Əli xan. 
Evlənmək istəyirsən” - dedi. Özümü itirmiş bir halda yerimdən sıçradım. Mən Seyid 
Mustafa ilə şiə hərbi-siyasi gənclik təşkilatı qurmaq məsələsini müzakirə etmək 
niyyətində idim. Amma Seyid, artıq indidən mənim nikahımı kəsməyə hazır olan molla 
kimi danışırdı. 
  - Axı, sən mənim evlənmək istədiyimi haradan bilirsən? Bir də ki, evlənmək istəməyimin 
sənə nə dəxli var? 
  - Sənin niyyətini gözlərindən oxuyuram. Sən mənim dostum olduğun üçün də evlənmək 
istəyinin bir az da olsa mənə dəxli var. Sən məndən xoşu gəlməyən xristian Nino ilə 
evlənmək istəyirsən? Elədir mi? 
  - Düzdür, Mustafa. Bəs sən nə deyirsən buna? 
  Seyid Mustafa iti və ağıllı baxışlarını mənə dikib dedi: 
  - Mən sənə “hə” deyirəm, Əli xan. Kişi evlənib yuva qurmalıdır. Özü də ən vacib odur ki, 
bəyəndiyin qızla evlənəsən. Qadının kişidən xoşu gəlməsi vacib deyildir. Ağıllı kişi 
qadının iltifatını qazanmağa səy göstərməz. 
  Qadın bir tarladır, kişi də əkinçi. Məgər tarlanın hökmən əkinçini sevməsinə lüzum 
varmı? Yox, çünki əkinçinin torpağı, tarlanı sevməsi kifayətdir. Evlən. Amma heç bir 
zaman yaddan çıxartma ki, qadın yalnız və  yalnız sadəcə bir tarladır. 
  - Deməli, sən belə fikirdəsən ki, qadının ruhu da, zəkası da yoxdur? - deyə ondan 
soruşdum. 
  Seyid Mustafa canıyananlıqla mənə baxıb dedi: 
 
49

---

  - Bunu hələ soruşursan da, Əli xan? Təbii ki, bunların heç biri onlarda yoxdur. Bunlar axı 
ona nəyə lazımdır? Qadının bakirə olması və çoxlu uşaq doğması ona yetər. 
  Şəriət deyir ki, bir kişinin şahidliyi üç qadının şahidliyindən daha məqbuldur. Bunu 
yaddan çıxartma, Əli xan. Mən həyəcanla oturub gözləyirdim ki, dindar Seyid Mustafa 
zəhləsi gedən bir xristian qızı ilə evlənmək istədiyimə görə mənə lənətlər yağdırmağa 
başlayacaq. Lakin onun cavabı məni sakitləşdirdi. Bu cavab onun açıq və ağıllı insan 
olduğunu bir daha isbat edirdi. 
  Yavaşca ondan soruşdum: 
  - Deməli Ninonun xristian olmasına etirazın yoxdur? Bəlkə müsəlman olması şərtdir? 
  - Niyə şərt olsun? - deyə Seyid Mustafa soruşdu. Zəkası və ruhu olmayan bir məxluğun 
dini, imanı da olmaz. Qadın qisminə nə cənnətdə, nə də cəhənnəmdə yer var. Qadın qismi 
öləndən sonra dağılıb heçə dönür. Unutma ki, ondan olan oğlanlar, əlbəttə şiə 
olmalıdırlar. 
  Başımı razı halda yırğaladım. 
  Seyid Mustafa ayağa durub kitab rəfinə yaxınlaşdı. Onun meymun əllərinə bənzəyən 
uzun əlləri üstünü toz basmış bir kitabı rəfdən götürdü. Kitabın cildinə nəzər saldım. 
Orada farsca “Çeynabi Təvarix əl səlcuq” sözləri yazılmışdı. Yəni Səlcuq sülaləsinin tarixi. 
  Seyid kitabı açdı və dedi: 
  - Budur, səhifə 207. 
  Sonra yüksək səslə oxumağa başladı. 
  - Hicri 637-ci ildə Sultan Ələddin Keyqubad Qəbadiyyə sarayında vəfat etdi. Onun 
yerinə Səlcuq taxtına Qiyasəddin Keyxosrov keçdi. Çox keçmədən Qiyasəddin Keyxosrov 
bir gürcü prinsesi ilə evləndi. Onun gürcü qızına məhəbbəti o qədər güclü idi ki, 
sikkələrin üzərində öz şəkli ilə yanaşı, arvadının da şəklini vurmağı əmr etdi. Bir gün 
alimlərlə din xadimləri sultanın yanına gəlib deyirlər: “Sultanın şəriətə qarşı çıxması 
düzgün deyildir. Onun bu əməli günah işlətməkdən ibarətdir”. 
  Qüdrətli hökmdar Qiyasəddin bu sözləri eşidib qəzəblə cavab verdi: “Cənabi Allah məni 
sizə hökmdar təyin edib. Sizin vəzifəniz də itaət etməkdir”. Alimlərlə din xadimləri 
hökmdarın sözlərindən sonra gedib kədərə qərq oldular. Lakin Allah sultan Qiyasəddin 
Keyxosrovun gözlərini açdı və o, alimləri yanına çağırtdırıb onlara başa saldı ki, - ”Mən 
müqəddəs qanunları pozmaq istəmirəm, çünki onlara riayət etmək vəzifəsini Allah 
mənim boynuma qoyub. Elə buna görə də əmr edirəm: uzun yalı olan və sağ pəncəsində 
qılınc tutan aslan mənəm. Başımın üzərində parıldayan günəş də çox sevdiyim qadındır. 
Dediklərim də sizin üçün qanundur”. O zamandan bəri aslan və günəş İranın simvoludur. 
Ağıllı kişilər isə deyirlər ki, “gürcü qadınlarından gözəl qadın yoxdur”. 
  Seyid Mustafa kitabı bağladı və üzümə baxıb gülümsədi. Görürsən də, vaxtı ilə 
Keyxosrovun etdiyini indi sən edirsən. Heç bir qanun bunu qadağan etmir. Gürcü 
qadınları da Peyğəmbərin dindar möminlərinə vəd etdiyi qənimətin bir hissəsidir. 
Peyğəmbər Quranda deyir: “Gedin onları alın”. 
  Seyid Mustafanın dərdli sifəti birdən-birə yumşaldı. Onun muncuq kimi balaca gözləri 
işıqlandı. O, iyirminci əsrin balaca bir tərəddüdünü müqəddəs Qurani Kərimin kəlamı 
vasitəsilə aradan qaldırdığı üçün özünü xoşbəxt sayırdı. Onun bütün vücudu bəyan edib 
deyirdi: qoy, kafirlər əsl tərəqqinin harada olduğunu bilsinlər! 
 
50

---

  Onun otağından çıxıb, evə tərəf getdim. Qaranlıq küçələrdə mətin addımlarla 
addımlayırdım. Çünki arxam-müqəddəs Qurani Kərim, Sultan Qiyasəddin Keyxosrov və 
bilikli Seyid Mustafa idi. 
 
  XII 
   
  Çöl sirli və anlaşılmaz bir dünyanın darvazasına bənzəyir. Atımın nallarının altından toz 
və xırdaca daşlar ətrafa səpələnirdi. Altımdakı Terek kazaklarının yəhəri yumşaq idi, elə 
bil onun içini yonqarla doldurmuşdular. Terek kazakları bu yəhərin üstündə yatır, uzanır, 
və həm də ayaq üstündə dayanırdılar. Kazakın varı da, yoxu da bu yəhərdən asılan 
heybənin içində olur: – bir kömbə çörək, bir şüşə arağ və Qabardin kəndlərindən 
oğurladığı qızıl sikkələr. Mənim isə heybəm boş idi. Çöl küləyinin vıyıltısı içində atımı 
çapırdım. Güclü küləyin qopardığı tozanaqdan göz-gözü görmürdü. Çiynimdəki yumşaq 
Qabardin yapıncısı məni küləkdən qoruyurdu. Quldurlar və cəngavərlər bu geyim 
növünü soyğunçuluq və gəzinti üçün ixtira etmişdilər. Yapıncıdan nə gün işıqları və nə də 
yağmır damcıları keçə  bilirdi. Bu qara  yapıncını bir an içərisində çadıra çevirmək və onu 
büküb basqın zamanı oğurlanmış şeyləri onun qatları içində gizlətmək də mümkündür. 
Qaçırılmış qızlar isə tutuquşu qəfəsdə oturan kimi yapıncının içində büzüşüb dinməz 
oturardılar.  
  Mən atımı qurd darvazasına doğru sürdüm. Bakı yaxınlığındakı çöllüyün tam ortasında 
yerləşən bu darvazanı lap qədim zamanların bahadırları düzəltmişlər. Bu darvaza, qum 
okeanının ortasında ucalan küləkdən kobudlaşmış iki boz qayadan ibarət idi. Türklərin 
əcdadı sayılan Boz qurd o zaman Osmanlı türklərinin qabağına düşərək, onları bu 
darvazadan keçirdib, Anadolunun yaşıl yamaclarına aparmışlar.  
  Aylı gecələrdə çaqqallar və çöl qurdları qayalıqların başında yığışıb cəsəd görmüş 
köpəklər kimi ulayırdılar. Onların cəsəd iyi barədə anlaşılmaz və qeyri-adi bir 
hissiyyatları vardır. Onların nəzərində Ay da bir cəsəddir. Hər hansı bir  evdə ölüm 
yatağında yatan adam varsa, itlər başlayırdılar ulaşmağa. Onlar cəsəd iyini hələ adam 
ölüm yatağında olan zaman hiss edirlər.  Bu itlər çöl qurdlarının cinsindən və 
nəslindəndirlər.  
  Çölün ucsuz-bucaqsız boşluğunda  atımı sürürdüm. Yanımda da atam atının belində 
oturub eyni sürətlə irəliləyirdi.  
  – Səfər xan! – deyə atamı səslədim. Səsim boğuq çıxırdı. Atamı çox nadir hallarda öz adı 
ilə çağırardım. 
  – Səfər xan, səninlə danışmaq istəyirəm.  
  – Atam çapa-çapa mənə çatıb, “danış oğlum” dedi. Atlılar həmahəngliklə birləşəndə 
danışmaq daha asan olur.  
  Görəsən atam məni ələ salırdı? Onun qaşları çatılmışdı.  
  – Buyur, oğlum, nə deyirsən? – Onun səsi mənə istehzalı göründü.  
  – Evlənmək istəyirəm, Səfər xan.  
  Araya uzun bir sükut çökdü. Küləyin vıyıltısı isə kəsilmirdi. Atın nalları altından çıxan 
xırdaca daşlar, tozla qarışıb ətrafa səpələnirdi.  
  Nəhayət atamın səsi eşidildi:  
 
51

---

  – Mən sənə dəniz qırağında imarət tikdirəcəyəm. Gözəl bir yer tanıyıram. Bəlkə imarətin 
həyətində bir tövlə də tikdirməli oldum. Yay aylarında Mərdəkanda da qala bilərsən. 
Birinci oğlunun adını isə əcdadımızın şərəfinə İbrahim qoymalısan. İstəsən sənə bir 
avtomobil də alıb verə bilərəm. Amma avtomobil üçün yararlı yollarımız yoxdur. Cins 
atlar saxlamaq üçün tövlə daha yaxşıdır.  
  Yenə sükut çökdü. Qurd darvazası artıq arxada qalmışdı.  
  Atlarımızı dənizə tərəf, Bayıl qəsəbəsinə tərəf sürürdük. Atamın səsi elə bil uzaqdan 
gəlirmiş kimi eşidilirdi. O dedi:  
  – Mən gərək axtarıb sənə layiqli gözəl bir qız tapım, yoxsa sən özün tapmaq istəyirsən? 
Son zamanlar gənclərin çoxu qızları özləri axtarıb tapırlar.  
  – Mən Nino Kipiani ilə evlənmək istəyirəm. 
  Atamın simasında heç nə dəyişmədi. O sağ əli ilə atın yüyənini tutmuşdu.  
  – Nino Kipiani ilə? – deyə o sözə başladı. – Nino Kipianinin incə beli var. Mənə elə gəlir 
ki, bütün gürcü qızları incəbeldirlər. Lakin buna baxmayaraq onlar sağlam uşaqlar 
doğurlar.  
  – Axı, ata! – deyə hirsləndim. 
  Ancaq  heç özüm də bilmirdim ki. nəyə görə hirslənmişəm. Atam mənə kənardan 
baxaraq gülümsəyirdi. 
  – Sən hələ çox gəncsən, Əli xan. Qadının beli onun xarici dillər bilməyindən daha çox 
önəmlidir. Sonra atam açıq bir laqeydliklə soruşdu.  
  – Nə vaxt evlənmək istəyirsən?  
  – Payızda, Nino məktəbi bitirəndə.  
  – Çox gözəl. Deməli  uşaq gələn may ayında dünyaya gələcək. May ayı çox xoşbəxt 
aydır.  
  – Ata!  
  Məni daha anlaşılmaz bir hirs bürüdü. Mənə elə gəlirdi ki, atam məni lağa qoyur. Mən 
Nino ilə onun belinə görə və yaxud xarici dilləri bildiyindən ötrü evlənmirəm. Onu 
sevdiyim üçün evlənirəm.   
  Atam gülümsəyirdi. Sonra atını saxlayıb dedi:  
  - Çöl ucsuz-bucaqsız və bomboşdur. Hansı təpənin yanında olursa-olsun, fərqi yoxdur, 
oturub çörək yeyək. Acmışam. Elə burada da bir az dincələk. 
  Atlardan düşdük. Atam yəhərinə asılmış heybəsindən təndir çörəyi ilə pendir çıxartdı və 
yarısını mənə uzatdı. Mən isə ac deyildim. Qumun üstündə uzanmışıq, atam yeyir və 
uzaqlara baxırdı. Birdən onun sifəti ciddiləşdi, dirsəklənib özünü düzəltdi. Sonra bardaş 
qurub oturdu: 
  - Çox yaxşı edirsən ki, evlənmək istəyirsən. Mən üç dəfə evlənmişəm. Amma arvadlarım 
payız milçəyi kimi ölüb gedirdilər. İndi isə bildiyin kimi evli də deyiləm. Amma sən 
evlənsən, bəlkə mən də evləndim. Sənin Ninon xristian qızıdır. Onun evimizə özgə dinini 
gətirməsinə imkan vermə. Bazar günləri onu kilsəyə göndərə bilərsən, amma evinə gərək 
keşiş ayağı dəyməsin. Qadın tez sınan incə qaba bənzəyir. Bunu bilmək sənə vacibdir. 
Hamilə olduğu vaxt ona əl qaldırma, ehtiyat elə. Amma heç vaxt yadından çıxartma ki, 
evin ağası sənsən, o də sənin kölgəndə  yaşamalıdır. Bilirsən ki, hər bir müsəlmana dörd 
qadına qədər evlənmək icazə verilir. Amma bir qadınla kifayətlənsən daha yaxşı olar. 
Əgər Ninonun uşağı olmasa, o başqa məsələdir. Arvadına sədaqətsizlik eləmə. Onunla 
 
52

---

səbirli ol. Qadınlar uşaq kimidirlər, amma uşaqlardan fərqli olaraq onlar daha hiyləgər və 
daha yaman olurlar. Bunu da bilməlisən, bu çox vacib məsələdir. İstədiyin vaxt ona çoxlu 
hədiyyələr gətir, ipək və daş – qaş ver. 
  - Ata, mən onu sevirəm. 
  O başını yırğaladı: 
  – Ümumiyyətlə kişi gərək arvadı sevməsin. Kişi vətənini, müharibəni sevər. Bəzi kişilər 
də  gözəl xalçaları və yaxud nadir silahları sevirlər. Ancaq kişinin qadını sevməsinə rast 
gəlmək olur. Leyli və Məcnunun dillərdə əzbər olan eşqindən və yaxud Hafizin 
qəzəllərindən xəbərin varmı? Hafiz bütün ömrü boyu eşqi – məhəbbəti tərənnüm edib. 
Amma bəzi ağıllı adamlar deyirlər ki, Hafiz ömründə bir qadınla belə yatmayıb. Məcnun 
isə  əməlli – başlı dəli idi. İnan mənə oğlum. Kişi qadını qorumalıdır, ona baxmalıdır, 
amma sevmək qadının vəzifəsidir. Allahın buyruğu belədir. 
  Mən ona cavab verməyib susmağı üstün tutdum. Atam da dinməz oturdu. Bəlkə də o 
haqlı idi. Kişinin həyatında məhəbbət ən vacib, ən mühüm şey deyil. Mən hələ həyatda 
atamın təcrübə və bildiyinin zirvəsinə çatmamışdım. 
  Atam birdən-birə gülərək dedi: “Yaxşı, mən sabah Knyaz Kipianinin  yanına gedib, 
məsələni onunla danışaram. Yoxsa dünya dəyişib, artıq gənclər özləri indi qıza elçi 
gedirlər?  
  – Kipianlilərlə mən özüm gedib danışacağam, – deyə tələsik cavab verdim. 
  Atlara  minib Bayıla tərəf sürdük. Bir az keçəndən sonra Bibiheybətin neft vışkaları 
göründü. Qara neft buruqları eybəcər görünüşlü qaranlıq bir meşəni xatırladırdı. Ətrafı 
neft qoxusu bürümüşdü. Əllərindən neft damcılayan fəhlələr, neft fışqıran buruğun 
yanında dayanmışdılar. Bayıl həbsxanasının yanından keçəndə birdən-birə güllə səsi 
eşitdik. “Kimi güllələyirlər?” – deyə mən soruşdum.  
  – Yox, bu dəfə Bayıl həbsxanasında heç kimi güllələmirdirlər. Güllə səsləri Bayıl 
qarnizonunun kazarmasından gəlirdi. Orada əsgərlərə müharibə təlimini öyrədirdilər.  
  – Dostlarını görmək istəyirsənmi? – deyə atam soruşdu. Başımla ona “bəli” işarəsi etdim. 
Atlarımızı kazarmanın təlim meydançasına sürdük. İlyas bəylə Məmməd Heydər öz 
hissələrindəki əsgərlərə təlim keçirdilər. Onların alınlarından tər süzülürdü.  
  Məmməd Heydərin sifətində çox ciddi bir ifadə vardı. İlyas bəy isə başqa bir nəfər 
tərəfindən idarə edilən incə bir oyuncağı andırırdı. Hər ikisi bizə yaxınlaşıb salam 
verdilər.  
  – “Hərbi xidmət necədir, xoşunuza gəlirmi? – deyə soruşdum. 
  İlyas bəy cavab vermədi... 
  Məmməd Heydər də qaşqabağını töküb dedi ki, hər halda  məktəbdən yaxşıdır.  
  İlyas bəy də dilləndi.  
  – Alayımıza yeni bir komandan gəlir. Şuşalıdır, adı Knyaz Melikovdur.  
  – Melikov? O kəhər atı olan Melikov deyilmi? 
  – Bəli, özüdür ki, var. İndidən bütün qarnizon o atdan əfsanələr danışır.  
  Bir müddət aramıza sükut çökdü. Kazarmanın keçid meydanını qatı toz təbəqəsi 
örtmüşdü. İlyas bəy qısqanc və sıxıntılı  baxışlarla əsgərlər tərəfə baxırdı. Atam əlini onun 
çiyninə qoydu: 
   – Deyəsən, Əli xana həsəd aparırsan ki, o azaddır. Paxıllıq eləmə, çünki o, da öz razılığı 
ilə azadlığını əldən vermək niyyətindədir.  
 
53

---

  İlyas bəy heyrətə düşmüş halda uzun-uzadı güldü: “Bəli, amma o azadlığını Ninoya 
verir” – dedi: 
  Məmməd Heydər də sual verici baxışlarla başını qaldırıb dedi:  
  – Evlənməyinin artıq vaxtıdır.  
  Məmməd Heydər ailəvi idi. Arvadı çadra örtürdü. Onun adını nə mən bilirdim, nə də 
İlyas bəy. O, məni başdan ayağa diqqətlə süzdü, sonra alnını qırışdırıb dedi:  
  – “İndi həyatın əslində nə demək olduğunu anlayacaqsan”.  
  Bu sözlər Məmməd Heydərin dilində çox sadəlövhcəsinə səslənirdi. Axı Məmməd 
Heydərlə onun çadralı arvadı həyat haqqında nə bilə bilərdilər?  
  Hər ikisinin əllərini sıxıb kazarmanı tərk etdik.  
  Evə qayıdıb divanda uzandım. Asiyalıların evləri daima sərin olur. Gecələr otaqlar bulaq 
suyu tək sərin olur. Gündüzlər isə evə girəndə elə bil ki, soyuq hamama girirsən.  
  Birdən telefon zəng çaldı. Ninonun səsi gəldi: “İstidən, bir də riyaziyyatın əlindən 
ölürəm, Əli xan. Gəl mənə kömək elə”.  
  On dəqiqədən sonra artıq Nino incə əllərini mənə uzadırdı. Onun qələm kimi incə 
barmaqları mürəkkəbə  bulaşmışdı.  
  Mən mürəkkəb ləkələrə bulaşmış bu barmaqları öpdüm.  
  – Nino, atamla danışdım. O, razıdır.  
  Nino titrək vəziyyətdə gülürdü. Utancaqlıqla evinə göz gəzdirdi. Onun yanaqları 
qızarmışdı. O, mənə yaxınlaşdı, mən onun iriləşmiş göz bəbəklərini görürdüm. Sonra 
pıçıldaya-pıçıldaya:  
  – Əli xan, qorxuram, çox qorxuram. – dedi:  
  – İmtahandan mı qorxursan, Nino?  
  “Yox” deyib gözlərini dənizə tərəf zillədi. Sonra barmaqlarını saçlarının arasına salıb 
dedi:  
  – Əli xan, bir qatar saatda on kilometr sürətlə “A” şəhərindən “B” şəhərinə gedir...”  
  Ürəyim açıldı və sevincək olub onun riyaziyyat kitablarını vərəqləməyə başladım.  
   
  XIII 
   
  Sıx bir duman dəniz tərəfdən gəlib şəhəri bürüyürdü. Tinlərdə yanan fənərlər zəif işıq 
yayırdı. Hirsdən vurnuxan adam kimi sahil boyunca gəzməyə başladım. Duman elə sıx 
idi ki, insanların üzlərini belə görmək olmurdu. Qarşıma çıxan adamlar ya etinasız və 
yaxud da  ürkmüş kimi görünüb qeyb olurdular. Yola atılmış bir taxta tirinə ilişib, 
çömbəlmiş bir liman hambalının üstünə yıxıldım. Onun mənasız baxışları çox – çox 
uzaqlara zillənmişdi. Hambalın qalın dodaqları tərpənirdi. O, xaş – xaş çeynəyirdi və artıq 
dərin, nəşəli xəyallar içində idi. Yumruğumu onun kürəyinə əndərib yoluma davam 
etdim. Limanın ətrafındakı binaların pəncərələrindən gələn işıqlar sayrışırdı. İşıqdan 
gözlərim qamaşdı. Birdən yerə atılmış şüşə parçalarına ayaqlarımı basdım. Onların 
cingiltisinin səsindən vahiməyə düşmüş bir adamın sifəti göründü. Dumanın içində bu 
kök adamın qarnı məni dəhşətə gətirdi. Mən yolumla gedərkən onun qarnına toxundum. 
Onun qarnı yumşaq və piyli idi. Birdən mehriban bir səs eşitdim: “Axşamınız xeyir, Əli 
xan”. Başımı qaldırıb baxdıqda Naçararyanı gördüm.  O, gülə – gülə üzümə baxırdı. “ 
 
54

---

Lənət şeytana”, deyə  qışqırıb yolumu davam etmək istədim. Lakin o, mənim qolumdan 
bərk – bərk tutub dedi: 
  – Sizi pərişan görürəm, dostum. İstəyirsiniz qalın mənimlə”. 
  Onun səsi şəfqətlə səslənirdi. Birdən birə özümü çox yorğun hiss etdim. Məni soyuq tər 
basmışdı, artıq taqətim yox idi. Naçararyan: “gəl gedək Filiposyansın restoranına” dedi: - 
”Olar” deyə başımla işarə etdim. Mənim üçün artıq heç bir fərqi yox idi. Naçararyan 
əlimdən tutub məni Baryatinsk küçəsindəki böyük bir restorana apardı. Restoranın  
yumşaq mebelləri var idi. Divarlarına da qırmızı ipək parçalar çəkilmişdi. 
  Yumşaq kreslolarda oturduqdan sonra Naçararyan həmdərd bir adamın ədası ilə dedi: 
  – Bu dəlilikdir, nədir Əli xan, Qafqaz dəliliyi. Bəlkə də bu bürküdəndir. Ya da bambaşqa 
bir şeydən əmələ gəlib? Sizin başınızı götürüb qaçmağa vadar edən başqa səbəblərmi var? 
İsti çayımı qurtum – qurtum içərək; Kipianigilə telefonla zəng edərək o gün onlardan 
görüş üçün icazə aldığımı, Ninonun ayaqlarının ucunda, qorxu içində evdən gizlincə 
çıxdığını, prinsesin əlini öpdüyümü, knyaz Kipianinin əlini sıxdığımı, kökü çox qədimlərə 
gedən nəslimizdən, habelə prinses Nino ilə evlənmək istədiyimi təmiz rus dilində necə 
başa saldığımı Naçararyana nəql etdim. 
  “Çox yaxşı, bəs sonra necə oldu?”  
  Bu əhvalatlar Naçararyanı həqiqətən çox maraqlandırmışdı.  
  – Sonrası necə olub qulaq asın, deyim.  
  – Mən knyaz Kipianinin hərəkətlərini yamsılayıb, onun rus dilində azacıq gürcü ləhcəsi 
ilə mənə necə müraciət etdiyini nəql etdim: “Əziz oğlum, möhtərəm Əli xan. İnanın ki, 
mən qızım Nino üçün sizdən daha yaxşı bir adam təsəvvür də bilmirəm. Sizin 
xasiyyətinizdə olan bir adamla evlənmək hər bir qadın üçün xoşbəxtlikdir. Amma 
Ninonun yaşını nəzərə almaq lazımdır. Axı, o hələ məktəbə gedir. Bu uşağın məhəbbət 
haqqında nə anlayışı ola bilər? Hər halda biz hindlilərin uşaq yaşlarında evlənmək adətini 
təkrarlamayacağıq. Bir də ki, hər ikiniz ayrı-ayrı dinlərə mənsubsunuz və yetişmə 
tərzləriniz də biri-birinizdən çox fərqlidir. Bunu mən sizin yaxşılığınız üçün deyirəm. 
Atanızın da mənim kimi düşünməkdə olduğuna əminəm. Hər şeyi qoyaq bir yana, 
görmürsünüz nə zəmanədir, dəhşətli müharibə şəraitində yaşayırıq. Kim bilir sabah nə 
olacaq! Mən də qızım Ninonun xoşbəxtliyini istəyirəm. Bilirəm ki, o sizi sevir. Mən onun 
xoşbəxtliyinə mane olmaq istəmirəm. Amma bir şeyi demək istəyirəm: gəlin müharibənin 
qurtarmağını gözləyək. O vaxt ikiniz də daha böyümüş olacaqsınız. Əgər onda da bir-
birinizi bu günkü qədər sevsəniz, səninlə bir daha görüşərik”.  
  – Bəs indi nə fikirdəsiniz, Əli xan? – deyə Naçararyan soruşdu.  
  – Mən Ninonu qaçırdıb İrana aparacağam. Bu rüsvayçılığa mən dözə bilmərəm. Sən işə 
bir bax, Şirvanşir nəslindən biri olan Əli xana yox cavabı verilsin? Bu hərəkətilə knyaz 
Kipiani görən nə fikirləşir? Mən özümü təhqir olunmuş hesab edirəm. Şirvanşirlər nəsli 
Kipianilər nəslindən daha çox qədimdir. Ağa Məhəmməd şah Qacar dövründə 
Şirvanşirlər bütün Gürcüstanı yerlə-yeksan etmişdilər. O vaxtlar olsa idi Kipianilər öz 
qızlarını böyük sevinclə Şirvanşirlərin oğullarına verərdilər. Sonra o, dini fərqlərdən 
danışdı: Bununla da Kipianinin nə demək istədiyini başa düşmədim. Məgər İslam dini 
xristian dinindən aşağı dindir? Bəs mənim şərəfim nə olacaq? İndi atam mənə istehza ilə 
gülüb deyəcək ki, bir işə bax ha, bir xristian öz qızını mənə verməkdən imtina edir! 
  Biz müsəlmanlar dişləri tökülmüş canavarlarıq. Yüz il bundan qabaq olsaydı... 
 
55

---

  Qəzəbimdən səsim kəsildi. Susdum. Əslinə qalsa, onsuz da həddindən artıq 
danışmışdım.  
  Naçararyan da xristian idi. O da özünü təhqir olunmuş hesab etsəydi haqlı olardı. Amma 
özünü o yerə qoymadı.  
  – Qəzəbinizi başa düşürəm, Əli xan, – deyə Naçararyan dilləndi. Lakin knyaz Kipiani 
sizə yox deməyib axı. Təbii ki, müharibənin sonuna kimi gözləmək, əlbəttə gülüncdür. 
Kipiani sadəcə qızının artıq böyümüş olduğunu başa düşmək istəmir. Qızı qaçırtmağa 
cəhd göstərməyinə sözüm yoxdur. Qız qaçırtma köhnə, sınaqdan çıxmış yoldur, bizim  
adətlərimizə də uyğundur. Amma bu son çıxış yolu deyildir. Gərək biri knyaz Kipianinin 
yanına gedib bu nikahın  necə deyim, mədəni və siyasi əhəmiyyətini ona izah etsin. 
Ondan sonra onun yola gələcəyinə əminəm.  
  – Bəs bu işi kimə tapşırmaq olar?  
  Elə bunu deyən kimi Naçararyan əlini sinəsinə vurub bərkdən bağırdı:  
  – Necə yəni kimə, mənə! Arxayın olun, Əli xan, bu işi mənə etibar edin.  
  Təəccüblə ona baxdım. Görəsən bu erməninin məqsədi nədir ki, o  mənim şəxsi işimə 
ikinci dəfədir ki, qarışır. Bəlkə türklərin Qafqaza doğru  irəliləməkdə olduqlarını gördüyü 
üçün o, müsəlmanlarla yaxın əlaqə yaratmağa çalışırdı. Yoxsa, o doğrudan da Qafqaz 
xalqlarının ittifaqını qurmaq niyyətindədir? Kim bilir? Mənə heç bir fərqi yox idi. Hər 
halda o mənim müttəfiqim idi.  
  Əlimi Naçararyana uzatdım. O, əlimi möhkəm sıxıb dedi: 
  – Sizi hər şeydən xəbərdar edəcəyəm. Amma Ninonu qaçırtmaq üçün cəhd göstərməyə 
tələsməyin. Əgər başqa çarə qalmazsa o zaman buna əl atarsınız. 
  Ayağa qalxdım. Birdən-birə məndə elə hiss oyandı ki, bu yekəqarın adama bel bağlamaq 
olar. Mən onu qucaqlayaraq restorandan çıxdım. Elə ayağımı küçəyə qoymuşdum ki, 
kimsə tələsik özünü mənə çatdırdı. Arxaya dönüb baxanda özünü mənə çatdıran adamı 
tanıdım. O, atamın köhnə dostu Süleyman Ağa idi. Biz restoranda olarkən o da orada idi. 
Süleyman Ağa ağır əlini çiynimə qoyub dedi: “Ayıb olsun sənə, Əli xan! Şirvanşir nəslinin 
övladı da ermənini qucaqlayarmı?” Çaşqınlıqdan ağzım açıla qaldı. Lakin Süleyman ağa 
gecənin dumanında qeyb oldu. Yoluma davam etdim. Yaxşı ki, Kipianigilə bu gün nəyə 
görə getdiyimi atama deməmişəm. Açarı çıxardıb qapını açmaq istəyərkən başımı 
yırğalayıb öz-özümə düşündüm: “Müsəlmanların ermənilərə qarşı belə nifrət hissi 
bəsləməsi  görəsən haradandır? 
  Bu əhvalatdan sonra günüm telefon aparatının yanında keçirdi. Bu iri dəstəkli 
yöndəmsiz qara rəngli aparata birdən-birə, heç ağlıma gəlməyəcək dərəcədə elə 
bağlanmışdım ki, evdən bayıra da çıxmaq istəmirdim. Atam soruşanda ki, niyə gedib 
Nino ilə evlənmək istədiyini onun valideynlərinə bildirmirsən. Mən ona dodaqaltı 
anlaşılmaz bir söz deyirdim. Bu əsnada masanın üzərindəki telefonun dəhşətli səsi məni 
diksindirdi. Dəstəyi qaldırdım, Nino döyüş meydanından məlumat verirdi:  
  “Əli, sənsən? Qulaq as. Naçararyan anamla oturub, ulu babam şair İliko Çavçavadzenin 
şerlərindən danışır”. Bir az sonra: “Əli, eşidirsən məni? Naçararyan, şair Şota Rustaveliyə 
və kraliça Tamaraya İran mədəniyyətinin böyük təsiri olduğunu söyləyir”. Bir az sonra 
da: 
  “Əli xan, Naçararyan atamla çay içir. Elə indicə o, dedi ki, bu şəhərin sirri ondakı irqlərin 
və millətlərin anlaşılmaz birliyindən, yaxınlığından irəli gəlir.  
 
56

---

  Yarım saatdan sonra telefon aparatının dəstəyindən yenə Ninonun səsi eşidilir. 
“Naçararyan lap ağıl dəryası imiş”. O, deyir ki, “Qafqazda barış içində yaşayan bir irq 
varsa, o da bu irqin doğulduğu yer Bakıdır”. Qəhqəhə ilə gülüb telefonun dəstəyini yerinə 
qoydum.  
  Günlər bu cür biri-birinin ardınca keçib gedirdi. Naçararyan Kipianigilin evindən əl 
çəkmirdi:  onların evində yeyir, içir gününü bu evdə keçirirdi. O, hətta onlarla gəzməyə 
çıxır və onlara mistik, bəzən də əməli məsləhətlər verirdi. Mən telefon xətti vasitəsilə 
erməni hiyləgərliyini heyrətlə izləyirdim: “Naçararyan yer üzündəki ilk pulun Ay 
şəklində düzəldiyini söyləyir. On dörd gecəlik, ay şəkilli qızıl sikkələr və onların insan 
üzərindəki təsiri Qafqazlılar və İranlıların qədim zamanlarda Aya sitayiş etmələrinin 
nəticəsidir. Əli xan artıq bu boş söhbətlərə qulaq asa bilmirəm. Qubernator bağına gəl”.  
  Qubernator bağına gedib, köhnə qala divarlarının yanında görüşdük. Nino tələsik qısa 
cümlələrlə mənə son məlumatları böyük həyəcanla danışdı. Anası dad-aman edərək 
Ninoya nəsihət edib ki, o öz gənc həyatını gəlmə bir müsəlmana etibar etməsin. Atası isə 
zarafat edərək xəbərdarlıq edib ki, guya mən Ninonu hərəmxanaya göndərəcəyəm.  
  Gənc Nino isə qəhqəhə ilə gülmüş və eyni zamanda ciddi şəkildə valideynlərinə 
xəbərdarlıq edib demişdi:  
  “Hələ gözləyin...Əli xan məni qaçırarsa, o zaman neyləyəcəksiniz?” 
  Onun saçlarını tumarladım. Mən öz Ninomu yaxşı tanıyırdım. Nino istədiyini bilməsə 
belə, həmişə arzusuna nail olurdu. 
  Nino deyinə-deyinə dedi:  
  – Bu müharibə on il davam edə bilər. Valideynlərin bizdən uzun bir zaman 
gözləməyimizi istəmələri dəhşətdir.  
  – Nino, məni doğrudan da belə sevirsən?  
  Onun dodaqları titrədi:  
  – Biz biri-birimizdən ayrı yaşaya bilmərik. Mənim valideynlərim işi son dərəcə 
çətinləşdirirlər. Amma mən fikrimdən dönməyəcəyəm, soruşursan ki, doğrudan da 
sevirsən? Hə, səni həqiqətən sevirəm. Amma məni götürüb qaçsan, vay sənin halına! 
  Nino susdu. Sonra oğrunca aradan çıxıb evlərinə getdi və telefon oyunu təzədən başladı:  
  – “Əli xan, Naçararyan deyir ki, onun əmisi oğlu Tiflisdən ona məktub yazıb bildirir ki, 
çarın Qafqazdakı canişini qarışıq nikahlara tərəfdardır. Canişin bunu, Şərqin Qərb 
mədəniyyətinə qovuşmasının bir üsulu hesab edir. Onun nə demək istədiyini başa 
düşürsənmi, Əli xan?” 
  – Yox, mən artıq heç bir  şey başa düşmürdüm. Mən sadəcə tənbəl-tənbəl evdə oturub 
mümkün qədər az danışırdım. Nino ilə bir sinifdə oxuyan xalam qızı Aişə yanıma gəlib, 
xəbər verdi ki, Nino son üç gündə bir neçə dərsdən “qeyri-kafi” qiymət almışdı. Əlbəttə, 
Aişə bunun günahını mənim üstümə atırdı. Mən gələcəyin qayğısına qalmaqdansa, gərək 
Ninonun ev tapşırıqlarına diqqətimi artıraydım. Aişənin qabağında xəcalət çəkirdim. 
Sonra xalam qızı ilə nərd oynadıq. Aişə oyunu uddu və gedəndə Ninonun dərslərinə 
kömək edəcəyinə mənə söz verdi.  
  Yenə telefon zəng çaldı: “Sənsən Əli xan, bir neçə saatdır ki, siyasət və təsərrüfat 
işlərindən danışırlar. Naçararyan deyir ki, pullarını İrandaki malikanələrə sərbəst qoya 
bildikləri üçün müsəlmanlara qibtə edir. Kim bilir, Rusiyanın başına nələr gələcək? Bəlkə 
hər şey dağılacaq. İranda isə ancaq müsəlmanlar torpaq ala bilərlər. O, Gilanın yarısının 
 
57

---

Şirvanşirlər ailəsinə mənsub olduğunu bildirir. Rusiya da qopacaq hər hansı bir 
həngaməyə qarşı ən mükəmməl qarant, başqa ölkələrdə torpaq sahibi olmaqdır. Bu 
gələcəyi təminat altına alır. Naçararyanın bu sözləri valideynlərimə misilsiz təsir göstərib. 
Anam bir çox müsəlmanların həqiqətən çox mədəni olduqlarını söyləyir. 
  Bu söhbətin üstündən iki gün keçəndən sonra telefon zəng çaldı. Telefonda sevincindən 
gülən və ağlayan Nino mənə xəbər verdi ki: 
  – Anamla, atam bizə xeyir-dua verdilər. Allaha çox şükür. 
  – Nino, qoy əvvəlcə sənin atan mənə zəng eləsin. Çünki ilk gəlişimdə o məni təhqir edib. 
Elə də oldu. Knyaz mənə zəng çaldı. Knyazın səsi mülayim və mərhəmətli idi: “Qızımın 
qəlbindəkiləri oxumağa çalışdım. Qızımın sizə qarşı olan hissləri daxilən müqəddəsdir. 
Bu durumda onun yolunu kəsmək günah olardı. Bizə gəlin, Əli xan!” 
  Getdim onların evlərinə, Ninonun anası məni görüb öpdü və ağladı. Knyaz Kipiani 
bayramsayağı geyinmişdi. O da nikahdan, ər-arvadlıqdan danışdı. Amma onun fikirləri 
atamınkındən fərqli idi. Knyazın fikrincə, nikah qarşılıqlı etimad və qarşılıqlı qayğıya 
əsaslanır. Ər ilə arvad həmişə məsləhətləşməli və işdə biri-birlərinə kömək etməlidirlər. 
Onlar həmişə yadda saxlamalıdırlar ki, ikisi də azad ruhlu və bərabər hüquqlu 
insanlardır.  
  Ninonu heç bir zaman çadra geyməyə məcbur etməyəcəyimə və hərəmxanada 
saxlamağa cəhd göstərməyəcəyimə dair onlara söz verdim. Nino içəri girdi və mən onun 
alnından öpdüm. Başını çiyinləri arasında gizlətməyə çalışan Nino kömək istəyən kiçicik 
bir quşa bənzəyirdi.  
  Knyaz da əlavə edib dedi:  
  – Amma bu işdən heç kimin qətiyyən xəbəri olmamalıdır. Əvvəlcə Nino məktəbi 
bitirməlidir, sonra isə bu işi hamıya bildirərik. Qızım, çalış yaxşı oxu. Əgər imtahandan 
kəsilsən, daha bir il gözləməli olacaqsan.  
  Nino qələm kimi olan qaşlarını qaldırdı: “Arxayın ol, ata. Mən hər iki imtahandan 
müvəffəqiyyətlə çıxacam:  həm məktəbdə, həm də ailədə. Hər iki halda Əli xan mənə 
kömək edəcəkdir”. 
  Onların evindən bayıra çıxdığım zaman gördüm ki, Naçararyan maşının yanında 
dayanıb məni gözləyir. Onun domba gözləri mənə zillənmişdi.  
  – Naçararyan, – deyə səsləndim – sənə nə istəyirsən hədiyə edim: Dağıstanda bir kənd, 
və yaxud bir İran ordeni? Bəlkə Ənzəlidə portağal bağları istəyirsən?  
  O, əlini çiynimə qoyub dedi:  
  – Onların heç birini istəmirəm. Taleyin təkərini düz yola çəkə bildiyim üçün xoşbəxtəm. 
Bu mənim üçün kifayətdir.  
  Minnətdarlıqla onun üzünə baxdım. Şəhərdən çıxıb Bibi-heybət körfəzinə tərəf getdik. 
Çirkli qara maşınlar neft hopmuş torpağa işgəncə etməklə məşğul idilər. Naçararyan 
mənə necə canfəşanlıq edirdisə, Nobel kompaniyası eyni coşqunluqla ölkənin təbii 
mənzərəsini dəyişdirmək işini başa çatdırırdı. Dənizin böyük bir qismi torpaqla 
doldurularaq qurudulmuş və sahilə birləşdirilmişdi. İşini bilənlərdən bir nəfər torpaqla 
doldurulmuş yeni ərazinin üzərində kiçik bir çayxana açmışdı. Biz orada oturub Çin çayı 
içdik. Alkoqol kimi sərt olan bu çay dünyanın ən nəfis çayı idi. Çayın gözəl ətrindən məst 
olan Naçararyan Qarabağa hücumu gözlənilən türklərdən və Anadoluda  türklərlə 
ermənilər arasındakı qırğınlardan danışırdı.  
 
58

---

  – Qorxma, – dedim. Əgər türklər Bakıya gələrlərsə, səni evimdə gizlədərəm.  
  Naçararyan cavab verdi ki, o heç nədən qorxmur.  
  Nargin adasının arxasında ulduzlar parıldaşırdı. Sahilə dilsiz bir sükut çökmüşdü: 
“Dənizlə sahil daimi müdarizədə əbədi birləşən ərlə arvad kimi idi”. Bunu görəsən 
mənmi dedim, yoxsa Naçararyan? Artıq yadımda deyildi. Naçararyan məni evimizə 
gətirdi. Atamın yanına gedib dedim: “Knyaz Kipiani Şirvanşirlər ailəsinin ona göstərdiyi 
hörmət üçün minnətdarlığını bildirir. Nino artıq mənim nişanlımdır. Sabah onlara  gedin 
və qalan məsələləri də həll edin.  
  Mən çox yorğun və çox xoşbəxt idim. 
   
   
  XIV 
   
  Günlər həftələrə, həftələr də aylara qarışıb gedirdi. Bu zaman ərzində dünyada, 
ölkəmizdə və evimizdə çox şeylər baş vermişdi. Gecələr də uzanmışdı. Ağaclardan 
tökülən saralmış yarpaqlar Qubernator bağının cığırlarını örtmüşdü. Payız yağmurları 
üfüqü qaraltmışdı. Dənizin üzərində nazik buz layları üzürdü və onlar sahildəki 
qayalıqlara dəyib parçalanırdı. Günlərin birində küçələr ağappaq qarla örtüldü və bir 
müddət qış hökm sürdü. Sonra gecələr yenə də qısalmağa başladı.  
   Səhradan şəhərə ağır addımlarla yüklü dəvələr gəlməyə başladı. Dəvələrin sarı tükləri 
quma, torpağa bulaşmış və əbədiyyətə baxan gözləri hələ də uzaqlara zillənmişdi. 
Dəvələr güllə və silah dolu sandıqlar daşıyırdılar. Bunların hamısı böyük bir döyüşdə ələ 
keçirilmiş hərbi qənimət idi. Türk əsirləri də cır-cındıra çevrilmiş boz rəngli 
uniformalarında küçələrdən keçirdilər. Onlar dəniz sahilinə tərəf gedirdilər. Orada əsirləri 
kiçik gəmilərə doldurub Nargin adasına aparırdılar. Əsirlər bu adada dizenteriya 
xəstəliyindən, aclıqdan və vətən həsrətindən məhv olurdular. Qaçmağa müvəffəq olanlar 
İranın duz basmış səhralarında və yaxud da Xəzər dənizinin boz rəngli dalğalarında can 
verirdilər.  
  Müharibə çox uzaqlarda gedirdi. Amma indi gözlənilmədən müharibə gəlib lap yaxına 
çatmışdı. Biz onu yaxından hiss edə bilirdik.  
  Şimaldan əsgərlərlə, Qərbdən isə yaralılarla dolu qatarlar gəlirdi. Çar öz əmisini 
komandan vəzifəsindən kənar edib, orduya özü rəhbərlik etməyə başlamışdı.  
  Çarın əmisi indi Qafqazın hökmdarı idi. Onun qaranlıq və qorxunc kölgəsi vətənimizin 
üzərinə çökmüşdü. Böyük knyaz Nikolay Nikolayeviçin uzun və arıq əlləri Anadolunun 
mərkəzinə qədər uzanırdı. O, çara qarşı bəslədiyi qəzəbini ordularının amansız və 
vəhşicəsinə hücumları ilə soyudurdu. Böyük knyazın qəzəbi ilə gurlayan ordu qarlı 
dağları və qumlu səhraları aşaraq Bağdad, Trabzon və İstanbula qədər uzanıb gedirdi. 
Camaat ona “uzun Nikolay” ləğəbini vermişdi. Onun vəhşi çılğınlığından, qəzəbə gəlmiş 
müharibə qudurğanlığından hamı vahimə ilə danışırdı. Müharibəyə bir çox ölkələr 
qoşulmuşdular. Cəbhə Əfqanıstandan Şimal dənizinə kimi uzanırdı. Müxtəlif 
hökmdarların, dövlətlərin və sərkərdələrin adları, cəbhədə can vermiş qəhrəmanların 
cəsədlərinə qonmuş zəhərli milçəklər kimi qəzetlərin səhifələrini doldururdu.  
  Yenə yay gəldi. Qızmar günəş səhərin başına od yağdırırdı. Küçələrdəki  asfalt adamın 
ayaqları altında əriyirdi. Şərqdə və həm də Qərbdə zəfərlər bayram edilirdi.  
 
59

---

  Mən vaxtımı çayxanalarda, kafelərdə, dostlarımın yanında və evimdə keçirirdim. Erməni 
Naçararyanla dostluq etdiyimə görə bir çoxları məndən üz döndərmişdilər. İlyas bəyin 
alayı hələ də şəhərdə idi. Onlar kazarmanın tozlu həyətində hərbi təlim keçirdilər. Opera, 
teatr və kinoteatrlar müharibədən qabaq olduğu kimi tamaşaçıların üzünə açıq idi. Çox 
şeylər baş vermişdi, amma ölkəmizdə və evimizdə heç bir şey dəyişməmişdi.  
  İmtahanların yükü altında inildəyən Nino yanıma gələn zaman onun gözlərində dərin 
bir qorxu var idi. Xalam qızı Aişə müəllimlərin Şirvanşirin nişanlısına mərhəmət göstərib 
sinif jurnalına bir-birinin ardınca “kafi” qiymətlər yazdıqlarını xəbər verdi. Nino ilə 
birlikdə küçədə gəzən zaman onun məktəb rəfiqələri böyük bir maraqla arxamızca baxıb, 
bizi gözdən itənə qədər izləyirdilər. Biz şəhər klubuna, teatrlara və rəqs gecələrinə 
gedirdik.  
  Ancaq nadir hallarda tək qalırdıq. Dostlarımız bizi xeyirxahlıqla keçilməz bir qala divarı 
kimi əhatə edirdilər. İlyas bəy, Məmməd Heydər, Naçararyan və hətta dindar Seyid 
Mustafa belə bizi müşayiət edirdilər. Onların öz aralarında sözləri bir-birilə tutmurdu. 
Kök və zəngin olan Naçararyan şampan şərabı içib, Qafqaz xalqları arasındakı qarşılıqlı 
məhəbbətdən danışdığı zaman Məmməd Heydərin əhvalı pozuldu və dözməyib dedi: 
“Cənab Naçararyan, mənə elə gəlir ki, qayğıkeşliyiniz yersizdir. Çünki müharibədən 
sonra onsuz da cüzi miqdarda ermənilər sağ qalmış olacaqlar”.  
  Nino yerindən atılıb səsləndi:  
  – Amma Naçararyan sağ qalan kişilərdən biri olacaqdır.  
  Naçararyan söhbətə qarışmayıb, şampan şərabı içməkdə davam edirdi. Mənim 
eşitdiyimə görə o, bütün pullarını İsveç banklarına keçirmək niyyətindədir. Mən 
Məmməd Heydərdən Naçararyanla bir az mehriban olmağı xahiş etdim. O, qaş-qabağını 
sallayıb dedi: “Heç bilmirəm nə səbəbdən ermənilərə nifrət edirəm”. 
  Bu əhvalatın üstündən günlər, həftələr, aylar keçdi. Nəhayət, imtahan günü gəldi, Nino 
müqəddəs kraliça Tamara litseyinin imtahan zalında dayanıb riyazi tənliklərin həll 
edilməsində, klassik əsərlərdən iqtibaslar və tarixi rəqəmlər vasitəsilə kamilliyini sübuta 
yetirdi və məzun oldu.  
  Buraxılış gecəsindən sonra sevincindən özünə yer tapa bilməyən Ninonu evlərinə 
gətirəndən sonra qoca Kipiani dedi:  
  – İndi siz nişanlısınız. Hazırlaşın Əli xan, Tiflisə gedirik. Sizi ailəmizlə tanış etmək 
istəyirəm. Beləliklə, biz Gürcüstanın paytaxtı Tiflisə yola düşdük. 
  Tiflis sıx bir meşəni xatırladırdı. Bu meşədə hər bir ağacın öz adı vardı. Hər bir ağac o 
birisinin ya əmisi, ya əmioğlusu, ya dayıoğlusu, ya xalası, ya da xalası qızı idi. Bu şəhərdə 
yolu tapmaq, azmaq insan üçün o qədər də asan iş deyildi. Adlar köhnə palıda vurulmuş 
balta səsi  kimi adamın qulağında cingildəyirdi:  
  Orbeliani, Çavçavadze, Sereteli, Amilaxari, Abaşidze şəhərin kənarında Didube bağında 
ziyafət verirdi. Çalğıçılar gürcü zurnasında kaxetiyalıların döyüş havası olan 
“Mravalyaver”i və çılğın xevsurların “Lilo” rəqs havalarını çaldılar. Qutaisidən gələn 
Abaşidze familli əmi oğlu İveriya dağının mahnısı olan “Mqali Deliya”nı oxudu. Bir 
əmioğlu da “Davlur” rəqsini oynadı. Ziyafət bütün gecə davam etdi. Günəş dağların 
arxasından yavaş-yavaş işıq saçmağa başlayanda musiqiçilər himn çalmağa başladılar: 
“Dur, ey kraliça Tamara, Gürcüstan sənin üçün ağlayır”. Mən dinməz-söyləməz  Ninonun 
yanında oturmuşdum. Birdən birə qabağımızda xəncər və qılınclar parladı.  
 
60

---

  Sübh ala qaranlığında bir dəstə əmi oğlanlarının ifa etdikləri gürcü xəncər rəqsi maraqsız 
bir səhnə oyununu xatırladırdı.  
  Yanımda oturanların söhbətlərinə qulaq asırdım: Onlar keçmiş yüz illiklərdən bu 
günümüzə qədər uzanıb gələn yanğılardan danışırdılar: Saakadze komandasında olan 
Sereteli nəslinin bir nümayəndəsi Tiflisi Çingiz xandan müdafiə edib.  
  Yəqin xəbəriniz var ki, Çavçavadzelər nəsli, Kral nəslindən olan Baqrationlardan daha 
çox qədimdir.  
  Birinci Orbeliani kim idi və haradan gəlmişdi? Necə yəni haradan. O, üç min il bundan 
qabaq Çindən gəlmişdi. Çin imperatorunun oğullarından biri idi. Orbeliani nəslindən 
olan bəziləri indi də qıyıqgözdürlər.  
  Utancaq-utancaq ətrafa göz gəzdirdim. Bütün bu köklülərin qabağında məndən əvvəl 
əbədiyyətə qovuşan Şirvanşirlər kimlər, idi?  
  Nino mənə təsəlli verdi: “Sən bunlara fikir vermə, Əli xan. Mənim əmilərim çox qədim 
və adlı-sanlı nəsildəndir. Amma bir fikirləş. Sənin ulu babaların Tiflisi fəth etdikləri 
zaman, bəs onların əcdadları harada idilər? 
  Heç bir şey demədim, amma qürurlandım. Nino elə  indidən, öz qohum-əqrabasının 
içərisində özünü Şirvanşir arvadı hesab edirdi. Mən minnətdarlıqla ona baxdım. 
Fərəhlənməyəsən nə edəsən!  
  Qırmızı Kaxetiya şərabı duru atəş kimi idi. Mən tərəddüdlə qədəhimi qaldırıb Orbeliani 
ailəsinin şərəfinə sağlıq dedim. Yaşlı bir qadın başını mənə tərəf əyib dedi: “Bu şərab 
safdır, çünki tanrı ona nəfəs vermişdir. Arxayın için, Əli xan. Bunu çox az adam bilir. O 
biri məstliklərin hamısı şeytandan gəlir”.  
  Biz şəhərə qayıdan vaxt hava tamam işıqlanmışdı. Otelimə getmək istəyirdim. Lakin 
əmioğlu idi, ya da əmi idi, bilmədim, o məni saxlayıb dedi:  
  – Keçən gecə siz Orbeliani ailəsinin qonağı idiniz, bu gün isə mənim qonağımsınız. Səhər 
yeməyini “Purqvinoda” edəcəyik. Günorta da dostlarımızla birgə nahar edəcəyik.  
  Mən gürcü qonaqpərvərliyinin əsiri olmuşdum. Bir həftəm elə bu minvalla ziyafətlərdə 
keçmişdi: Hər gün Alazan və Kaxetiya şərabları, kabablar və motal pendirləri və s. 
əmioğlular gürcü qonaqpərvərliyinin keşiyini çəkən əsgərlər kimi bir-birini əvəz edirdilər. 
Dəyişən onlar idi, dəyişmədən yerində qalan isə mənimlə Nino idi. Ninonun səbrinə 
məəttəl qalmışdım. Həftənin axırında o, hələ də bahar şehi kimi gümrah idi. Ninonun 
gözləri gülür, dodaqları da əmioğlularla, xalalarla, bibilərlə və onların qızları ilə söhbət 
etməkdən yorulmaq bilmirdi. Onun gecə, gündüz rəqs etmiş, şərab içmiş və gözünə yuxu 
getməmiş olduğunu sadəcə səsindəki balaca xırıltı bildirirdi.  
  Səkkizinci günün sabahı Sandro, Dodiko, Vameç və Soso adlı qohumlar yatdığım otağa 
gəldilər. Mən qorxmuş halda yorğanı başıma çəkdim. Lakin onlar zalımcasına başladılar 
sözə:  
  – Əli xan, bu gün siz Çakelilərin qonağısınız. Sizi onun Qacoridəki malikanəsinə 
aparacayıq. 
  Qaş-qabağımı sallayıb dedim ki, mən bu gün heç kimin qonağı deyiləm. Qoy bu gün 
mən yazıq şəhidin üzünə cənnət qapıları açılsın və məlaikə Mikayıl alovlu qılıncı ilə məni 
cənnətə salsın, çünki mən xoş əməl yolunda  həlak olmuşam.  
 
61

---

  Sözlərim onlara heç bir təsir eləmədi. Onlar bir-birinin üzünə baxıb bərkdən 
mərhəmətsizcəsinə qəhqəhə çəkdilər. Sonra da bir kəlmə söz dedilər: “Kükürd suyu 
vannası”.  
  “Kükürd suyu vannası” deyə təkrar etdim. Nə kükürd suyu vannası, o ancaq 
cəhənnəmdə olur. Halbuki mən cənnətə gedirəm.  
  Qohumlar dedilər ki, yox, elə ən yaxşısı kükürd suyudur. Çalışdım ki, ayağa durum. 
Başım qurğuşun kimi ağırlaşmışdı. Əl-ayağım keyimişdi, onları elə bil heç də hiss 
etmirdim. Güzgüyə baxarkən orada parlaqlığını itirmiş gözlərlə, rəngi qaçmış bir sifət 
gördüm.  
  Öz-özümə deyinə-deyinə: “Mənə belə yaxşıdır. Həqiqətən Kaxetiya şərabı maye atəşi 
imiş? Bəs bilmirdin ki, müsəlman şərab içməz”.  
  Vamec mənə müraciət edib dedi:  
  – Biz Ninoya xəbər verərik. Dörd saatdan sonra Qacoriyə gedəcəyik. O vaxta qədər sən 
də özünə gələrsən.  
  Vamec eşiyə çıxdı. Mən onun telefonla danışdığını eşidirdim: “Əli xan birdən-birə 
kefsizləmişdi. İndi onu kükürdlü hamamlara aparıb, kükürd suyu ilə müalicə edərlər. 
Prinses Ninoya söyləyin ki, ailəsi ilə birlikdə elə indi Qacoriyə yola düşsünlər. Biz də bir 
az sonra gələrik. Əli xanın xəstəliyi təhlükəli deyil. Sadəcə özünü o qədər də yaxşı hiss 
etmir”.  
  Güclə ayağa durdum. Başım gicəllənirdi. Gürcü qonaqpərvərliyi Tehranda əmimin sakit 
və alicənab qonaq qəbulundan tamamilə fərqli idi. Əmimin evində oturub tünd çay 
içirsən, şerlərdən və bildiyin elmlərdən danışırsan. Halbuki burada şərab içirlər, rəqs 
edirlər, şərqilər söyləyirlər və deyib-gülürlər: bu ziyafətdəki qonaqlar üzü yola olduqları 
kimi, həm də sərt sifətli idilər. Bu imişmi Avropanın qapısı? Yox, təbii ki, yox. Bu ölkə 
Asiyanın digər hissələrindən fərqlənirdi. Bura darvaza olmağına darvazadır, amma bu 
darvazanın qapısı haraya açılır? Bəlkə də uşaq sevincində, qayğısız uşaq oyunlarında 
təcəssüm tapan bir müdrikliyə aparırdı, bu darvaza! Bilmirdim. Bildiyim şey o idi ki, çox 
yorğunam. Pilləkənlə yırğalana-yırğalana aşağı düşdüm. Faytona mindik. 
  “Kükürdlü hamamlara! – deyə Sandro faytonçuya çığırdı. Faytonçu atları qamçıladı və 
şəhərin Meydan məhəlləsindən keçib, gümbəzli böyük bir binanın qabağında dayandıq. 
Binanın qapısının ağzında canlıdan çox skeleti andıran yarıçılpaq bir kişi dayanıb, bizi 
gözləyirdi. Bu kişi elə xəyala getmişdi ki, gözləri açıq ola-ola bizi görmürdü.  
  “Qamarcoba, Mekisse” deyə Sandro ona müraciət etdi. Qapıdakı kişi diksinərək özünə 
gəlib baş əydi və dedi: “Qamarcoba, Tevadi, Salam knyaz”. Sonra da o, qapını açıb bizi 
binanın iri salonuna apardı. Salon çox böyük və isti idi. Daş döşəmələrinin üzərində 
çılpaq adamlar uzanmışdılar. Biz paltarlarımızı soyunduq və koridordan keçib ikinci 
otağa girdik. Otağın döşəməsində kvadrat biçimli böyük dəliklər var idi. O dəliklər 
buxarlanan isti kükürdlü sularla dolu idi.  
  Sandronun səsi elə bil çox uzaqdan gəlirdi: “Çox qədim zamanlarda bir kral ova 
çıxmışdı. O, ov quşunu bir meşə xoruzunun üstünə şığıdır. Kral ov quşunun ovu ilə 
birlikdə geri dönməsini xeyli gözləyir. Lakin nə ov quşu, nə də meşə xoruzu geri qayıdır. 
Nəhayət, kral başlayır onları axtarmağa. Axtara-axtara gəlib çıxır balaca bir meşəliyə. Bu 
meşəlikdə kükürdlü su axırdı. Kral ov quşunun da, meşə xoruzunun da kükürdlü çayda 
boğulub öldüyünü görür. Kral kükürdlü suları gördükdən sonra elə həmin yerin yanında 
 
62

---

Tiflis şəhərinin təməl daşını qoyur. İndi sənin dediyinə görə, meşə xoruzu hamamı 
buradadır. O balaca meşəlik də şəhərin Meydan məhəlləsində yerləşirmiş.  
  Gümbəzli binanın içi kükürd buxarı ilə dolmuşdu. İsti hamamı kükürd iyi bürümüşdü. 
Elə bil lax yumurtanın iyi idi. Qohumların bədəni tərdən parıldayırdı. Əlimi köksümə 
sürtərək ovuşdurdum, kükürd bədənimə yeriyirdi. Mən bu şəhəri fəth etdikdən sonra 
kükürdlü hamamlarda çimən bütün cəngavərləri və fatehləri xatırladım. Cəlaləddin 
Xarəzmi, Topal Teymuru və Çingiz xanın oğlu Cığatayı. Tökdükləri qandan sərxoş olmuş 
bu şəxslər, sonra kükürd suyuna girib qanlı ağırlığı yuyub yüngülləşmişdilər.  
  – Bəsdi Əli xan, çıx bayıra.  
  Qohumumun səsi məni xəyaldan ayıltdı. Yavaş-yavaş kükürdlü sudan çıxdım, yandakı 
otağa keçib taqətsiz halda daş döşəmənin üstünə sərildim.  
  – Mekisse! – deyə Sandro çığırdı.  
  Bizi buraya gətirən Mekisse gəldi. Sonradan onun hamamçı olduğunu  öyrəndik. O, 
çılçılpaq idi və ülgüclə qırxılmış başına çalma qoymuşdu. Sən demə, kisəçi də o elə özü 
idi. Mən üzü üstə uzandım, Mekisse kürəyimə sıçradı. O, xalı üstündə rəqs edən rəqqas 
kimi kürəyimi məharətlə tapdalayırdı. Bundan sonra onun barmaqları biz kimi ətimə 
batırdı. Qollarımı elə bururdu ki, sümüklərimin xırçıltısını eşidirdim. Qohumlarım 
yanımda durub ona məsləhət verirdilər.  
  – Mekisse, bir də onun kürəyinə atıl. Hə, bax belə yaxşıdır. İndi onun sol tərəfini əməlli 
başlı ovxala.  
  Bu masajdan sonra yüngülləşmişdim. Ağappaq sabun köpüyünün içində uzanmışdım. 
Kisəçinin əməyi hədər getməmişdi. Hiss edirdim ki, bədənimin bütün əzələlərinə güc 
qayıdır.  
  “Bəsdir” – deyə Mekisse dilləndi. Mən özümü güclə qaldırdım. Yandakı otağa keçib 
ikinci hovuzun soyuq kükürdlü suyuna girdim. Birdən-birə soyuq suyun içinə girəndə bir 
an nəfəsim tutuldu. Bir azdan sonra əzələlərim yumşalmağa başladı. Ağ bir qətfəyə 
bürünüb dala qayıtdım. Qohumlarımla Mekisse ümid dolu gözlərlə mənə baxırdılar. Mən 
çox ciddi bir tərzdə dedim ki, “acmışam” və bardaş qurub oturdum.  
  Qohumlarım “o sağalıb” deyə birgə səsləndilər və “tez qarpız, pendir, xiyar, göyərti, 
çörək və şərab gətirin!” dedilər.  
  Müalicəm qurtarmışdı.  
  Biz hamamın giriş salonunda oturub, yemək-içməklə məşğul olduq. Bütün yorğunluğum 
və zəifliyim keçib getmişdi. Buz kimi qarpızın qıpqırmızı şirin dilimi bədənimdəki 
kükürd iyisini aparmışdı. Qohumlarım da ağ “Napareyli” şərabını qurtum-qurtum 
içirdilər. “Görürsən də!” deyə Dodiko sözə başladı, amma sözünü bitirmədi. Çünki bu 
bircə “görürsən də” sözü hər şeyi ifadə edirdi. Ölkələrinin kükürdlü su vannasından 
duyulan qürur, gürcü qonaqpərvərliyindən “ziyan görmüş” qonaqlara qayğı hissi və 
Dodikonun müsəlman qohumunun zəifliyindən ötrü boynuna götürdüyü məsuliyyət 
hissi bu bir kəlmə ilə ifadə olunurdu.  
  Ziyafət süfrəmizə çoxlu adam qoşulurdu. Çılpaq qonşularımız şərab şüşələrini əllərində 
silah kimi tutub süfrəmizə yaxın gəlirdilər. Knyazlar, onların borc verənləri, asan 
varlanmaq  yolunu axtaran adamlar, bilici kişilər, şairlər və dağ yerlərindən gələn mülk 
sahibləri... gürcü bərabərliyinin şən bir simvolu  halında gəlib bizimlə bir süfrə başında 
 
63

---

oturdular. Bu artıq hamam deyildi, daha çox klub, qəhvəxana və yaxud da çılpaq, gülməli 
adamların, qayğısız, gülər gözləri olan insanların yığıncağı idi.  
  Balaca gözlü kök bir kişi sözə başladı: 
  – Osmanlılar gəlirlər. Eşitdiyimə görə bir alman generalı elə bir top gətirib ki, onu atanda 
mərmi düz gəlib Tiflisdəki Sion məbədinə dəyə bilər.  
  – Siz yanılırsınız, knyaz, – deyə  başqası cavab verdi. 
  – Bu topu hələ düzəltməyiblər. Onu düzəltməyi planlaşdırıblar. Əgər top hazır olsa belə, 
onunla Tiflisi vurmaq olmaz.  Almanların əlində olan bütün xəritələr yanlışdır. Çünki 
onları hələ müharibədən əvvəl ruslar hazırlayıb almanlara ötürmüşlər.  
  Küncdən biri dərindən ah çəkdi. Başımı çevirib baxanda, ağ saqqallı, qartal burunlu qoca 
bir kişini gördüm. Qoca dərindən ah çəkərək sözə başladı:  
  – Zavallı Gürcüstan! Biz odla su arasında qalmışıq. Müharibədə almanlar qələbə çalsalar, 
Tamara məmləkətinin axırı çatacaq. Ruslar müharibədə qalib çıxsalar, bəs nə olacaq? O 
zaman soluq sifətli çar öz istəyinə nail olacaq, amma böyük knyazın barmaqları 
xirtdəyimizi daha bərk sıxacaqdır. Elə indi ən igid gənclərimiz müharibə meydanlarında 
həlak olurlar. Sağ qalanları isə ya böyük knyaz və yaxud başqa bir düşmən boğacaq. Biz 
çıxılmaz bir vəziyyətə  düşmüşük. Bizim döyüş ruhumuz birdən-birə sönüb gedəcək. 
Tamara məmləkətinin axırı çatıb. Bizim günümüzə baxın: döyüşçülərimiz balaca boy və 
zəif, məhsullarımız pis, şərablarımız da turş.  
  Qoca ağır nəfəs alaraq susdu. Biz də susmuşduq. Birdən boğuq bir pıçıltı  səsi eşidildi: 
  – Onlar Baqrationu öldürdülər. Çarın qardaşı qızını götürüb qaçdığı üçün ruslar ondan 
intiqam aldılar. Çarın özü onu İrəvan alayının  komandanı təyin edib cəbhəyə yolladı. 
Baqration da aslan kimi döyüşdü, amma on səkkiz güllə ilə vurulub öldürüldü.  
  Qohumlarım şərab içirdilər. Mən də bardaş qurub, gözlərimi yerə zilləyərək Baqrationu 
düşünürdüm. Baqrationun ailəsi xristian aləminin ən qədim knyaz nəsli idi.  
  Saqqallı qoca haqlı idi. Gürcüstan həqiqətən də odla su arasında qalmışdı.  
  Süfrə ətrafında oturanların biri dilləndi:  
  – Baqrationun bir oğlu qalıb – Teymuraz Baqration, əsl kraldır ki, var. Ona xələl 
toxunmasın deyə bir nəfər onu gizlədib qoruyur. Araya yenə sükut çökdü. Mekisse 
kürəyini divara söykəyib özünü dininə həsr etmiş bir peyğəmbər ədası ilə dayanmışdı.  
  Dodiko sükutu pozub, əsnəyərək dedi:  
  – Bizim ölkəmiz qeyri-adi gözəl bir ölkədir. Tiflis şəhəri və onun kükürdlü hamamları, 
Kaxetiya şərabları! Hələ bir düzənliyin ortasından şırıltı ilə axan Alazan çayına baxın. 
Gürcüstan məhv olursa belə, gürcü olmaq xarüquladə bir şeydir. Sizin burada etdiyiniz 
söhbətlər ümidsizlik yaradır. Amma deyin görüm, Tamara məmləkətində bundan yaxşı 
günlər görən olubdumu? Heç vaxt, elə həmişə belə olub. Buna baxmayaraq yenə də 
çaylarımız şırıltı ilə axır, bağları böyüyür, xalqımız da çalıb-oynayır. Bütün ümidsizliyə 
baxmayaraq, bizim Gürcüstanımız gözəldir və gözəl olaraq da qalacaq.  
  Bu qəddi-qamətli Dodiko sözünü qurtarıb ayağa durdu. Məxmər kimi yumşaq dərisi 
olan bu cavan oğlan müğənni və qəhrəmanlar nəslindən idi.  
  Küncdə oturan ağsaqqallı qoca xoşbəxtcəsinə gülümsəyib dedi:  
  – Şükürlər olsun ki, belə dəliqanlılarımız var, olmaqda da davam edəcək.  
  Vamec mənə tərəf əyilərək pıçıldadı: “Əli xan, unutma ki, bu gün sən Qacoridə 
Şakelilərin qonağısan”.  
 
64

---

  Hamımız qalxıb geyindik və bayıra çıxdıq. Faytonçu qamçını şappıldatdı. Vamec də: 
“Şakelilər qədim zadəgan nəslindəndirlər...” deyib sözə başlayanda mən ürəkdən 
qəhqəhə çəkib güldüm.  
   
   
  XV 
   
  Nino ilə Qolovinski prospektindəki “Mefistofel” kafesində oturmuşduq. Müqəddəs 
Davud dağı və onun təpəsindəki qədim monastır qarşımızda ucalırdı. Qohumlarımız bizə 
bir günlük istirahət vermişdilər. Nino monastıra baxırdı. Mən onun nə barədə 
düşündüyünü bilirdim. Bizim ziyarət etmiş olduğumuz Davud dağında bir məzar vardı. 
Bu məzarda tanınmış şair və əlahəzrət çarın naziri Aleksandr Qriboyedov yatırdı. Onun 
məzar daşının üzərində arvadı Nino tərəfindən aşağıdakı sözlər yazılmışdı: 
  “Sənin ağlın və əməllərin unudulmazdır, amma nə üçün Ninonun məhəbbəti sənin 
ömründən uzun yaşadı?” 
  Nino? Bəli, Nino. O Nino Çavçavadze idi. Tanınmış şair və çarın naziri olan Qriboyedov 
Nino ilə evlənəndə, Ninonun on altı yaşı vardı. Nino Çavçavadze mənim yanımda oturan 
Ninonun böyük xalası idi. Tehranda camaat rus nazirinin evini mühasirəyə alan zaman 
Ninonun on yeddi yaşı var idi.  
  Camaat oradakı qarışıqlığın içindən “Ya Əli! Ya Əli!”- deyə qışqırırdılar. Nazir 
Qriboyedovun balaca bir xəncəri və bir tapançası var idi. Camaat evə zorla girdikdən 
sonra Zilli Sultan küçəsindən olan bir dəmirçi əlindəki iri kürz ilə naziri vurub onun 
sinəsini parçalamışdı. Nazirin meyitini çöllüyə atmışdılar. Onun başını isə itlər 
parçalamışdı. Şair və çarın nazirindən qalan bu olmuşdu. İran şahı Fətəli şah Qacar bu 
qırğından çox razı qalmışdı. Onun vəliəhdi Abbas Mirzə də çox xoşbəxt idi. Bu qarışıqlığı 
həyata keçirənlərdən biri olan fanatik qoca Məşədi Ağa şahdan çoxlu mükafat almışdı. 
Böyük əmim Şirvanşirə də şah Gilanda bir malikanə bağışlamışdı.  
  Bütün bunlar yüz il bundan qabaq baş vermişdi. İndi isə mən Şirvanşir nəslinin övladı, 
Qriboyedovun arvadının yaxın qohumu olan Nino ilə birlikdə Tiflisdə “Mefistofel” 
kafesində oturmuşuq.  
  Başımla Davud dağını Ninoya göstərib dedim: 
  “Sən də mənim məzarımın daşına bu qədər gözəl sözlər yazdıracaqsanmı?” 
  – Bəlkə də, - deyə Nino cavab verdi. Ancaq bu sənin davranışından asılıdır.  Özünü yaxşı 
aparsan, yazdıraram.  
  Nino qəhvəsini axıra kimi içdi.  
  – Dur gedək şəhəri gəzək, – dedi.  
  – Ayağa durdum. Bir uşaq anasını sevən kimi, Nino də bu şəhəri elə sevirdi. Biz 
Qolovinski prospekti ilə köhnə şəhərin dar küçələrinə tərəf getdik. Sion kilsəsinə çatanda 
Nino dayandı. Biz kilsəyə girdik. Kilsənin içi qaranlıq və rütubətli idi. İçəridə, üzüm 
tənəyindən düzəldilmiş bir xaç asılmışdı. Gürcüstana nur gətirən müqəddəs Nino bir 
üzüm tənəyini ilk dəfə ziyarət etdiyi qərbdən gətirmişdi. Nino kürsünün önündə xaç 
çəkib, başını qaldırdı və yuxarıda asılmış müqəddəs himayəçinin rəsminə baxdı. Sonra o, 
“müqəddəs Nino, məni bağışla” – deyə pıçıldadı.  
  Kilsə pəncərələrindən içəri düşən işıqda mən onun gözlərinin yaşlı olduğunu gördüm.  
 
65

---

  – Gəl buradan gedək, – dedim. Nino itaətkarcasına kilsədən çıxdı. Dinməz-söyləməz 
küçələri gəzdik. Nəhayət mən dilləndim: 
  – De görüm, müqəddəs Nino sənin hansı günahlarını bağışlamalıdır? 
  – Səni, Əli xan.  
  Onun səsi qəmgin və yorğun idi. Tiflis küçələrində Nino ilə birlikdə gəzmək xatalı bir 
hərəkət idi.  
  – Nə üçün? 
  Biz artıq meydana çatmışdıq. Gürcülər  kafelərdə, elə küçənin ortasında oturmuşdular. 
Haradansa zurna səsi gəlirdi. Lap aşağılarda isə Kür çayı köpüklənə-köpüklənə axırdı. 
Nino çox uzaqlara baxırdı. Elə bil ki, o, uzaqlarda öz keçmişini axtarırdı.  
  – Nə düşünürsən, – deyə soruşdum. 
  – Səni və bütün olub keçənləri, – deyə Nino cavab verdi.  
  Mən onun nə demək istədiyini başa düşdüm. Lakin yenə də ondan soruşdum: 
  – Nə dedin? 
  Nino dayanıb sözə başladı: 
  – Get Tiflisi gəz və şəhərə diqqətlə bax. Bu şəhərdə heç çadralı qadın görəcəksənmi? Yox. 
Burada heç Asiya şəhərlərinin havası duyulurmu? Yox, bu şəhər başqa bir dünyadır. 
Küçələri enli, insanları isə açıq qəlblidir. Əli xan mən Tiflisdə olduğum zamanlar özümü 
ağıllı bir insan kimi hiss edirəm. Çünki burada Seyid Mustafa kimi sarsaqlara və 
Məmməd Heydər kimi başıboşlara rast gələ bilməzsən. Burada həyat rahat və şəndir.  
  Lakin bu ölkə çəkiclə zindan arasındadır, Nino.  
  Nino balaca ayaqları ilə daş döşəmənin üzərində atlana-atlana yeriyərək söhbətinə 
davam etdi: “Bax elə səbəb də budur. Topal Teymur Tiflisi yeddi dəfə yerlə-yeksan edib, 
sonra isə türklər, iranlılar, ərəblər və monqollar da ölkəmizə yürüşlər etmişlər. Onlar 
Gürcüstanı xarabaxanaya çevirmişlər, insanları qətlə yetirmişdilər, lakin heç bir zaman 
ona sahib ola bilməmişdilər. Müqəddəs Nino buraya üzüm tənəklərini Qərbdən 
gətirmişdi. Deməli biz də Qərbə mənsubuq. Bizim ölkə Asiyaya aid deyil, biz də Asiyalı 
deyilik. Biz Avropanın şərqində yerləşən bir ölkəyik. Məgər sən burada bunu hiss 
etmirsən?” 
  Ninonun qaşları çatılmış və addımlarını tez-tez atmağa başlamışdı. Onun uşaq alnı 
büzüşmüşdü: “Bilirsən, sənin Ninon nəyə görə bu gün burdadır? Gəl sənə başa salım: ona 
görə ki, biz Topal Teymura, Çingiz xana, Şah Təhmasibə və Şah İsmayıla mətanətlə 
müqavimət göstərmişik. Bax elə buna görə də mən varam. İndi isə sən qılıncların, hər şeyi 
əzib keçən fillərin, ətrafında cəngavərlərin olmadan Tiflisə gəlmisən. Halbuki sən əlləri 
qana bulaşmış şahların nəslindənsən. Gələcəkdə mənim qızlarım çadra örtəcəklər və 
İranın qılıncı yenə də iti olan zaman mənim oğullarım və nəvələrim Tiflisi bəlkə də 
yüzüncü dəfə yerlə-yeksan edəcəklər. Ah, Əli xan, biz gərək ikimiz də Qərbə mənsub 
olaydıq”. 
  Onun əlini əlimə aldım: “Nino, sənin üçün nə istəyirsən, edim?” 
  – Eh, Əli xan, – mən çox axmaq qızam, – deyə Nino cavab verdi.  
  Mən istəyirəm ki, sən enli küçələri, geniş bulvarları olan və yaşıl meşələri sevəsən. Mən 
istəyirəm ki, sən Asiyanın çürük divarlarına yapışıb qalmayasan, həyatı yaxşı başa 
düşəsən. Mən qorxuram ki, on ildən sonra sən möminləşib, hiyləgər bir adama çevriləsən. 
 
66

---

Sonra da Gilandakı malikanəndə oturub günlərin bir günü mənə deyəsən ki: “Nino, sən 
yalnız bir tarlasan”. İndi de görüm, məni nə üçün sevirsən? 
  Tiflis Ninonu çaşdırmışdı. Nino elə bil Kürün sahilinin nəmli havasında sərxoş olmuşdu.  
  – Deyirsən səni nə üçün sevirəm, Nino? Mən sənin gözlərini, sənin səsini, sənin ətrini və 
sənin yerişini sevirəm. Daha bundan artıq nə istəyirsən? Sevdiyim ancaq sənsən. Başa düş 
ki, məhəbbət deyilən şey Gürcüstanda necədirsə, elə İranda da o cürdür. Sizin böyük 
şairiniz Rustaveli min il bundan qabaq bizim durduğumuz yerdə kraliça Tamaraya 
məhəbbət şerlərini oxuyurdu. Onun şerləri İran rübailərinə bənzəyir. 
  Nino düşünərək dedi: 
  – Bizim durduğumuz yerdə deyirsən? Bəlkə də elə böyük məhəbbət şairi Sayat Nova da 
bu yerdə dayanmışdı? Amma gürcülərin məhəbbətini şerlərində tərənnüm etdiyi üçün 
şah onun başını vurdurtmuşdu.  
  Bu gün mənim Ninomun kefi yox idi. Çünki o, vətəni ilə vidalaşırdı. Nino vətəninə olan 
dərin eşqini əvvəlki vaxtlardan daha çox hiss edirdi. O, ah çəkib sözə başladı:  
  – Əli xan, sən mənim gözlərimi, burnumu, saçlarımı sevirsən, lakin sən bir şeyi yaddan 
çıxarırsan. O da mənim ruhumdu. İndi de görək, sən mənim ruhumu da sevirsənmi?  
  Mən yorğun halda cavab verdim ki, bəli, mən sənin ruhunu da sevirəm. Qəribədir: Seyid 
Mustafa deyəndə ki, “qadınlarda ruh yoxdur” mən ona gülürdüm. Amma indi Nino onun 
ruhunu sevdiyimi bildirməyi məndən tələb edir. Axı bu qadın ruhu nə deyilən şeydir? 
Qadın sevinməlidir ki, kişi onun ruhunun dərinliyində olanları bilmək istəmir.  
  – Bəs sən məni nə üçün sevirsən, Nino? 
  Nino birdən-birə, elə küçənin ortasında ağlamağa başladı. Yanaqlarından süzülən iri yaş 
damlaları onu balaca bir uşağa döndərmişdi.  
  – Əli xan, bağışla məni. Mən səni sevirəm, sadəcə səni, olduğun kimi. Amma sənin 
yaşadığın aləm məni qorxudur. Əli xan, mən dəliyəm. Sən işə bax ki, küçənin ortasında 
nişanlımla dayanıb, Çingiz xanın bütün hərbi yürüşlərinin günahını sənin üstünə atıram. 
Öz Ninonu bağışla, Əli xan. Çingiz xanın hərbi yürüşlərində gürcülərin müsəlmanlar 
tərəfindən öldürülməsinin məsuliyyətini sənin üstünə atmaq da axmaqlıqdır. Ancaq başa 
düş ki, mən sənin Ninon, nifrət etdiyin Avropanın kiçicik bir parçasıyam və bunu burada, 
Tiflisdə əvvəlki vaxtlardan daha çox hiss edirəm. Mən səni sevirəm, sən də məni sevirsən. 
Lakin mən meşələri və çəmənlikləri sevirəm, sən isə dağları, daşları və çölləri sevirsən. 
Çünki sən çöl övladısan. Ona görə də sənin məhəbbətindən, sənin aləmindən qorxuram.  
  Çaşıb qalmışdım, onun sözlərini başa düşmürdüm:  
  “Hə, sonra?” – deyə soruşdum.  
  “Sonra” – deyə Nino gözlərinin yaşını silib, yenə gülməyə başladı və başını yan tərəfə 
əyib dedi: “Sonra nə olacaq? Üç aydan sonra evlənməliyik, daha bundan artıq nə 
istəyirsən ki?” 
  Nino ağlamağı da, gülməyi də, sevməyi və nifrət etməyi də bacarırdı.  
  O, Çingiz xanın bütün yürüşlərini mənə bağışladı və yenə də məni sevməyində davam 
etdi. Nino əlimdən tutaraq məni darta-darta “Veri” körpüsündən keçirdib, bazarın əyri-
üyrü dar küçələrinə apardı. Bu Ninosayağı üzr istəmək idi. Bu bazar Tiflisin Avropa 
formasında olan yeganə Şərq bazarı idi. Xalı tacirlərindən ermənilər və farslar orada İran 
xəzinəsinin rəngarəng ziynətlərini camaatın qabağına tökmüşdülər. Üstündə müdrik 
sözlər həkk edilmiş mis və bürünc əşyalar dükanların rəflərini doldururdu. Mavi gözlü 
 
67

---

bir kürd qızı fala baxırdı. Hər kiçik çayxananın qabağında Tiflisin saysız-hesabsız avara 
və tənbəlləri yığışıb dünya məsələləri barədə boş-boş söhbətlər edirdilər. Şəhərdə müxtəlif 
dildə danışanların səsi qulaqlarımızda cingildəyirdi. Ninonun kədəri bazarın min bir 
rəngli qarmaqarışıqlığında itib getmişdi. İranlı aşpazlar, erməni səyyar satıcıları, kürd 
falçıları, osetin keşişləri, azərbaycanlılar, ruslar, ərəblər, inquşlar, hindlilər – Asiyanın 
bütün xalqları Tiflis bazarının dar yollarında görüşürdülər. Tacirlər bir çəmbər təşkil 
edərək dayanmışdılar. Bir Assuriyalı, bir yəhudi ilə mübahisə edirdi. Biz yalnız bu sözləri 
eşidə bildik: “Mənim əcdadlarım sənin əcdadlarını Babil əsarətinə aparanda...” 
  Ətrafda duranlardan qəhqəhə qopdu. Nino da yəhudilərə, assuriyalılara, qarmaqarışıq 
bazara, Tiflisin daş küçələrinə tökdüyü göz yaşlarına gülürdü.  
  Yolumuza davam etdik. Bir neçə addım atandan sonra bir daha Qolovinski 
prospektindəki “Mefistofel” kafesinin qabağına çıxdıq.  
  – İçəri girək mi? – deyə tərəddüdlə soruşdum. Əslində isə, nə etmək istədiyimi heç özüm 
də bilmirdim.  
  – Yox, barışmağımızın şərəfinə gəl müqəddəs Davud dağındakı monastıra gedək.  
  Yan küçəyə dönüb funikulyora tərəf getdik. Bir azdan sonra mindiyimiz qırmızı rəngli 
kiçik vaqon yavaş-yavaş Davud dağına qalxmağa başladı. Nino dağın təpəsindəki dillər 
əzbəri olmuş məşhur monastırın yaranması tarixçəsini mənə danışmağa başladı: 
  “Bir çox illər bundan qabaq bu dağda müqəddəs Davud yaşayırmış. Şəhərdə isə bir kral 
qızı varmış. O qız bir knyaz ilə eşqbazlıq edib, onunla günah iş tuturmuş. Bir gün knyaz 
qızı atır. Qız da hamilə imiş. Bu hadisədən xəbər tutmuş kral çox qəzəblənmiş və qızını 
başdan çıxaran adamın kimliyini soruşmuşdu. Qız sevgilisinin adını deməyə qorxduğuna 
görə onun yerinə müqəddəs Davudun adını çəkir. Hirsindən qəzəbə gəlmiş kral əmr edir 
ki, Davudu onun sarayına gətirsinlər. Davudu saraya gətirəndən sonra kral öz qızını da 
oraya çağırtdırır. Kralın qızı atasının qabağında da dediklərini təkrar edir. Müqəddəs 
Davud də əlindəki həsasını qızın qarnına toxundurur və o zaman birdən möcüzə yaranır. 
Qızın qarnındakı uşağın səsi gəlir və səs əsl günahkarın adını çəkir. O zaman müqəddəs 
Davud əllərin göyə qaldıraraq dua etmiş və qız övlad yerinə daş doğmuşdu. İndi həmin 
daşın dibindən müqəddəs Davud bulağının suyu fışqırmağa başlayıb. Uşağı olmayan 
qadınlar isə bu bulağın suyunda çimirlər ki, uşaqları olsun”. 
  Nino düşüncəli tərzdə əlavə etdi: “Əli xan, indi müqəddəs Davud ölmüş və onun sehrli 
əsası qeyb olmuşdu”.  
  Nino monastırın yaranma tarixçəsini bitirdiyi vaxt, biz artıq dağın başına çatmışdıq.  
  – Nino, bulaq başına getmək istəyirsənmi? – deyə soruşdum.  
  – Xeyr, Əli xan, bir il də gözləsəm, hər halda yaxşı olar.  
  Biz, monastırın ətrafını hər tərəfdən əhatə etmiş divarlarının yanında durub, şəhərə 
baxırdıq. Kür çayının sahili mavi duman içində idi. Evlərin damlarından görünən 
kilsələrin qübbələri tənha adaları xatırladırdı. Şəhərin şərqində və qərbində tiflislilərin 
dincəldikləri bağlar uzanırdı. Uzaqlarda qapqara görünən Metex qalası ucalırdı. Bir 
zamanlar gürcü krallarına məskən olmuş bu qala, indi çar imperatorluğu siyasətinə 
qarışmaq cəsarətini göstərmiş Qafqazlıları bu qalada saxlayırlar. Nino başını yana tərəf 
çevirdi. Deyəsən bu məşhur işgəncə qalasını görən Ninoda çara olan sədaqət sarsılmışdı.  
  – Sənin qohumlarından Metex qalasında yatan varmı, Nino? – deyə soruşdum.  
  – Yox, amma sənin qohumlarından orada yatan olmalıdır. Əli xan, gedək.  
 
68

---

  – Hara gedək, Nino? 
  – Qriboyedovun məzarını ziyarət edək.  
  Monastır divarını dönüb, baxımsızlıq ucbatından köhnəlib pis vəziyyətə düşmüş bir 
məzar daşına yaxınlaşdıq. Onun üzərində “Sənin ağlın və əməllərin unudulmazdır, amma 
nə üçün Ninonun məhəbbəti sənin ömründən uzun yaşadı?” sözləri həkk edilmişdi.  
  Nino əyilib yerdən bir çınqıl götürdü. O, çınqılı qəbir daşına vurub əlini çəkdi. Çınqıl 
yerə düşdü və ayaqlarımızın altına yuvarlandı. Nino dərindən ah çəkdi. Bu köhnə Tiflisin 
xürafatı idi: əgər bir qız çınqılı nəm məzar daşına vurursa və çınqıl bir anlığa oraya 
yapışıb qalırsa, deməli həmin il qız ərə gedəcəkdir. Ninonun isə daşı yerə düşmüşdü.  
  Ninonun pərt olmuş sifətinə baxıb güldüm: 
  – “Görürsən də, evlənməyimizdən üç ay qabaq belə şey baş verir! Deməli, bizim 
Peyğəmbərimiz düz demişdir ki, “Ölü daşlara inam etmə”. 
  Nino “haqlısan” deyib susdu.   
  Biz yenidən funikulyor tərəfə getdik.  
  – Müharibə sona yetəndən sonra nə edəcəyik? – deyə Nino soruşdu.  
  Müharibə sona yetəndən sonra Bakının küçələrində və meydanlarında gəzməyə 
çıxacağıq, dostlarımızın evlərinə qonaq gedəcəyik, Qarabağa səyahət edəcəyik, gələcək 
uşaqlarımızı böyüdəcəyik. Bundan yaxşı nə ola bilər.  
  – Mən gedib Avropanı gəzmək istərdim. 
  – Parisə, Berlinə, haraya istəsən, oraya da gedərik. Bir qış uzunu gəzərik xarici ölkələri. 
Nino, yoxsa, artıq bizim vətənimizi sevmirsən? İstəsən Tiflisdə də yaşaya bilərik. 
 -Təşəkkür edirəm, Əli xan, sən mənim qayğıma çox qalırsan. Biz elə Bakıda qalacağıq.  
  -Nino məncə dünyada Bakıdan yaxşı yer yoxdur. 
 -Yəni, o qədər başqa şəhərlər görmüsən ki?  
  -Xeyr, görməmişəm. Ancaq istəsən, səninlə birlikdə dünya gəzintisinə çıxıb bütün 
şəhərləri görərəm.  
  – O zaman getdiyimiz hər yerdə yenə də Bakının köhnə divarlarını və Seyid Mustafa ilə 
söhbətlərini yada salaraq məmləkət həsrəti çəkəcəksən. Nə isə, bu söhbətlərin üstündən 
keçək. Çünki mən səni sevirəm.  
  Haqlısan, Nino, mən öz vətənimizi, onun hər daşını, səhrasındakı hər qum dənəsini də 
sevirəm.  
  – Bilirəm, Əli xan, burada qəribə bir şey yoxdur. Əcnəbilər üçün bizim şəhərimiz sadəcə 
isti, tozlu və neftə bulaşmış sıxıcı bir şəhərdir.  
  – Bu əcnəbilər bizim şəhəri tanımadıqları üçün belə düşünürlər.  
  – Nino əlini çiynimə qoydu. Onun dodaqları yanağıma toxundu:  
  “Biz isə yad əcnəbilərdən deyilik və heç bir zaman da yad olmayacağıq. Məni daima 
sevəcəksənmi, Əli xan?” 
  – Qiyamətədək, Nino.  
  Maşınımız şəhərdəki duracağa çatmışdı. Yenə Qolovinski prospekti ilə gedirdik. Fəqət 
bu səfər bir-birimizə sarılmışdıq. Sol tərəfimizdə nazik burma dəmir barmaqlıqlarla 
dairəyə alınmış böyük park uzanırdı. Parkın bağlı qapısının qabağında iki əsgər növbə 
çəkirdi. Onlar daş heykəl kimi quruyub durmuşdular. Qapının üstündə rus çarlığını 
təmsil edən qızıl suyuna salınmış qartal asılmışdı. Bu park Qafqaz canişini, böyük knyaz 
Nikolay Nikolayeviçin sarayı idi. Nino birdən dayandı. “Buraya bax” – deyə parkı 
 
69

---

göstərdi. Parkın hər iki tərəfində hündür şam ağacları var idi. Orada uzun boylu, arıq, ağ 
saçlı bir kişi gəzişirdi. O üzünü çevirən kimi dəli baxışlı gözlərindən böyük knyazı 
tanıdım. Onun üzü uzunsov, dodaqları da qısılmışdı. Şam ağaclarının kölgəsində böyük 
knyaz vəhşi bir heyvana bənzəyirdi.  
  – Əli xan, görəsən o nə düşünür? – hər halda çarın tacını, Nino.  
  Tac onun çal saçlarına yaxşı yaraşar. Bəs o nə edəcəkdir?  
  – Deyirlər ki, o çarı taxtından devirəcəkdir. 
  – Gəl, Əli xan, buradan gedək mən qorxuram. 
  Biz nazik dəmir burma barmaqlıqlarla dairəyə alınmış gözəl parkdan uzaqlaşdıq.  
  – Əli xan, – deyə Nino dilləndi, sən çarın və böyük knyazın əleyhinə o qədər də pis 
şeylər danışmamalısan, onlar bizi türklərdən qoruyurlar.  
  – Sənin vətənin çəkiclə zindan arasındadır. 
  – Mənim vətənim? Bəs sənin vətəninin vəziyyəti daha yaxşıdır? 
  – Bizim vəziyyətimiz daha başqadır. Biz məngənədə deyilik.  
 
  – Biz zindanın üstündə uzanmışıq, böyük knyaz də çəkici əlində tutub. Ona görə də ona 
nifrət edirik.  
  – Siz Ənvər paşanı sevirsiniz. Bu ağılsız bir şeydir. Onun şəhərimizə gəlişini heç bir vaxt 
görməyəcəksiniz. Böyük knyaz qələbə çalacaq.  
  – Allah böyükdür və orasını ancaq allah bilir, – deyə ehtiyatlı cavab verdim.  
   
   
  XVI 
   
  Böyük knyazın qoşunları Trabzona girmiş, Ərzurumu almış, Kürdüstan dağlarını aşıb 
Bağdad istiqamətində irəliləyirdilər. Böyük knyazın qoşunları Tehrana, Təbrizə və hətta 
müqəddəs Məşhədə belə soxulmuşdular. Artıq Türkiyənin və İranın yarısı üzərində 
Nikolay Nikolayeviçin zəhmli kabusu dolaşırdı. Böyük knyaz gürcü zadəganlarının 
toplantılarının birində belə demişdi:  
  “Çarın əmrinə tabe olaraq mən, İstanbuldakı Aya Sofyanın qübbəsi üzərində qızıl Bizans 
xaçının öz şan, şöhrətilə parlamayacağına qədər rahatlıq tapa bilməyəcəyəm”.  
  Hilal bayraqlı ölkələrin vəziyyəti yaxşı deyildi. Şəhərdə Osmanlı imperatorluğunun 
qüdrətindən və Ənvər paşanın müzəffər qılıncından danışan qoçularla, hamballar 
qalmışdılar. İran kimi bir ölkə artıq mövcud deyildi, bir az sonra Türkiyə adında bir ölkə 
də qalmayacaqdı.  
  Atam yaman qaradinməz olmuşdu, o, çox zaman evdə olmurdu. O, bəzən müharibə 
bülletenlərini oxuyur və xəritələrə baxırdı. Əldən gedən şəhərlərin adlarını pıçıltı ilə 
çəkirdi. Sonra da əlində təsbeh saatlarla danışmadan bir yerdə otururdu. Mən isə 
zərgərxanaları, çiçək dükanlarını və kitab mağazalarını durmadan gəzib Ninoya qiymətli 
hədiyyələr alırdım. Bu işləri gördüyüm zaman müharibə böyük knyaz və təhlükə altında 
olan hilal bayrağı bir neçə saatlığa zehnimdən çıxıb yayınırdı.  
  Bir gün atam dedi: “Axşam evdə ol, Əli xan. Bizə bəzi adamlar gələcək və bəzi məsələlər 
barədə söhbət edəcəyik”. 
  O bir az pərt idi. Başını yana çevirərkən, vəziyyəti anladım və istehza ilə dedim: 
 
70

---

  Ata, məgər mən sənə and içməmişdim ki, mən heç vaxt siyasətlə məşğul olmayacağam. 
  – Öz xalqının taleyi ilə maraqlanmaq və onun qeydinə qalmaq, siyasətlə məşğul olmaq 
demək deyildir. Əli xan, elə vaxtlar olur ki, xalqın taleyini düşünmək və onun qeydinə 
qalmaq bir vəzifəyə çevrilir.  
  O axşam Ninonu operaya aparmaq üçün əvvəlcədən hazırlıq görmüşdüm.  
  Bakıya mahir sənət ustası Şalyapin gəlmişdi. Nino neçə gün idi ki, bu tamaşaya baxmağa 
hazırlaşırdı.  
  İşim olduğu üçün telefonun dəstəyini götürüb İlyas bəyə zəng etdim: “İlyas bəy, bu gün 
mənim vacib işim var. Ninonu mənim yerimə operaya apara bilərsənmi? Biletləri 
əvvəlcədən almışam”.  
  Xəttin o başından dilxor bir səs gəldi: “Nə danışırsan Əli xan? Axşamlar sərbəst 
olmadığımı bilmirsənmi? Bu gecə mən Məmməd Heydərlə kazarmada növbətçiyəm”. 
  Sonra Seyid Mustafaya zəng etdim.  
  – Gedə bilmərəm, – dedi,  çünki,  bu axşam hörmətli imam Hacı Maqsud ilə görüşüm 
var. O, İrandan yalnız iki-üç günlüyə gəlib. 
   Axırda Naçararyana zəng etməli oldum. Onun səsində böyük çaşqınlıq ifadəsi hiss 
olunurdu: “Yaxşı, sən nə üçün operaya getmək istəmirsən, Əli xan?” – deyə soruşdu.  
  – Evdə qonaqlarımız var – dedim.  
  – Sənin xahişinə və bu gecə operada Şalyapin iştirak etdiyinə görə gedərəm.  
  Çox şükür! Darda olan adama köməklik edən həyatda həqiqi dostdur.  
  Ninoya zəng edib, gələ bilməyəcəyimi və onu operaya Naçararyanın müşayiət edəcəyini 
söylədim və operaya getməyib evdə qaldım.  
  Düz saat yeddidə gözlədiyimiz qonaqlar gəlməyə başladılar. Var dövləti bir milyardı 
aşan qonaqlarımız, qırmızı xalçalar və quş tükündən olan osmanlı döşəkçələri sərilmiş 
böyük zalımıza toplaşmışdılar. Qonaqların sayı çox deyildi. Mən onların hamısını neçə 
illər idi ki, tanıyırdım.  
  İlyas bəyin atası Zeynal ağa birinci gəlmişdi. Onun beli bükülmüş, sulu gözləri 
dumanlaşmışdı. Zeynal ağa divanda oturub, həsasını yanına qoydu və bir tikə türk 
halvasından götürüb yavaş-yavaş yeməyə başladı. Ondan sonra iki qardaş, Əli Əsədulla 
və Mirzə Əsədulla bizə gəldilər. Onların mərhum ataları Şəmsi bəy on iki milyon pul 
qoyub getmişdi. Qardaşlara atalarının zəkası da ayrıca miras qalmışdı. Onlar üstəlik 
yazıb-oxumağı öyrənmişdilər. Ona görə də onlar atadan qalan milyonların sayını qat-qat 
artırmışdılar.  
  Mirzə Əsədulla pulu, ağıllı insanları və sakitliyi sevərdi. Qardaşı Əli Əsədulla isə 
Zərdüşt atəşi kimi idi. O tükənməz alova bənzəyirdi. Durmadan hərəkətdə idi. Onun 
vuruşmaqdan və sərgüzəştdən xoşu gəlirdi.  
  Hər yerdə onun girişdiyi vuruşmalarda tökdüyü qanlı hadisələrdən söhbət edilirdi. 
Onun yanında oturan qaraqabaq Bunyatzadə sərgüzəşti sevməzdi, amma eşqdən çox 
xoşlanardı. Aramızda dörd arvadı olan yeganə adam o idi. Onun arvadları bir-biriləri ilə 
amansızcasına dalaşardılar. Onlara görə Bunyatzadə xəcalət çəkirdi, amma öz təbiətinə 
qarşı heç nə edə bilmirdi. Ondan neçə uşağı olduğunu soruşanda, daima qəmli-qəmli 
cavab verirdi: “Bilmirəm on beşdir və yaxud on səkkiz. Axı mən yazıq bunu haradan 
bilim?” ondan milyonların sayını soruşanda da o, eyni cavabı verərdi.  
 
71

---

  Zalın o biri küncündə oturan Yusif oğlu Bunyadzadəyə paxıllıq və bir az qısqanclıqla 
baxırdı. Yusif oğlunun bircə arvadı var idi, deyilənə görə o da eybəcərin biri idi. Onun 
arvadı hələ toyları olan gün ona demişdi: “Əgər sən xəyanət edib başqa qadınlara baxsan, 
mən o qadınların əvvəlcə qulaqlarını, sonra burunlarını və döşlərini kəsəcəyəm. Sənə nə 
edəcəyimi isə demək istəmirəm” bu qadın davakar bir ailənin qızı idi. Zavallı Yusif oğlu 
arvadının hədə-qorxusundan çəkinərək sağına-soluna baxmaz, rəsm toplamaqla məşğul 
olardı.  
  Saat səkkizin yarısında zalımıza balacaboy və arıq bir kişi girdi. Onun incə 
barmaqlarının dırnaqları xınalı idi. O qapıdan içəri girəndə hamımız yerimizdən qalxıb 
ona başsağlığı verdik. Çünki ona bədbəxtlik üz vermişdi. Bir neçə vaxt bundan qabaq 
onun yeganə oğlu İsmayıl vəfat etmişdi. Kişi oğlunun xatirəsinə Nikolay küçəsində cah-
cəlallı bir imarət tikdirmişdi. Binanın üz tərəfində par-par parıldayan iri qızıl hərflərlə 
“İsmayıl” sözü yazılmışdı. Kişi bu binanın İslam xeyriyyə cəmiyyətinə verilməsini 
vəsiyyət etmişdi. O kişinin adı Ağa Musa Nağı idi və iki yüz milyon manata sahib olduğu 
üçün bizim dəstəmizə daxil ola bilmişdi. Çünki Ağa Musa artıq müsəlman deyildi. O, 
Nəsrəddin şahın edam etdirdiyi Mürtəd Babın kafir təriqətinə mənsub idi. Babın nə 
istədiyini aramızda yalnız bir neçəsi bilirdi. Amma hamımız yaxşı bilirdik ki, Nəsrəddin 
şah Bahailərin dırnağının altına yanıb közərmiş biz batırtdırır, onları diri-diri tonqallarda 
yandırtdırır və qamçı ilə ölənə qədər döydürürdü. Bu cür ağır cəzalara məruz qalan bir 
təriqət insanlara hökmən çox şeytanı şeylər öyrətməyə çalışmalıydı.  
  Saat səkkizdə qonaqların hamısı evimizin böyük zalında toplaşmışdılar. Neft şahzadələri 
zalda oturub çay içirdilər, şirniyyət yeyirdilər və durmadan inkişaf edən işlərindən, 
evlərindən, atlarından, bağlarından, qumarxanadakı yaşıl mahud örtüklü masaların 
üstündə uduzduqları pullardan danışırdılar. Onlar adətə sadiq qalıb saat doqquza qədər 
bütün danışıqlarını yekunlaşdırdılar. Saat düz doqquzda nökərlər gəlib süfrəni 
yığışdırdılar və zalın qapısını bağlayandan sonra atam “Şəmsi Əsədullanın oğlu Mirzə 
Əsdullanın xalqımızın taleyi barədə bəzi fikirləri var. Gəlin onu dinləyək” deyərək 
toplantını açdı.  
  Mirzə Əsədulla o gözəl, xülyalı başını qaldırıb danışmağa başladı: “Bu müharibəni 
Böyük Knyaz udarsa, artıq xəritədə bir dənə də olsun İslam ölkəsi qalmayacaq, çarın 
üzərimizə enəcək qolu daha çox güclənəcək. Çar bu gecə burada toplanmış olan bizlərə 
əlbəttə ki, toxunmayacaq, çünki bizlər pulluyuq. Amma məscidlərimizi, məktəblərimizi 
bir-bir bağlayacaq və ana dilimizdə danışmağımızı da qadağan edəcəkdir. Vətənimizi 
əcnəbilər idarə etməyə başlayacaqlar. Çünki, Məhəmməd Hümmətini qoruyacaq kimsə 
qalmamış olacaq. Əgər müharibəni Ənvər Paşa udarsa, vəziyyətimiz yaxşı olacaqdır. 
Amma bu işdə biz ona kömək göstərə bilərikmi? Mənim fikrimcə yox, kömək edə 
bilmərik. Bəli, biz pulluyuq, amma çar bizdən də pulludur. Bəs biz bu vəziyyətdə nə 
etməliyik? Əgər biz pulumuzun bir qismini və xalqımızdan ibarət alay yaradaraq onu 
silahlandırıb çara versək, bəlkə müharibədən sonra bizlə mülayim rəftar edər. Siz nə 
fikirdəsiniz? Bəlkə bunun başqa çıxış yolu vardır?  
  Onun qardaşı Əli söz alıb dedi: 
  – Çarın qolu daha çox güclənəcək deyirsən. Kim bilir, bəlkə müharibədən sonra çarın heç 
qolu da qalmayacaq.  
  Amma, çar getsə də, ölkəmizdə çoxlu rus qalacaq. Qardaşım, onların sayı azala da bilər.  
 
72

---

  – Onların hamısını qırıb tökmək olmaz, Əli.  
  Sonra qocalıb taqətdən düşmüş Zeynal ağa söz alıb donuq bir səslə danışmağa başladı:  
  – Kitabda yazılanı heç kim bilmir. Böyük knyaz İstanbulu alsa belə, onun qələbəsi qələbə 
sayıla bilməz. Çünki bizim xoşbəxtliyimizin açarı İstanbulda deyil, açar Qərbdədir. Qərb 
cəbhəsində isə türklər qalib gələcəklər. Ruslar Trabzonu, türklər də Varşavanı alıblar. 
Ruslardan danışırsınız? Onlarda heç rusluq qalıbdımı? Eşitmişəm ki, Rasputin adında bir 
kəndli çara hökmranlıq edir, onun qızlarını sığallayır, çarın arvadına da “Mama” deyir. 
Çarı taxtından yıxmaq istəyən knyazlar da vardır. Hətta üsyan eləməyə hazırlaşanlar da 
vardır. Müharibədən sonra hər şey kökündən dəyişəcək. Heç bir şey köhnədəki kimi 
olmayacaq.  
  Uzun bığları və parıldayan gözləri olan bir kök adam söz alıb dedi: “Bəli, bu 
müharibədən sonra həqiqətən hər şey kökündən dəyişəcək”.  
  Bunları söyləyən, peşəsi vəkil olan, Xoylu Fətəli xan idi. Biz onun daima xalq işinin 
qayğısını və qeyrətini çəkən bir adam olduğunu bilirdik.  
  Fətəli xan ciddiləşib sözünə davam etdi:  
  – Hər şeyin dəyişəcəyi üçün biz heç kimdən lütfkarlıq diləməli deyilik. Bu müharibədə 
kim qalib gəlirsə-gəlsin, onun döyüşlərdə aldığı yaralar çox olacaq və o zəifləyəcək. Biz 
isə zəif düşməyəcəyik, yaralılarımız olmayacaq, dilənmək ehtiyacını duymayacağıq və 
gur səslə tələb etmək gücünə sahib olacağıq. Bizim ölkəmiz müsəlman ölkəsidir. Biz 
Osmanlılardan nə gözləyiriksə, Romanovlardan da eyni şeyi tələb edirik. Bizi hər sahədə 
maraqlandıran müstəqillikdir. Müharibədən sonra bu güclü dövlətlər nə qədər zəif 
düşsələr, biz o qədər azadlığa yaxınlaşacağıq. Bu azadlıq bizə itirilmiş qüdrətimizdən, 
pulumuzdan və neftimizdən gələcək. Elə buna görə də unutmayın ki, bizim dünyaya yox, 
dünyanın bizə ehtiyacı olacaqdır. 
  Zalda bir milyard manat toplamış qonaqlarımızı bu sözlər son dərəcə məmnun etmişdi. 
İndi gözləmək və kimin qalib gələcəyini görmək lazımdır: ruslarınmı, yoxsa türklərinmi? 
Bizim neftimiz vardı, müharibədən qalib çıxan da bizə yalvarıb lütfkarlıq diləyəcək. Bəs o 
vaxta qədər biz nə etməliyik? Xəstəxanalar, uşaq bağçaları, korlara məxsus klinikalar 
tikdirməliyik. Haqq Dini uğrunda vuruşanlara sığınacaq verməliyik. Elə etməliyik ki. bizi 
əqidəsizlikdə günahlandırmasınlar.  
  Mən isə dinməz-söyləməz bir küncdə oturmuşdum. Əli Əsədulla zalın o başından gəlib 
yanımda oturdu: “Bu barədə siz nə fikirdəsiniz, Əli xan?” – deyə məndən soruşdu. Əli 
Əsədulla mənim cavabımı gözləmədən başını mənə tərəf əyib, pıçıltı ilə danışmağa 
başladı: “Ölkəmizdəki  rusların hamısını təmizləmək yaxşı olmazdımı? Təkcə rusları yox, 
bizim dilimizdə danışmayan, bizim dinimizdən olmayan, və bizdən fərqli düşünən bütün 
əcnəbiləri təmizləsək daha yaxşı olmazdımı? Əslində biz hamımız bunu istəyirik, amma 
bu düşüncəni açıq söyləməyə cəsarət tapan tək mənəm. Bəs bundan sonra nə olacaq? 
Mənə sual verirsinizsə, şəxsən mən Ənvər Paşaya üstünlük verərdim. Amma ölkəmizi 
Fətəli xan da idarə edə bilər. Başlıca məsələ isə odur ki, ölkəmizdən əcnəbiləri 
təmizləməliyik.  
  O, “təmizləməliyik” sözünü elə nəzakətlə və yumşaq bir tonla dedi ki, elə bil eşq elan 
edirdi. O, hiyləgərcəsinə gülümsəyirdi. Mən ona cavab vermədim.  
  İndi növbə Bəhai Ağa Musa Nağının idi. O danışmağa başlayanda onun balaca, içəri 
batmış gözləri parıldayırdı:  
 
73

---

  – Mən yaşlı bir adamam, – deyə sözə başladı. – Gördüklərim, eşitdiklərim məni çox 
kədərləndirir. Ruslar türkləri öldürürlər, türklər ermənilərlə vuruşurlar. Ermənilər isə 
bizim kökümüzü kəsməyə can atırlar. İndi biz də ölkəmizdən rusları təmizləməyə 
çalışırıq. Bunun yaxşı olub-olmadığını bilmirəm. Biz Zeynal ağanın, Mirzə Əsədullanın, 
Əli Əsədullanın, Fətəli xanın xalqımızın taleyi barədə fikirlərini dinlədik. Mən onların 
məktəblərimizin, ana dilimizin, xəstəxanalarımızın və azadlığımızın son dərəcə qayğısına 
qaldıqlarını bilirəm. Bu pis şey deyil! Amma orada yalnız boş şeylər tədrik edilirsə, o 
məktəb kimə və nəyə lazımdır? Bədəni müalicə edib, ruhu yaddan çıxardan xəstəxananın 
nə faydası vardır? Bizim ruhumuz tanrıya doğru getmək istəyir. Düzdür, hər bir millət 
özünə məxsus bir tanrısı olduğuna inanır. Lakin mənim fikrimcə keçmiş neçə-neçə 
uluların diliylə desək, özünü bizə tanıtmış olan Allah birdir. Buna görə də mən eyni 
zamanda həm Həzrəti İsaya, Musaya, Konfusiyə, Buddaya və həm də Məhəmməd 
Peyğəmbərə inanıram. Biz hamımız bir Allahdan törənmişik və Bab* yoluyla onun yanına 
dönəcəyik. Bunu xalqa bildirmək lazımdır ki, nə qara var, nə də ağ. Çünki qarada ağ, 
ağda da qara vardır. Ona görə də məsləhət görürəm: gəlin elə bir iş görməyək ki, dünyada 
kimsəyə zərər dəysin. Çünki bizim hər birimiz hər ruhun bir parçasıyıq və hər ruh da 
bizim bir parçamızdır.  
  Biz pərt halda oturmuşduq. Deməli Babın kafir ideyası bu imiş. Yanımda kiminsə 
bərkdən hıçqırdığını eşitdim. Başımı çevirib baxdım və təəccübləndiyimdən quruyub 
qaldım:  
  Əli Əsədullanın sifətindən göz yaşları sel kimi axırdı.  
 
  - ----------------------------------------------- 
  *Burada XIX əsrin 40-cı illərində şiəlik əsasında yaranmış dini təriqətin banisi Bab 
nəzərdə tutulur. 
----------------------------------------------------- 
 
  Əli Əsədulla hıçqıra-hıçqıra dedi:  
 – Ah, nə qədər siz haqlısınız! Sizə qulaq asmaq böyük xoşbəxtlikdir. Ey ulu Tanrım Ağa 
Musa, bütün insanlar bu qədər dərin biliyə malik olsaydılar, dərdimiz olmazdı? 
  Sonra o göz yaşlarını silib, dərin bir köks ötürdü və sakitləşmiş bir şəkildə söhbətinə 
davam etdi:  
  - Ey dərin hörmət bəslədiyimiz dostum! Heç bir şübhə yoxdur ki, Tanrının qolu 
hamımızın qolundan qüvvətli və qüdrətlidir. Lakin ey, müdriklik dəryası olan dostum, bu 
da həqiqətdir ki, insan Küll-İxtiyarın iltifat ruhuna həmişə bel bağlaya bilməz və bel də 
bağlamamalıdır. Biz hamımız insanıq, biz gərək özümüz bütün çətinliklərimizi aradan 
qaldırmaq yollarını axtarıb tapaq.  
  Əli Əsədullanın ustalıqla söylədiyi kəlmələr, çox ağıllı kəlmələr idi. Onun göz yaşları 
axıtması da ağıllı bir oyun idi. Mən Əlinin qardaşı Mirzəyə baxdım. Mirzə mat-məəttəl, 
iftixar hissilə qardaşına baxırdı.  
  Nəhayət qonaqlar ayağa durdular. Mehribancasına bir-birlərinə “Salamat qalın, 
dodaqlarınızdan təbəssüm əskik olmasın” deyib ayrıldılar.  
 
74

---

  Toplantı sona çatdı. Hərə öz evinə getdi. Saat on birin yarısı idi. Evimizin qonaq zalı, boş 
idi və adama ağır təsir bağışlayırdı. Məni tənhalıq hissi bürüdü. Xidmətçiyə: “Mən 
kazarmaya gedirəm. İlyas bəy bu gecə növbətçidir” deyib evdən çıxdım.  
  Ninogilin evinin yanından keçib dəniz kənarı ilə böyük kazarmaya  tərəf yollandım. 
Kazarmanın növbətçi otağının pəncərəsindən işıq gəlirdi. İlyas bəylə Məmməd Heydər 
nərd oynayırdılar. Növbətçi otağına girdim. Onlar səslərini çıxartmadan başları ilə mənə 
salam verdilər. Nəhayət, nərd oyunu başa çatdı. İlyas bəy nərdin zərini küncə atdı və 
yaxasını düymələdi. Sonra “toplantı necə keçdi?” deyə soruşdu.  
  – Əli Əsədulla ölkəmizdən bütün rusları təmizləyəcəyinə yenə and içdimi?  
  – Bəli, təxminən elə dedi. Bəs sizdə müharibədən nə xəbər var?  
  İlyas bəy, müharibədən təngə gəlmiş bir adam kimi cavab verdi:  
  – Müharibəni deyirsən? Almanlar Polşanı tutublar. Böyük knyaz deyilənə görə qarlı 
yollarda batıb qalıb və ya da Bağdadı zəbt edib. Türklər də bəlkə Misiri tutdular. Kim 
bilir? Bu dünya yaman can sıxıcı olub.  
  Məmməd Heydər saçları azca kəsilmiş başını qaldırıb dedi:  
  – Heç də can sıxıcı deyil. Bizim atlarımız və əsgərlərimiz var, silah işlətməyi də bilirik. 
Kişiyə bundan başqa nə lazımdır. Bəzən istəyirəm ki, dağları aşım, səngərlərdə oturub 
qabağımda düşmən görüm. Düşmən dediyinin güclü əzələləri olmalıdır, bədəni də tər 
qoxumalıdır. 
  – Onda nə üçün cəbhəyə könüllü getmirsən? – deyə soruşdum.  
  Məmməd Heydər kədərlə mənə baxıb dedi:  
  – Mən elə kişilərdən deyiləm ki, din qardaşlarım türklərə atəş açım.  
  Mən nəvazişlə ona baxdım. Bu enlikürəkli, güclü, sadəlövh sifətli gənc burada oturub, 
döyüş həsrətindən az qala partlayırdı.  
  Məmməd Heydər oturduğu yerdən məhzun-məhzun dilləndi:  
  – Mən cəbhəyə getmək istəyirəm, amma getmirəm.  
  – Bəs bizim məmləkətimizdə nələr etməliyik, – deyə soruşdum. 
  O susdu və alnını qırışdırdı, xeyli vaxt keçəndən sonra, dedi:  
  Biz gərək məscidlər tikəydik, torpağa su verəydik. Torpağımız suya möhtacdır. Sonra 
onlarla əcnəbilərin ölkəmizə gəlib ikidə bir bizə axmaq  demələri yaxşı iş deyil. Mənə elə 
gəlir ki, böyük bir tonqal qalayıb bütün neft buruqlarını yandırmaq yaxşı olardı. O zaman 
gözəl bir mənzərə əmələ gələrdi və biz yenə də kasıb vəziyyətimizə qayıdardıq. Biz o 
zaman heç kimə lazım olmazdıq və əcnəbilər də yaxamızdan əl çəkərdilər. Mən neft 
buruqlarının yerinə, mavi rəngli gözəl məscid tikdirərdim. Bir də istəyərdim ki, bu gün 
neft çıxan sahələrdə də taxıl əkəydilər. Məmməd Heydər düşüncələrinin xəyalına dolaraq 
susdu. İlyas bəy qəhqəhə çəkib güldü. Bəs sonra? - Sonra da oxumağı və yazmağı 
qadağan etməli, elektrik əvəzinə şam işığından istifadə etməli və ölkəmizdəki ən səfeh 
adamı da padşah seçməliyik, hə?! 
  Məmməd Heydər bu istehzaya məhəl qoymadı:  
  – Keçmiş zamanda indikindən daha çox səfeh adamlar var idi. Amma o səfeh adamlar 
neft buruqları yerinə su kanalları tikirdilər və indikindən fərqli olaraq biz əcnəbiləri 
soyurduq, onlar bizi yox. Keçmişdə xoşbəxt insanlar da indikindən daha çox idi.  
  Onun dediyi sözlər  elə xoşuma gəldi ki, istədim bu bəsit  adamı qucaqlayıb öpüm.  
 
75

---

  Lakin birdən-birə kimsə qapını həyəcanla döyməyə başladı. Mən tez yerimdən sıçradım 
və qapını açıb bayıra baxdım. Seyid Mustafa həyəcanlı halda içəri girdi. Onun 
əmmaməsinin sarığı sökülmüş, ucu tərdən parlayan qaşlarının üzərinə düşmüşdü. Yaşıl 
qurşağı açılmışdı, boz rəngli fəsi isə toz içində idi. O, rəngi qaçmış halda kürsüyə çökdü 
və ləhləyə-ləhləyə dedi:  
  – Naçararyan yarım saat bundan qabaq Ninonu qaçırtdı. İndi onlar Mərdəkan 
yolundadırlar. 
   
   
  XVII 
   
  Məmməd Heydər yerindən sıçradı. Onun gözləri lap balacalaşmışdı. “Mən atları 
yəhərləyərəm!” deyib bayıra qaçdı. Sifətim yanırdı. Qan gicgahıma vururdu, başımda bir 
gurultu vardı. Elə bil gözəgörünməz bir qüvvə dəyənəklə başıma zərbə vururdu. İlyas 
bəyin səsi elə bil çox uzaqlardan gəlirdi: “Özünü itirmə, Əli xan, səbirli ol. Onları 
yaxalayacağıq. O vaxta qədər özünü ələ al”.  
  İlyas bəy qabağımda durmuşdu. Onun incə sifəti son dərəcə solmuşdu. Üstündə Qafqaz 
xəncəri olan kəməri belimə bağladı. Sonra “götür” deyib əlimə də bir tapança verdi: 
  – Yenə deyirəm, səbirli ol, Əli xan – dedi – qəzəbini Mərdəkan yoluna saxla.  
  Nə etdiyimi bilmədən tapançanı cibimə qoydum. Seyid Mustafanın çopur sifəti mənə 
tərəf döndü. Mən onun qalın dodaqlarının qımıldandığını gördüm və söylədiyi qırıq-qırıq 
cümlələrini eşitdim: “Evdən çıxdım ki, gedib molla Hacı Maqsudla görüşüm. Onun 
qaldığı ev operanın yanındadır. “Saat on birdə Molla Maqsudun evindən çıxıb operanın 
yanından keçirdim. Tamaşa sona çatmışdı. Birdən gördüm ki, Nino Naçararyanla 
avtomaşına minirlər. Amma maşın yerindən tərpənmədi. Onlar maşının içində bir-birilə 
danışırdılar. Naçararyanın sifətinin ifadəsi heç xoşuma gəlmədi. Qaranlıqda onlara 
yaxınlaşıb danışıqlarına qulaq asmağa başladım. Nino “olmaz” deyirdi, “mən onu 
sevirəm”. Naçararyan da cavab verirdi ki, “mən səni ondan da çox sevirəm” deyirdi. Bu 
ölkənin daşı daş üstündə qalmayacaq! Mən səni Asiyanın əlindən alıb qaçırdacağam. 
Nino cavab verdi ki, “yox, məni evimizə apar”. Naçararyan motoru işə saldı. Mən maşının 
arxasına atıldım. Avtomaşın Kipianigilin evinə yaxınlaşdı. Yoldakı danışıqlarını eşidə 
bilmədim. Nino ağlayırdı. Naçararyan birdən Ninonu qucaqlayıb üzündən öpdü. “Sən bu 
vəhşi insanların əlinə düşməməlisən” – deyə Naçararyan səsləndi. Sonra pıçıltı ilə nəsə 
dedi. Mən yalnız onun axırda dediyi sözü eşidə bildim: “Mənim Mərdəkandakı evimə 
gedirik. Biz Moskvaya gedib kəbin kəsdirərik, oradan da İsveçə gedərik”. Mən gördüm ki, 
Nino onu itələdi. Naçararyan maşını işə saldı və onlar getdilər. O zaman avtomaşının 
arxasında asıldığım yerdən atlanıb var gücümlə qaçdım ki... 
  O, sözünü axıra kimi deyə bilmədi, bilmirəm, bəlkə də mən ona axıra kimi qulaq 
asmamışam. Məmməd Heydər qapını taybatay açıb içəri girdi: “Atlar hazırdır!” – deyə  
bağırdı. Biz tələsik meydançaya qaçdıq. Ay işığında kişnəyən və nalları ilə yavaş-yavaş 
yeri eşələyən yəhərli atları gördüm. Məmməd Heydər atın birinin yüyənini mənə uzadıb: 
“Tut bunu, bu sənin” dedi. Mən ata baxanda heyrətimdən yerimdə quruyub qaldım. Bu 
at, alay komandanı Məlikovun Qarabağda ad çıxarmış kəhər atı idi. Məmməd Heydər üz-
gözünü turşutdu: 
 
76

---

  – Komandan xəbər tutsa, özündən çıxacaq. Çünki bu atı indiyə kimi özgə adam 
minməyib. Bu at ildırım kimi çapır. Ona heyifin gəlməsin. Sən onlara ancaq bu atla çata 
bilərsən.  
  Mən cəld atın yəhərinə sıçradım. Qamçını bu möcüzəli atın arxasına vurdum. At bir 
sıçrayışla məni kazarmanın həyətindən bayıra çıxartdı. Qaçanları izləmək üçün mən atı 
dəniz sahili ilə sürdüm. İçim nifrət və hirslə dolu idi. Hər şeyi yaddan çıxartmışdım. Atı 
tez-tez qamçılayırdım. Atın nallarından qığılcım çıxırdı. Şəhər evləri bir-bir arxamda 
qalırdı. Qəzəbim get-gedə artırdı. Hirsimdən atın yüyənini dartdım. At dik durdu. Sonra 
yenə dördnallı uçmağa başladı. Nəhayət, ay işığı düşmüş tarlaları və Mərdəkana gedən 
dar yolu gördüm. Hava sərin idi. Gecənin sərin havası əsəblərimi bir az sakitləşdirirdi.  
  Yolun sağında və solunda qarpız, yemiş bostanları uzanırdı. Ay işığında yumru 
qarpızlar iri qızıl halqalar kimi parıldayırdı, yemişlər isə qızıl külçələrə oxşayırdı. At 
dördayaq çapırdı. Adamın heç ruhu da incimirdi. Mümkün olduğu qədər özümü atın 
boynuna yaxın əymişdim. Üzüm onun sarı yalına toxunurdu. Birdən birə hər şey 
gözlərimin qabağında canlandı... 
  Mən onların danışdıqları hər sözü sanki eşidirdim. Mən indi hər şeyi lap yaxşı başa 
düşürdüm. İndi dərk edirdim ki, Naçararyanın planı sadə və real bir plandır: Ənvər paşa 
Anadoluda vuruşur. Çarın taxtı laxlamağa başlamışdı. Böyük knyazın ordusunda erməni 
batalyonu var. Cəbhə çökdüyü təqdirdə, Osmanlı ordusu  Ermənistana, Qarabağa və 
Bakıya axıb gələcəkdi. Naçararyan bunun nə nəticə verəcəyini yaxşı başa düşən bir 
adamdı. Ona görə də Naçararyan saysız-hesabsız qızıl külçələrini İsveçə göndərirdi. 
Qafqaz xalqlarının qardaşlıqlarından artıq heç nə qalmamışdı. O gecə operadakı loja 
gözlərimin qabağında canlandı. Naçararyan və Nino lojada oturub söhbət edirlər:  
  – Prinses, Şərq ilə Qərb arasında heç bir körpü ola bilməz, hətta məhəbbət körpüsü belə 
yoxdur.  
  Nino susaraq Naçararyanın dediklərini dinləyirdi.  
  – Osmanlı qılıncının təhlükəsi altında olan bizlər gərək əl-ələ verib birləşək. Biz 
Avropanın Asiyadakı elçiləriyik. Prinses, mən səni sevirəm. Biz bir-birimizə layiqik. 
Stokholmda həyat bizim üçün çox rahat olacaq. Stokholm Avropadır, Qərbdir.  
  Bu sözlər qulağımda elə cingildəyirdi ki, elə bil mən də lojada onların yanında 
oturmuşdum:  
  – Osmanlı ordusu gələrsə, bu ölkənin daşı daş üstə qalmayacaq.  
  Naçararyan sözünü tamamlayaraq dedi:  
  – Talehinizin necə olacağını şəxsən özünüz müəyyən etməlisiniz, Nino. Müharibədən 
sonra Londona köçərik. Bizi sarayda qəbul edəcəklər. Axı Avropalı özü öz taleyini 
müəyyən etməyi bacarmalıdır. Mən də Əli xana hörmət edirəm, ancaq o, səhranın əbədi 
qulu olan bir barbardır.  
  Bu sözlər xəyalımda səslənəndə atı qamçıladım. Məndən vəhşi bir bağırtı çıxdı. Çöl 
qurdları ayı görəndə belə ulayırlar. Mən də qurdlar kimi sürəkli və kədərli bir tərzdə 
ulayırdım. Qışqırmaqdan boğazım ağrıyırdı. Axı ay işığı düşmüş Mərdəkan yolunda niyə 
qışqırıram? Qəzəbimi sonraya saxlamalıyam. Kəskin külək qamçı kimi üzümə vururdu. 
Gözlərimdən yaş gəlirdi. Yox, yox mən ağlamıram. Göz yaşlarıma səbəb başqa şey deyil, 
ancaq küləkdir. Mən hətta Şərq və Qərb arasında körpünün, eləcə də məhəbbət 
körpüsünün olmadığını birdən-birə anlasam da ağlamıram. Ah, o hiyləgər, gülümsəyən 
 
77

---

gürcü gözləri! Bəli, mən çöl övladıyam, türklərin boz qurdundan törənmişəm. Gör 
Naçararyan hər şeyi necə ustalıqla planlaşdırmışdı: “Moskvada kəbin kəsdirib, sonra da 
Stokholma getmək”. Sən bir buna bax, Stokholmda bir otel. Təmiz, isti və ağappaq 
yorğan-döşək. Londonda da bir villa? Hirsimdən başımı atın boynuna yaxın əyirəm. 
Birdən qeyri-iradi olaraq atın boynunu dişlədim. Ağzım duzlu qan dadı ilə doldu. Villa? 
Naçararyanın Mərdəkandakı meyvə bağlarının içində bir villası vardı. Bakının bütün 
varlılarının da burada villaları var idi. Naçararyanın villası ağ mərmərdən tikilib, Roma 
üslubunda sütunları olan və dənizin qırağında yerləşən bir villa idi.  Görəsən, avtomaşın 
ilə Qarabağ atı hansı sürətlə gedə bilərlər? Naçararyanın villasını görmüşdüm. Qırmızı 
ağacdan düzəldilmiş enli bir çarpayısı vardır. O çarpayının üstünə Stokholm otelində 
olduğu kimi ağappaq döşək ağı sərilmişdi.  
  Bilirəm, o bütün gecəni oturub Ninoya filosofluq etməyəcək.  
  O ancaq öz işini görəcək... 
  Naçararyanın çarpayısı gözlərimin qabağında idi.  O çarpayı və şəhvətlə dolu, qorxu 
pərdəsi altında gizlənmiş o gözəl gürcü gözləri gözümün qabağında canlandı. Bu dəfə 
atın boynunu bərk-bərk dişlədim. O gözəl at dördnalla çapırdı. Tələs, tez tələs! Özünü 
itirmə, Əli xan, onları yaxalayana kimi qəzəbini içində saxla! 
  Mərdəkana gedən bu yol nə dar yol imiş. Birdən-birə qəhqəhə çəkib gülməyə başladım. 
Nə böyük xoşbəxtlikdir ki, biz Asiyada yaşayırıq, geridə qalmış, sivilizasiyadan uzaq olan 
Asiyada.  Qarabağ atları üçün yararlı cığırları olan Asiyada! Görəsən bu dar yollarda 
avtomobil böyük sürətlə gedə bilər, ya Qarabağın kəhər atları? Qərbdə istehsal olunmuş 
avtomobillər üçün bizim geniş və rahat yollarımız yoxdur.  
  Yolun qırağındakı bostanlardan qarpız və yemişlər elə bil mənə baxırdılar. Elə bil onların 
sifətləri var idi və onlar dil açıb deyirdilər: “Bu yollar xarici avtomobillər üçün deyildir. 
Bu yollar Qarabağ atlarını çapanlar üçündür”.  
  Görəsən bu at sürətə tab gətirə biləcəkmi? Heç sanmırdım. Bu anda knyaz Melikovun 
sifəti gəldi durdu gözlərimin qabağında. O, Şuşadakı günəşli günlərin birində qılıncını 
şaqqıldadıb demişdi: “Yalnız çar həzrətləri müharibə elan etdikləri zaman mən bu 
möcüzəli atı minəcəyəm”. Eh, nə olursa olsun, istəyirsə qoy, o qoca Qarabağlının atı üçün 
ağlamaqdan lap ürəyi partlayıb ölsün, mənə nə var. Ata daha iki qamçı vurub fit çalaraq 
havanı yardım. Yolun kənarları yabanı kolluqlarla dolu idi. Nəhayət, uzaqdan avtomobil 
motorunun səsini eşitdim. İndi iki böyük faranın kələ-kötür yollara işıq saçdığını gördüm. 
Bu avtomobilin saçdığı işıq idi. Asiyanın yararsız yollarında Avropa avtomobili 
səndələyə-səndələyə gedirdi. Ata daha bir qamçı vurduqdan sonra, artıq avtomobilin 
sükanı arxasında oturan Naçararyanı gördüm. Nino isə büzüşüb bir küncdə oturmuşdu. 
Axı, nə üçün onlar atın nallarının səsini eşitmirdilər?  
  Məgər Naçararyan gecə sükutunda kənardan gələn səsi eşitmirdi. Hər halda Naçararyan 
Mərdəkan yolunda sürdüyü Avropa avtomobilində özünü arxayın hiss edirdi. Mən əlimi 
tapançaya atdım. Gəl mərifətini göstər Belçika malı, indi növbə sənindir öz-özümə deyib 
tapançanın tətiyini sıxdım. Atılan güllənin işığı ani olaraq qaranlığı yardı. Avtomobilin 
sol arxa təkəri boşalıb əyildi. Çapıb maşına yaxınlaşdım. Qan beynimə vurdu. Tapançanı 
kənara tulladım. Artıq nə etdiyimi bilmirdim. Qorxudan gözləri təpəsinə çıxmış iki sifət 
mənə baxırdı. Naçararyan titrək əlini tapançaya uzadır. Aha, deməli o, Avropa 
avtomobilində o qədər də arxayın deyildi. Onun iri və kök barmaqlarının birində iri 
 
78

---

brilyantlı üzüyünü gördüm. Tez, cəld ol, Əli xan! İndi bütün qəzəbini büruzə verə 
bilərsən! Xəncəri çəkdim. Yox, bu titrək əl atəş aça bilməz. Xəncər xoş bir ahənglə havada 
vıyıldadı. Mən belə xəncər atmağı harada öyrənmişdim? İrandamı? Yoxsa Şuşadamı? Hər 
hansı bir yerdə! Bu qabiliyyət bizim əcdadlarımızdan mənə miras qalmışdı. Hindistana 
yürüş edib, Dehlini dizə çökdürən ilk Şirvanşirdən mənə miras qalmışdır. Gözlənilmədən 
təəccüblü bir qışqırıq səsi gəldi. Naçararyanın biləyindən qan fışqırırdı. Mərdəkan 
yolunda düşmənin qanını görmək nə böyük xoşbəxtlikdir. Tapança onun əlindən yerə 
düşdü. Sonra iri bir cəmdək avtomobildən çıxıb, yerlə sürünməyə başladı. Yolu keçərək, 
yol kənarındakı yabanı kolluqların içində itdi. Xəncəri götürüb qınına qoydum.  
  Nino avtomobilin yumşaq oturacağında quruyub qalmışdı. Onun  sifətində ən kiçik 
ifadə belə yox idi. O, daşdan yonulmuş heykəl kimi hərəkətsiz idi. Uzaqdan nal səsləri 
gəlirdi. Tez kolluğa tullandım. Tikanlı kolluqlarda cızılmış əllərimdən qan axırdı. Quru 
budaqlar da əllərimi kəsirdi. Quru xəzəllər ayaqlarımın altında xışıldayırdı.  
  Oradan bir az kənarda qovulan vəhşi bir heyvanın – Naçararyanın səsi gəlirdi. Buna bax, 
Stokholmda otel! Ay gördün ha, o oteli! Qalın, kobud dodaqların ay dəydi ha Ninonun 
yanaqlarına. İndi onu görürəm. Naçararyan büdrəyir, iri kök əlləri ilə sıx kolluqları 
yarmağa çalışırdı. O kolluqları keçəndən sonra bostanların içindən dəniz sahilinə doğru 
qaçırdı. O alçağı görən kimi tapançam yadıma düşdü. Hanı mənim tapançam? Aha, 
yadıma düşdü. Tapançanı avtomobilin yanında tullamışdım. Mən də yabanı kolluqların 
içindən keçərək, onun dalınca qaçmağa başladım. Kolluqların tikanlarından cızılmış 
əllərim qanamışdı. Budur, bostana çatdım. Bostanda gördüyüm ilk qarpız mənə yumru, 
kök və sarsaq bir adamı xatırladırdı. Onun üstündən keçdim. Qarpız ayağımın altında 
partlayıb tikə-tikə oldu. Yüyürüb bostanı keçdim. Ayın solğun şüası qarpız və yemiş 
bostanına zəif işıq salırdı.  
  Ey Naçararyan, bil ki, qızıl külçələri İsveçə apara bilməyəcəksən!  
  İndi, birdən Naçararyanın çiynindən yapışdım. O, üzünü çevirdi və kötük kimi qarşımda 
durdu. Gözlərindən görünürdü ki, o ifşa olunmuşdu. Artıq mən onun kim və nə 
olduğunu bilirəm. Onun birinci yumruğu çənəmə dəydi. İkinci yumruğu isə döşümə 
ilişdi: 
  Naçararyan, sən boks vuruşmasını Avropada öyrənmisən. Başım gicəlləndi. Bir saniyəlik 
nəfəsim tutuldu. Mən ancaq Asiyalıyam, Naçararyan. Mənə qurşaqdan aşağı yumruq 
vurmaq sənətini heç vaxt öyrətməmişlər.  
  Mən bir çöl qurdu kimi qəzəbdən yalnız qızışa bilirəm – deyib Naçararyanın üstünə 
atıldım. Onun gövdəsindən yapışdım. Elə bil ağac kötüyünü qollarım arasına almışdım. 
Ayaqlarımla onun yekə qarnını sıxıb, əllərimlə də yoğun boynundan yapışdım. 
Naçararyan Avropada öyrəndiyi bütün vuruşma qaydalarını unudaraq məni vəhşi kimi 
yumruqlamağa başladı. Aşağı əyildim və birlikdə yerə yıxıldıq. Yerdə fırlanırdıq. Birdən 
mən onun altına düşdüm. Onun xirtdəyimə keçirdiyi barmaqları məni boğmağa başladı. 
Naçararyanın zədələnmiş sifətinin bir tərəfi əyilmişdi. Ayaqlarımla onun piyli qarnına 
vururdum. Bir anlığa əlimdən çıxanda onun yaxasının cırıldığını gördüm. Birdən 
dişlərimlə onun ağ yoğun boğazından yapışdım. Bəli, Naçararyan, biz Asiyalılar belə 
vuruşuruq! Qurşaqdan aşağı vurmuruq! Boz qurd kimi yapışırıq düşmənin boğazından. 
Onun damarlarının döyüntüsünü hiss edirdim.  
 
79

---

  Naçararyan əlini mənim belimdəki xəncərimə uzadırdı. Döyüşün qızğın çağında 
belimdəki xəncəri tamamilə yadımdan çıxartmışdım. Xəncərin tiyəsi gözümün qabağında 
parladı. Qabırğamda bir ağrı hiss etdim. Gör nə qədər qanım isti imiş. Xəncərin ucu 
qabırğalarımın üstündən sürüşdü. Onun boğazını buraxıb, yaralı əlindən xəncəri qapdım. 
İndi o, mənim altımdadır, üzü də aya tərəf baxırdı. Xəncəri havaya qaldırdım. O başını 
dala atıb nazik səsi ilə qışqırmağa başladı. Onun bütün sifəti dəhşətdən, qorxudan açılmış 
ağızdan ibarət idi.  
  Axı niyə vurmuram? Nəyi gözləyirəm? Arxamdan bir səs gəldi: “Gəbərd onu, Əli xan, 
gəbərd!”  
  Bu Məmməd Heydərin səsi idi: 
  – Xəncəri ürəyinin başına endir və girdiyi yerdən aşağa doğru çək. 
  Mən ölüm nöqtəsinin harada olduğunu bilirəm. Amma bir an gözləyib, düşmənimin 
fəryad səsini bir daha eşitmək istəyirəm. 
  Sonra xəncəri qaldırdım. Əzələlərim artıq gərilmişdi. Xəncəri düşmənin düz ürəyinin 
başına endirdim. O, arxası üstə çapalayıb can verirdi. Yavaş-yavaş ayağa durdum. 
Paltarım qana bulaşmışdı. Kimin qanı idi bu? Mənim, yoxsa onun? İndi bunun heç bir 
fərqi yox idi. Məmməd Heydər dişlərini qıcayıb dedi: “Əli xan, mən sənə ömrüm boyu 
hörmət edəcəyəm”.  
  Qabırğam ağrıyırdı. Məmməd Heydər qoluma girdi. Kolluğun içindən çıxıb Mərdəkana 
gedən dar yolda durmuş, böyük bir qutunun yanına gəldik. Orada dörd at və iki atlı 
dayanmışdı. İlyas bəy mənə əl verib salamlaşdı. Seyid Mustafa yaşıl əmmaməsini bir az 
yuxarı qaldırdı. O, atının tərkində Ninonu otuzdurub bərk-bərk tutmuşdu. Nino susurdu.  
  Seyid Mustafa yumşaq bir səslə:  
  – Arvadla nə edəcəksən? Onu xəncərlə sən öldürəcəksən, yoxsa mən öldürüm? – deyə 
dilləndi.  
  Məmməd Heydər mənə tərəf xəncər uzadıb: – Öldür onu, Əli xan – dedi. Mən İlyas bəyə 
baxırdım. Onun üzü təbaşir kimi ağarmışdı: – “Biz cəsədi dənizə atarıq” – dedi.  
  Ninoya yaxınlaşıram. Onun gözləri qorxudan böyümüşdü... 
  Böyük tənəffüs vaxtı o, əlində məktəb çantası gözlərindən də yaş sel kimi axa-axa küçəni 
keçərək bizim məktəbimizə gələrdi. Bir dəfə imtahan vaxtı partasının altında gizlənib, 
pıçıltı ilə ona deyirdim: “Böyük Karlın başına 800-cü ildə Axendə tac qoyulmuşdu”.  
  Nəyə görə Nino susur. Nə üçün Nino o zaman böyük tənəffüsdə yardım istəmək üçün 
yanıma gəlib göz yaşlarını axıdıb ağladığı kimi ağlamır? Böyük Karlın başına nə zaman 
tac qoyulduğunu bilmədiyi üçün onun təqsiri yox idi. Mən onun mindiyi atın boynunu 
qucaqlayıb Ninonun üzünə baxdım. Baxışlarımız rastlaşdı. Ay işığında gözlərini əlimdəki 
xəncərə dikmiş, Seyid Mustafanın atının yəhərində oturan Nino nə qədər gözəl idi. 
Dünyanın ən gözəl qanı gürcü qanıdır. Gürcü dodaqları da gözəldir. Amma onları İsveçə 
qızıl külçələrini qaçırmaq istəyən Naçararyan öpmüşdür!  
  – İlyas bəy, mən yaralıyam. Prinses Ninonu evlərinə apar. Hava soyuqdur, Ninonun 
çiyninə bir şey salarsan. İlyas bəy, eşidirsən, əgər prinses Nino sağ-salamat evinə çatmasa 
səni öldürəcəyəm. Eşitdin? İlyas bəy, bu mənim qəti sözümdür. Məmməd Heydər, Seyid 
Mustafa özümü halsız hiss edirəm. Məni evə aparın. Evə qədər mənə yardım edin. Qan 
itirdiyimdən taqətdən düşüb zəifləmişəm.  
 
80

---

  Qarabağ atının yalından yapışdım. Məmməd Heydərin köməyi ilə atıma mindim. İlyas 
bəy Ninoya yaxınlaşdı, qayğı ilə onu öz yumşaq yəhərinə oturtdu. Nino müqavimət 
göstərmirdi... İlyas bəy pencəyini çıxardıb nəvazişlə Ninonun çiyninə saldı. Onun rəngi 
hələ də solğun idi. İlyas bəy başını mənə tərəf çevirib sağollaşdı. Bilirəm, İlyas bəy 
Ninonu sağ-salamat aparıb evinə çatdıracaq. İlyas bəylə Nino bizdən uzaqlaşdılar.  
  Məmməd Heydər atının yəhərinə atıldı: “Əli xan, sən qəhrəmansan. Aslan kimi 
döyüşdün, vəzifəni də yerinə yetirdin”. 
  Seyid Mustafa isə başını aşağı salıb dedi: “Əli xan, onun həyatı sənin əlindədir. Sən onu 
öldürə də bilərsən, istəsən bağışlaya da bilərsən şəriət hər ikisinə icazə verir”.  
  Seyid Mustafa fikirli-fikirli gülümsəyirdi. Məmməd Heydər atın yüyənini mənə verdi.  
  Biz Bakının nazlı-nazlı sayrışan işıqlarına doğru dinməz-söyləməz atlarımızı gecə yolu 
ilə sürməyə başladıq.  
   
   
  XVIII 
   
  Uçurumun kənarındakı daş bir eyvanda qəribə bir mənzərə açılırdı: küləklərin 
döyəclədiyi quru sarı qayalar. İri, kələ-kötür daşlar qaba halda bir-birinin üstünə 
qoyularaq divar halına gətirilmişdi. Bir-birlərinə yapışmış dörd bucaq şəklində olan sadə 
komalar sıldırım qayalara söykənmişdi. Bir komanın damı, o biri koma üçün həyət rolunu 
oynayırdı. Uçurumun düz dibindən şırıltı ilə çay axırdı. Açıq aydın havada qayalar 
parıldayırdı. Bu qayalıqların arası ilə aşağı enən daş cığır dibinə yaxınlaşdıqca gözdən 
itirdi. Bura auldur, Dağıstanın bir kəndidir. Komanın içi qaranlıqdır, yerə kilimlər 
döşənib. Komanın damını bayırdan iki dirək saxlayırdı. Göyün dərinliklərində 
qanadlarını bütöv açmış bir qartal elə bil daşdan düzəlmişdi.  
  Mən balaca dam-həyətdə uzanmışdım. Ağzımda sulu qəlyanın kəhrəba müştüyü 
dodaqlarımın arasında idi. Mən bu qəlyanın tüstüsünü ciyərlərimə çəkirdim. Gicgahım 
buz kimi soyuq idi. Zəif külək qəlyanın tüstüsünü ətrafa yayırdı. Kiminsə “qayğıkeş” əli 
tütünümün içinə nəşə atmışdı. Ayaqlarımın yanında açılan uçurumun dərinliklərinə 
baxıram və dumanlıqda dolaşan sifətləri görürəm. Tanış simalar qarşımda peyda olurlar. 
Onlar Bakıdakı otağımın divarını bəzəyən xalçadakı Rüstəm Zaloğlunun surətini 
xatırladırdı. Bir neçə gün bundan əvvəl mən qalın ipəkli yorğana bürünüb o otaqda 
uzanmışdım. Qabırğalarım ağrıyırdı. O biri otaqdan addım səsləri gəlirdi. Kimsə yavaşca 
danışırdı. Qulaq asdım! Səslərin tonu yavaş-yavaş yüksəlirdi. Bu atamın səsi idi: “Üzr 
istəyirəm, cənab polis rəisi, oğlumun harada olduğunu heç mən özüm də bilmirəm. Belə 
güman edirəm ki, o İrana, əmisinin yanına gedib. Çox təəssüf edirəm, cənab polis rəisi”.  
  Polis rəisinin səsi gur və qəzəbli gəlirdi: 
  – Sizin oğlunuza qarşı adam öldürmək barədə cinayət işi qaldırılıb. Onun həbs 
edilməsinə dair artıq əmr də hazırdır. Biz onu hətta İranda belə tapıb həbs edəcəyik. 
  Mən bunu ancaq alqışlayardım. Şübhəm yox idi ki, onun işi hər hansı bir məhkəmə 
hüzuruna çıxarılarsa mənim oğlum həmin məhkəmədə bəraət qazanacaqdı. Çünki, 
hadisələrin inkişafı ilə əlaqədar başqasının hərəkətinə cavab olaraq canini vurub 
öldürmək cinayət deyildir. Bundan başqa... 
 
81

---

  Mən təzə pulların xışıltısını eşitdim, bəlkə də mənə elə gəlirdi. Sonra sükut çökdü və 
yenə də polis rəisinin səsi gəldi: 
  – Ah, nə deyim bu dəliqanlı cavanlara. Bir şey olan kimi bellərindəki xəncərə əl atırlar. 
Mən dövlət adamıyam. Təbii ki, sizi də başa düşürəm. Dəliqanlı oğlunuz şəhərdə 
görünməməlidir. Həbsi barədəki hökmü isə İrana göndərməliyəm.  
  Addımlar uzaqlaşır. Yenə də dərin bir sükut çökür. Xalçanın üzərindəki zərif hərflər 
labirintə bənzəyirdi. Hərflərin cizgisini izləməyə başladım. Xətt yaraşıqlı bir tərzdə “nun” 
hərfində birləşirdi... 
  Başım gicəllənirdi. Tanımadığım simalar əyilib üzümə baxırdılar və dodaqlarında 
anlaşılmaz sözlər deyirdilər. Sonra yatağımdan durub çarpayımda oturdum və gördüm 
ki, İlyas bəylə, Məmməd Heydər qarşımda durublar. İkisi də gülümsəyirdi və onlar döyüş 
paltarı geymişdilər.  
  – Gəlmişik səninlə vidalaşaq. Bizi cəbhəyə göndərirlər.  
  – Niyə? 
  İlyas bəy patrondaşını dartdı: 
  – Mən Ninonu evinə apardım. Bütün yol boyu bir kəlmə də olsun söyləmədi. Sonra da 
atımı kazarmaya sürdüm. Bir neçə saatdan sonra hamı hər şeyi bilirdi. Alay komandanı 
Melikov kabinetini bağlayıb, sərxoş olana qədər içki içdi. O, kəhər atını bir daha görmək 
istəmirdi. Axşam isə atının vurulması barədə əmr etdi. Sonra da cəbhəyə könüllü getməyə 
hazır olduğunu bildirdi. Atam xeyli pul xərcləyib hərbi tribunala verilməmizi qabaqladı. 
Amma bundan artıq heç nə edə bilmədi. Bizi də cəbhəyə göndərməyə qərar verdilər. Özü 
də cəbhənin ön xəttinə.  
  – Məni bağışlayın. Bunların hamısı mənim günahımdır.  
  Hər ikisi qəti etiraz etdilər:  
  – Yox, yox, sən əsl qəhrəmansan. Sən kişi kimi hərəkət etdin.  
  Biz səninlə fəxr edirik. 
  – Ninonu görmüsünüzmü?  
  İkisi də pərt halda:  
  – Yox, Ninonu görməmişik.  
  Cavab çox soyuq səsləndi.  
  Biz qucaqlaşdıq.  
  – Bizdən narahat olma. Cəbhədə özümüzə bir yer tapacayıq. 
    Gülüşdük, öpüşdük. Sonra qapı arxadan bağlandı. 
  Başımı yastığa qoyub gözlərimi qırmızı rəngli xalçanın naxışlarına zillədim. Yazıq 
dostlarım! Bu mənim günahımdır. Gözlərim açıq ola-ola qəribə xəyallara dalmışdım. Hər 
şey gözlərimin qabağından çəkilib yox olurdu. Ninonun gah gülən, gah da ciddiləşən 
sifəti  dumanlar içində görünürdü. Yad əllər mənim vücuduma  toxunurdu. Kimsə farsca 
dedi: “Ona xaş-xaş vermək lazımdır. Vicdan əzabına qarşı çox kömək edir” 
  Biri kəhrəba müştüyü ağzıma qoydu və bu gözü açıq, xəyallardan ayılarkən qulağıma 
səs gəldi:  
  – Möhtərəm xan, mən sarsılmışam. Bu nə faciədir başımıza gəldi. Mən istəyirəm ki, 
qızım sizin oğlunuzun yanına getsin. Onlar dərhal evlənməlidirlər”.  
 
82

---

  – Möhtərəm knyaz, Əli xan evlənə bilməz. Son hadisədən sonra Əli xan artıq qanlıdır. 
İndi Naçararyan ailəsi ilə aramızda qan davası var. Mən oğlumu İrana göndərmişəm. 
Onun həyatının hər anı təhlükə altındadır.  
  Oğlum Əli xan,  sizin qızınıza ər ola bilməz.  
  – Səfər xan, çox rica edirəm, uşaqlarımızı qorumaq lazımdır. Onlar buradan Hindistana 
və yaxud İspaniyaya çıxıb getməlidirlər. Mənim qızımın  namusu ləkələnib. Onun 
namusunu ancaq nikah xilas edə bilər”.  
  – Möhtərəm knyaz, bu Əli xanın təqsiri deyildir. Sonra da qızınız əgər istərsə onun üçün 
bir rus və yaxud bir erməni kürəkən belə tapıla bilər. Mən buna əminəm.  
  – Amma çox xahiş edirəm. Qızım zərərsiz, məsum bir gecə gəzintisinə çıxmışdı, desəm 
heç kəs buna inanmaz. Elə boğanaq havada kim belə gəzintiyə çıxa bilər. Oğlunuz bu işi 
görməkdə tələsib. Ona qarşı sürülən ittiham təmamən səhvdir. Oğlunuz bu səhvi 
düzəltməlidir”.  
  – Orasını düşünürük, knyaz. Lakin nə olursa olsun, Əli xan artıq qanlıdır. Onun üçün o, 
evlənə bilməz.  
  – Səfər xan, mənim də bir ata olduğumu unutmayın. Səslər kəsildi. Hər yeri yenidən bir 
səssizlik bürüdü.  
  Nəhayət, yaralarımın sarğılarını açdılar. Bədənimdə ilk şərəfli nişanə olan yara yerimə 
toxundum. Sonra ayağa durdum. Tərəddüdlə addım ataraq otağın içində yeriməyə 
başladım. Nökərlər ürkmüş baxışlarla mənə baxırdılar. Otağın qapısı açıldı. Atam içəri 
girdi. Qəlbim şiddətlə çırpınmağa başladı. Nökərlər otaqdan çıxdılar.  
  Atam bir müddət susdu. O, otaqda gəzişməyə başladı. Sonra yerində dayanıb dedi: 
  – Hər gün evimizə polis gəlir. Polisdən başqa Naçararyanlar ailəsi hər yerdə səni axtarır. 
Onların beş nəfəri artıq İrana getmişlər. Mən evi qorumaq üçün evin ətrafına silahlanmış 
iyirmi nəfər adam qoymuşam. Hə, yadımdan çıxmamış deyim ki, Melikovlar da istifadə 
etdiyin kəhər atından ötrü səni qan düşməni elan ediblər.  
  Dostlarını da cəbhəyə göndərməyə nail oldular. 
  Mən cavab vermədən başımı aşağı əymişdim. Atam yanıma gəlib əlini çiynimə qoydu və 
mehribanlıqla dedi: 
  – Mən səninlə fəxr edirəm, Əli xan. Mən sənin yerində olsa idim, elə mən də eyni şeyi 
edərdim.  
  – Ata, sən razısanmı? 
  – Özü də hədsiz dərəcədə razıyam, – deyə atam cavab verdi və məni qucaqlayıb düz 
gözlərimin içinə baxa-baxa soruşdu: 
  – Qızı nəyə görə öldürmədin? 
  – Bilmirəm, ata. Mən yorğun idim. 
  – Onu da öldürsəydin, çox yaxşı olardı. İndi artıq gecdir. Mən səni bunun üçün  
təqsirləndirmirəm. Bütün ailəmiz səninlə son dərəcə fəxr edir. 
  – Bəs bunun axırı nə olacaq, ata? 
  – Atam, fikirli-fikirli  nəfəs alaraq  yenidən otaqda gəzişməyə başladı.  Sonra həyəcanla 
ah çəkib dedi:  
  – Sən burada qala bilməzsən. İrana da gedə bilməzsən. Polis və iki nüfuzlu ailə səni 
axtarırlar. Ən yaxşısı budur ki, Dağıstana gedəsən. Oradakı aulların birinə gedərsən, səni 
 
83

---

heç kim tapa bilməz. Çünki, nə bir erməni və nə də polis nəfəri cürət  edib oraya gedə 
bilməz.  
  – Bəs nə vaxtadək orada qalmalıyam, ata?  
  – Orada uzun bir vaxta qədər qalmalısan, Əli xan. O vaxta qədər ki, polis baş verən 
hadisəni unutsun və düşmən ailələr bizimlə barışsın. Mən sənə ara bir baş çəkəcəyəm.  
  O gecə yola düşdüm. Əvvəlcə Mahacqalaya, oradan da dağlara yollandım. Uzun yalları 
olan balacaboy atların belində dar dağ yolları ilə yuxarı dırmaşırdıq. Hədəfimiz dəhşətli 
bir uçurumun başındakı ucqar bir aul idi.  
  İndi mən burada, Dağıstan qonaqpərvərliyinin etibarlı himayəsində idim. Camaat mənə 
qanlı kimi baxırdılar. Zərif əllər tütününə nəşə qarışdırırdılar. Mən çox çəkirdim. Xəyallar 
içində üzərək susurdum. Qanadının altında himayə tapdığım adam-atamın dostu Qazı 
Molla  idi. O, mənə qayğı göstərirdi. Qazı Molla durmadan danışırdı, və onun dediyi 
sözlər gözlərimin qabağında canlanan həyəcanlı xəyallarımı dağıdırdı.  
  – Özünü xəyallara sürükləmə, Əli xan! Mənə qulaq as. Sən Andalalın əhvalatını heç 
eşitmisənmi? 
  Bilirsənmi, Andalal nədir? Altı yüz il bundan qabaq Andalal gözəl bir kənd idi. Böyük 
qəlbli, ağıllı və cəsur bir xan oranın hökmdarı idi. Lakin xalq onun bu qədər səxavətinə 
dözə bilmirdi. Buna görə də bir gün camaat hökmdarın hüzuruna gəlib dedilər: “Biz sənin 
əlindən artıq bezmişik, çıx get ölkəmizdən”. Hökmdar bu sözləri eşidib hönkür-hönkür 
ağladı, yaxın adamları ilə vidalaşıb atına mindi və çox uzaqlara, İrana getdi. Orada o, 
böyük bir adam oldu. Şah onu özünə müşavir etdi. O, bir çox ölkələri və şəhərləri fəth 
etdi. Lakin Andalal xalqına qarşı qəlbindəki kini saxlayırdı. Ona görə də o deyirdi ki, 
“Andalal vadisində çoxlu qızıl və daş-qaş dolu çox zəngin xəzinələr var, biz oranı fəth 
etməliyik”.  
  Şah böyük bir ordu ilə Dağıstana yola düşdü. O zaman Andalal xalqı, “siz sayca 
çoxsunuz, amma dağların ətəklərindəsiniz. Bizim sayımız isə sizinkindən çox azdır, ancaq 
biz dağın başındayıq. Lakin bizdən yuxarıda da cənabi Allah var. O bənzəri olmayan 
Tanrı hamımızdan güclüdür” dedilər. Beləliklə, Andalal xalqı döyüşə girişdi. Döyüşdə 
kişilər, qadınlar  və uşaqlar iştirak edirdilər. Ön cəbhədə isə Andalal hökmdarının İrana 
gedərkən kənddə qalmış oğulları vuruşurdular. Döyüşdə İranlılar məğlub oldular. İlk 
qaçanlardan biri şah oldu. Axırda qaçan isə şahı Andalala gətirən oranın hökmdarı oldu.  
  Bu hadisənin üstündən on il keçdi. Hökmdar yaşlandı və vətən üçün həsrət çəkməyə 
başlayır. O, Tehrandakı sarayını tərk edib atına minir və vətəninə yola düşür. Lakin 
kəndinə gəldiyi zaman, camaat düşmən ordusunu Andalala gətirən xaini tanıyır. Onlar 
onun üzünə tüpürürlər və qapılarını onun sifətinə bağlayırlar. Hökmdar  bütün günü atı 
ilə kəndin içində dolaşır, amma özünə bir dost tapa bilmir. Nəhayət, o, qazının yanına 
gedir və ona “Mən vaxtı ilə etdiyim günahımın cəzasını çəkmək üçün vətənimə gəlmişəm. 
Məni mühakimə et. Şəriətimizə uyğun olaraq hökm et” dedi. Qazı da ətrafındakılara əmr 
etdi ki, onun əl-ayağını bağlasınlar və sonra bəyan edib qərarını bildirdi: “Əcdadlarımızın 
qanununa  əsasən bu adam diri-diri basdırılmalıdır”. Sonra isə qazı adamlara müraciət 
edərək soruşur: “Ay camaat, bəyan edilmiş qərara siz nə deyirsiniz? Camaat da “Qoy elə 
olsun!” deyə qışqırdılar. Lakin qazı ədalətli adam olduğu üçün ondan soruşur: “Özünü 
müdafiə etmək üçün nə deyə bilərsən?” Hökmdar ona cavab verərək deyir: “Heç bir şey 
deyə bilmərəm, mən günahkaram”.  Əcdadlarımızın qanunlarına belə hörmətlə əməl 
 
84

---

edilməsi yaxşı şeydir. Lakin əcdadlarımızın eyni zamanda başqa bir qanunu da vardır. Bu 
qanunda deyilir ki, atasına qarşı vuruşan oğul öldürülməlidir. Mən də o qanuna 
əsaslanaraq öz atalıq haqqımı tələb edirəm. Oğullarım mənə qarşı vuruşdular, elə ona 
görə də onların başları mənim məzarımın üstündə vurulmalıdır. Qazı “Qoy belə olsun” 
deyə hökm edir. Ondan sonra isə qazı camaat ilə birlikdə ağlayır. Çünki hökmdarın 
oğulları böyük hörmətə malik idilər, camaat onları çox sevirdi.  
  Lakin qanun qanundur, o yerinə yetirilməli idi. Beləliklə, xain hökmdar diri-diri 
basdırıldı və ölkənin ən cəngavər döyüşçüləri olan hökmdarın oğullarının başları 
atalarının məzarı üstündə vuruldu.  
  – Bu cansıxıcı bir əhvalatdır – deyə donquldanıb soruşdum: – Bundan yaxşı əhvalat 
tapmadın ki, danışasan? Sənin söylədiyin əhvalatdakı qəhrəman altı yüz il bundan qabaq 
ölüb, özü də xain olub.  
  Qazı Molla burnunu çəkdi, ağır bir nəfəs alıb soruşdu:  
  – Şeyx Şamildən xəbərin varmı? Mən Şeyx Şamil haqqında hər şeyi bilirəm. Əlli il 
bundan qabaq Şeyx Şamil buranın hökmdarı idi. Şeyx Şamilin hökmranlığı dövründə xalq 
çox xoşbəxt idi, nə şərab içən var idi və nə də siqara çəkən. Hər hansı bir oğru yaxalandığı 
zaman onun sağ əli biləyindən kəsilirdi. Amma demək olar ki, heç oğru da yox idi. Bu 
xoşbəxt günlər ruslar gələnə kimi davam etdi. Ruslar gəldiyi zaman isə peyğəmbər 
əfəndimiz Şeyx Şamilə vəhy gəldi və Qazavat müharibə aparmağı əmr etdi.  
  Bütün dağ xalqları əhd-peyman ilə Şeyx Şamilin müttəfiqi idilər. Çeçen xalqı onların 
arasında idi. Lakin ruslar güclü idilər. Onlar çeçenləri qorxutmağa başladılar. Onların 
kəndlərini yandırır və tarlalarını məhv edirdilər. O zaman çeçen köçərilərinin müdrikləri 
Darqoya Şeyx Şamilin  imarətinə gəlirlər. Lakin onlar Şeyx Şamilin hüzuruna gəldikləri 
zaman oraya nə niyyətlə gəlmiş olduqlarını söyləməyə cəsarət etməmişlər. Ona görə də 
onlar Şeyx Şamilin anası Xanımın yanına gedib onunla görüşürlər. Xanım ürəyi yumşaq 
qadın idi. O, çeçenlərin başlarına gətirilən əzab-əziyyətləri dinlədiyi zaman kədərindən 
ağlamağa başlamışdı: “Mən Şeyxə deyərəm, o, sizi əhddən azad etməlidir”. Xanım böyük 
nüfuza malik idi. Şeyx də anasına daima xeyirli bir övlad olmuşdu. Bir dəfə Şeyx Şamil 
demişdi ki, “anasına dərd gətirən övlada lənət olsun”. Xanım Şeyx Şamilə  çeçenlərin 
dərdindən danışanda, “Quran xəyanəti qadağan edir” – deyə Şeyx söyləmişdi. Ancaq 
Quran övladın anaya qarşı çıxmasını və onun sözünü yerə salmağını da qadağan edir. 
Mənim müdrikliyim, idrakım bu müşkülatdan çıxmaq üçün kifayət deyildir. Mən ibadət 
edib, oruc tutacağam ki, Allah mənə düz yol göstərsin. Şeyx üç gün, üç gecə oruc tutur. 
Sonra xalqın qarşısına çıxıb deyir: Allah mənə ilham verdi və buyurdu ki, “xəyanət 
barədə mənimlə danışan ilk adam yüz şallağa məhkum olunmalıdır”. Mənimlə 
xəyanətdən ilk dəfə bəhs edən, mənim anam Xanım olub. Mən onu yüz şallaq cəzasına 
məhkum edirəm.  
  Xanımı meydana gətirirlər. Döyüşçülər onun çadrasını başından dartırlar, sonra onu 
məscidin pilləkanlarına yıxıb şallaqlarını havaya qaldırırlar. Şeyxin anasına birinci şallaq 
vurulan kimi, Şamil diz üstə yıxılıb hönkür-hönkür ağlayır və imdad edib deyir: “Cənab 
Allahın qanunlarına qarşı çıxmaq olmaz. Heç kim o qanunları dəyişdirə bilməz, hətta mən 
də dəyişdirə bilmərəm. Lakin Quran bir şeyə icazə verir. Övladlar valideynlərinin cəzasını 
öz üzərlərinə götürə bilərlər. Ona görə də anamın cəzasının qalan hissəsini mən üstümə 
götürürəm. Sonra Şeyx Şamil cübbəsini çıxartdı və xalqın gözləri qabağında məscidin 
 
85

---

pilləkənlərinə uzanıb çığırır: “Şeyx olmağıma baxmayın, əgər mən hiss etsəm ki, şallağı 
var gücünüzlə vurmursunuz, başınızı vurduracayam”. Şeyxə doxsan doqquz şallaq 
vurulur. Şallağın vurulması sona çatanda Şeyxin bədəni qan içində idi. Onun dərisi parça-
parça olmuşdu. Özü də pilləkənlərin üzərinə sərilib qalmışdı. Xalq bu mənzərəni görəndə 
dəhşətə gəlir. O gündən sonra bir daha kimsə xəyanət kəlməsini ağzına almağa cəsarət 
etmir. Əlli il bundan qabaq dağlarımızda idarə üsulu bu cür idi. Xalq da çox xoşbəxt idi.  
  Mən susmuşdum. Səmadakı qartal uzaqlaşıb gözdən itmişdi. Qaranlıq çökürdü. Balaca 
məscidin minarəsində molla göründü. Qazı Molla namaz xalçalarını açıb yerə sərdi. Biz 
üzümüzü qibləyə çevirərək axşam namazını qıldıq. Namaz duaları köhnə döyüş 
şərqilərini xatırladırdı. – Artıq gedə bilərsən Qazı Molla – dedim – sən həqiqətən mənim 
dostumsan. Mən yatmaq istəyirəm.  
  Qazı Molla şübhəylə mənə baxdı. Sonra köksünü dərindən ötürərək tənbəkimə nəşə 
qırıntılarını qarışdırdı. Otaqdan çıxdığı zaman onun qonşuya söylədiklərini eşitdim: 
“Qanlı çox xəstədir!” 
  Qonşu da ona cavab verdi: “Dağıstanda heç kim uzun müddət xəstə olmur”, deyə cavab 
verdi. 
   
   
  XIX 
   
  Sifətlərindən gərginlik və yorğunluq yağan qadınlar və uşaqlar kəndin içindən 
keçirdilər. Əllərində torpaq və peyinlə dolu torbalar var idi. Onlar çox qiymətli yüklərini 
bir dəfinə sandığı kimi əllərində bərk-bərk tutub əsəbi halda daşıyırdılar. Çünki, bu 
torpağı onlar çox uzaq vadilərdən gətirirdilər, əvəzində isə gümüş sikkələr və əl 
dəzgahlarında toxunmuş qumaşlar vermişdilər. Onlar istəyirdilər ki, baha qiymətə satın 
alınmış bu qiymətli torpağı çılpaq qayalardakı şoran torpaqlara səpsinlər və əhalini 
yaşatmaq üçün bu yoxsul sahələr taxıl versin.  
  Bu sahələri becərmək üçün kişilər bellərinə kəndir bağlayıb işləyirdilər. Onlar bu 
qayalıqlarda səliqə ilə toxum səpirdilər. Külək və torpaq sürüşmələrindən gələcək 
tarlaları qorumaq üçün, tarlaların yuxarı tərəfində çiy kərpicdən hasar hörürdülər. 
Dağıstanın kobud, çılpaq qayalıqlarının ortasındakı tarlalar bu cür yaranırdı. Bu tarlaların 
eni üç addım, uzunluğu isə dörd addım idi. Kişilər ala-qaranlıqdan tarlalara gedirdilər. 
Onlar bərəkətli torpaqlarda işləməyə başlamazdan əvvəl xeyli dua edirdilər, ancaq 
bundan sonra əyilib işləməyə başlayırdılar. Külək əsəndə isə qadınlar tarlalarını qorumaq 
üçün evlərindən ədyallar gətirib torpağın üstünə sərərdilər. Onlar sünbülləri qabarmış 
əlləri ilə sığallayır, seyrək bitən sünbülləri kiçik oraqlarla biçirdilər. Sonra isə taxılı 
üyüdüb uzun, yastı çörəklər bişirirdilər. Bu daş-kəsəkli qayalardakı torpağın göstərdiyi 
möcüzəyə minnətdarlıq əlaməti olaraq ilk bişirdikləri çörəyin içinə sikkə qoyardılar.  
  Mən balaca bir tarlanın hasarı boyunca yeriyirdim. Yuxarıda, qayalıqların üstündə 
qoyunlar büdrəyə-büdrəyə yeriyirdilər. Başında ağ və enli gecə papağı olan bir kəndli iki 
təkərli arabası ilə qarşıma çıxdı. Onun arabasının təkərlərinin səsi körpələrin çığırtısını 
andırırdı. Bu səsi lap uzaqlardan da eşitmək olardı.  
  – Qardaş, dedim – Bakıdakı dostlarımdan birinə məktub yazacağam ki, sənin arabanın 
təkərlərinin oxlarını yağlamaq üçün sənə bir az yağ göndərsin.  
 
86

---

  Kəndli gülümsündü:  
  – Eh, qardaş, mən adi bir adamam və nə üçün özümü gizlətməyə çalışmalıyam? İki 
təkərli arabamın gəlişini hamı eşitsin deyə, onun təkərlərinin oxlarını yağlamıram. Bu işi 
yalnız abreklər edir.  
  – Abreklər? 
  – Bəli, abreklər, icmadan qovulanlar. 
  – Bu tərəflərdə abreklər çoxdurmu? 
  – Kifayət qədərdir. Onlar quldur və qatildirlər. Abreklərin bəziləri bunu xalqın xeyri 
üçün bəziləri isə öz mənfəətləri üçün edirlər, amma hər şeydən əvvəl abreklərin çox 
müdhiş bir and içmələri şərtdir.  
  – O necə anddır?  
  Kəndli arabasını dayandırıb yerə düşdü. O, tarlasının hasarına söykəndi, xurcunundan 
bir parça duzlu qoyun pendiri çıxarıb uzun barmaqları ilə onu parçaladı, yarısını da mənə 
verdi. Motal pendirin içində qara qoyun tükləri var idi. Kəndlinin verdiyi pendiri mən də 
yedim.  
  – Deməli, abreklərin andından xəbərin yoxdur? Abreklər gecə yarısı gizlincə məscidə 
gəlib belə and içirlər: “hörmət etdiyim bu müqəddəs yerdə and içirəm ki, bu gündən 
etibarən mən sürgün olunmuş kimi yaşayacağam. İnsan qanı tökəcəyəm və heç kimə 
rəhm etməyəcəyəm. Mən hamıya qənim olacağam. And içirəm ki, insanların sevdikləri, 
vicdanlarına və namuslarına məqbul nə varsa, hamısını oğurlayacağam. Südəmər 
körpələri xəncərlə doğrayacağam. Ən fağır dilənçinin belə daxmasına od vurub 
yandıracağam. İnsanların üzü güldüyü hər yerə kədər gətirəcəyəm. Əgər bu andımı 
yerinə yetirməsəm, qoy mənə əcdadlarımın məzarını bir daha görmək nəsib olmasın, su 
susuzluğumu, çörək aclığımı yatırmasın, cəsədim tozlu yolların üstündə sərilib qalsın və 
küçə itləri gəlib cəsədimi murdarlasınlar”.  
  Kəndlinin səsinin tonu çox ciddi idi, onun üzü günəşə tərəf idi, gözləri yaşıl və baxışları 
dərin idi.  
  – Bəli, deyə kəndli dilləndi, – abreklərin andı belədir. 
  – Bəs bu andı içənlər kimlərdir? 
  – Çox haqsızlığa məruz qalan adamlar. – deyib susdu. 
  Mən də evə yollandım. Aulun dördkünc daxmaları kuba bənzəyirdi. Günəşin qızmar 
şüaları təpəmizi deşirdi. Bəlkə, mən özüm də bu vəhşi dağlara sürgün edilmiş bir 
abrekəm. Yoxsa mən də Dağıstan quldurları kimi gecə yarısı məscidə gedib and 
içməliyəm? Kəndlinin abrek andı haqqında söylədiyi kəlmələr hələ də qulaqlarımda 
cingildəyirdi. Sonra komanın qabağında yəhərli üç yad atlı gördüm. Atlardan birinin 
yüyəni gümüşdən idi. Komanın damında isə kəmərində qızıl xəncəri olan on altı 
yaşlarında kök bir oğlan oturmuşdu. O mənə əl eləyərək güldü. Bu gənc vaxtı ilə bizimlə 
bir məktəbdə oxuyan Arslan ağa idi. Onun atasının zəngin neft quyuları var idi. Arslan 
ağanın səhhəti yaxşı olmadığı üçün o, müalicəyə tez-tez Kislovodska gedərdi. O məndən 
çox balaca olduğu üçün onu yaxşı tanımırdım. Lakin burada, dağın başındakı kənddə onu 
hərarətlə bir qardaş kimi qucaqladım. O, qürurdan qızardı və dedi: “Nökərlərimlə kəndin 
yanından keçirdim və qərara gəldim ki, sənə bir baş çəkim”.  
  Əlimi dostcasına onun çiyninə qoydum.  
  – Qonağım ol, Arslan ağa. Bu gecə şəhərimiz şərəfinə ziyafət veriləcək.  
 
87

---

  Sonra üzümü daxmaya tərəf tutub səsləndim: 
  – Qazı Molla, ziyafət süfrəsini hazırla: Bakıdan qonağın gəlib.  
  Yarım saatdan sonra Arslan ağa həsirin üstündə oturub qoyun ətindən kabab yeyib 
şənlənirdi.  
  – Səni görməyimə çox şadam, Əli xan. Sən bir qəhrəman kimi bu uzaq kənddə yaşayıb, 
özünü qan düşmənindən qoruyursan. Amma arxayın ola bilərsən. Mən sənin olduğun 
yeri heç kimə deməyəcəyəm.  
  Mən bu barədə heç narahat deyildim. Çünki Bakıda mənim harada olduğumu hamı 
bilirdi.  
  – Məni necə tapdın? 
  – Sənin yerini mənə Seyid Mustafa dedi. Sonra aydın oldu ki, sənin qaldığın kənd elə 
mənim yolumun üstündədir. Seyid Mustafa sənə salam göndərdi.  
  – Yaxşı, indi sənin yolun hansı tərəfədir, Arslan ağa?  
  – Kislovodska gedirəm. Bu iki nökərlərim də mənimlə gedəcəklər.  
  – Belə de! – deyə gülümsədim. O, da son dərəcə məsumcasına mənə baxırdı.  
  – Arslan ağa, de görüm Kislovodska niyə qatarla getmirsən?  
  – Vallah, bir az dağ havası almaq istədim. Mahaçqalada qatardan düşüb atlara minib 
kəsmə yolla Kislovodska gedəcəyik. O, ağzını şirin kökə ilə doldurub ləzzətlə yeyirdi.  
  – Amma, Kislovodska kəsmə yol deyəsən buradan üç günlük yol məsafəsi 
uzaqlığındadır.  
  Arslan ağa təəssüflənirmiş kimi cavab verdi:  
  – Doğrudanmı? Demək mənə yanlış məlumat veriblər. Amma yenə sevinirəm ki, heç 
olmasa sizə baş çəkə bildim.  
  Bu gənc, hər halda yolunu qəsdən bu qədər uzaq salıb ki, Bakıya qayıdandan sonra məni 
gördüyünü evdə danışa bilsin. Deməli Bakıda şöhrətim xeyli yayılıb.  
  Arslan ağanın stəkanına şərab tökdüm. O böyük qurtumlarla şərabı içdi. Bir az keçəndən 
sonra sadəlövhlüklə məndən soruşdu: 
  – Əli xan, deyin görüm o gündən bu günə qədər başqa bir adamı öldürmüsənmi, 
yalvarıram, mənə düzünü deyin. And içirəm, heç kimə demərəm.  
  – Bəli, öldürmüşəm, özü də bir çox adamı.  
  – Sən allah düzünü deyirsən? 
  O keyflənmişdi və hələ də içməyinə davam edirdi. Mən də onun stəkanını durmadan 
şərabla doldururdum. “Bəs Nino ilə evlənəcəksənmi?” – deyə soruşdu, şəhərdə camaat bu 
barədə deyir ki, sən onu hələ də sevirsən.  
  O, keyfli halda qəhqəhə çəkib güldü və şərab içməyinə davam etdi. Bilirsən, biz hamımız 
özümüzü elə itirmişdik ki, elə bütün günü söhbətimiz bu barədə gedirdi.  
  – Doğrudan? Bəs Bakıda nə xəbər var, Arslan ağa? 
  – Bakıdamı? Heç nə. Təzə bir qəzet buraxmağa başlayıblar.  
  Fəhlələr tətil eləyirlər. Müəllimlərimiz hərdən bir sizin zatən çox sürətlə parlayan bir 
tələbə olduğunuzu söyləyirlər. Allah eşqinə de görüm Ninonun qaçırıldığını necə 
öyrəndin?  
  – Əziz qardaşım Arslan, gözəl dostum, artıq bəsdir suallar verdin. İndi növbə mənimdir 
De görüm Ninonu heç görmüsənmi? Bəs Naçararyangildən necə, bir kimsəyə rast 
 
88

---

gəlmisənmi? Kipianilər neyləyirlər? Bu barədə nə deyirlər? Zavallı Arslan ağanın 
ağzındakı loxma az qaldı ki, boğazında qalsın.  
  – Vallah, heç bir xəbərim yoxdur. Heç kimi görməmişəm. Çünki küçəyə nadir hallarda 
çıxıram.  
  – Nəyə görə dostum? Xəstə deyildin ki? 
  – Hə, bərk xəstələnmişdim. Difteriyaya tutulmuşdum. Təsəvvür edin ki, gündə üç dəfə 
dərman qəbul edirdim.  
  – Difteriyaya qarşı? 
  – Bəli. 
  – İçməyini davam et, Arslan ağa. Şərab sağlamlıq üçün çox yaxşıdır.  
  İçdi. Sonra ona tərəf əyilib soruşdum:  
  – Əziz dostum, de görüm, axırıncı dəfə nə zaman düz söz danışmısan?  
  O, məsum gözləri ilə mənə baxdı və səmimi tərzdə dedi: “Məktəbdə, üç dəfə üçün neçə 
olduğunu bildiyim zamandan”.  
  Dadlı şərab bu sadəlövh gənci tamam sərxoş etmişdi. Onun suallarıma az-çox doğru 
cavab verəcəyi vaxtı çatmışdı. Elə ona görə də onu dindirməyə başladım. O kəndə ancaq 
maraq məqsədi ilə gəlmiş olduğunu, difteriya xəstəliyinə tutulmadığını və Bakıda gedən 
bütün dedi-qoduları dərinliyinə qədər bildiyini etiraf etdi. Sonra o, özünə məxsus bir 
formada çərənçilik edərək: “Naçararyanlar səni öldürmək istəyirlər” dedi. “Lakin onlar 
əlverişli bir fürsəti gözləyirlər. Bir-iki dəfə Kipianiləri ziyarət etməyə getdim. Uzun zaman 
idi ki, Nino xəstələnmişdi. Sonra onu Tiflisə apardılar. İndi o, geri qayıdıb. Ninonu şəhər 
klubunda keçirilən balda gördüm. Bilirsən...” 
  – O şərabı su kimi içir və durmadan qəhqəhələrlə gülürdü.  
  – O, ancaq rus zabitləri ilə rəqs edirdi. Valideynləri onu Moskvaya göndərmək istəyirlər, 
amma o getmək istəmir. Nino hər gün şəhərə çıxır və bütün ruslar ona vurulublar. İlyas 
bəyə orden verilib, Məmməd Heydər də cəbhədə yaralanıb. Naçararyanların villası yanıb 
kül oldu. Deyirlər ki, villanı sənin dostların yandırıblar.  
  – Daha başqa nə xəbər var? 
  – Hə, bir də, Nino kiçik bir it alıb. Hər gün onu amansızcasına döyür. İtə nə ad 
qoyduğunu heç kim bilmir. Bəzi adamlar Ninonun onu Əli xan, başqaları isə Naçararyan 
deyə çağırdıqlarını söyləyirlər. Ancaq mənə elə gəlir ki, Nino itini Seyid Mustafa deyə 
çağırır. Sənin atanı da görmüşəm. O mənə dedi ki, əgər yenə də dedi-qoduyla məşğul 
olsan səni döyəcəyəm. Kipianilər Tiflisdə ev alıblar. Bəlkə birdəfəlik köçüb orada 
yerləşdilər.  
  Arslan ağa, çox yalançı bir məlumatdır.  
  – Bəs sən nə olacaqsan, Arslan ağa? 
  – O sərxoş baxışları ilə mənə baxıb dedi: “Kral olacağam”. 
  – Nə olacaqsan? 
  – Mən gözəl bir ölkənin kralı olmaq istəyirəm. İstəyirəm ki, çoxlu süvarim olsun.  
  – Sonra nə istəyirsən? 
  – Ölmək istəyirəm. 
  – Nə üçün? 
  – Kralı olacağım ölkəni fəth edərkən ölmək istəyirəm! 
  Mən qəhqəhə çəkib güldüm. Deyəsən o, bundan incidi.  
 
89

---

  – Yaramazlar məni üç günlüyə karantinə qoydular.  
  – Harada, məktəbdə? 
  – Hə, özü də bilirsən niyə? Çünki yenə qəzet üçün məqalə yazmışdım. Məqaləmdə orta 
məktəb şagirdləri ilə qəddar rəftar edildiyi barədə yazmışdım. Vallah, elə qiyamət 
qopmuşdu ki!  
  – Ay Arslan ağa, adam hər qəzetə məqalə yazmaz 
  – Yazar, görərsən, şəhərə qayıdanda sənin haqqında da yazacağam. Ancaq sənin adını 
yazmayacağam. Çünki ad çəkməkdən xoşum gəlmir. Axı, həm də ki, sənin dostunam. 
Belə bir şey yazacağam: “Qan davasından qaçış... ölkəmizin pis bir adəti”.  
  O, şüşədə qalan şərabı axıra qədər içdi, sonra kilimin üstünə uzanıb yuxuya getdi. Onun 
nökəri içəri girdi və narazılıqda üzümə baxdı. Elə bil baxışı ilə deyirdi: “Ayıb olsun sizə, 
Əli xan, bu zavallı uşağı bu qədər içirdərlərmi?” 
  Qalxıb gecənin qaranlığında bayıra çıxdım. Sən bu yaramaz cavana, Arslan ağaya bax! 
Hər halda, şübhəsiz ki, dediklərinin yarısı uydurmaydı. Nəyə görə Nino itini hər gün 
döyməliydi? Allah bilir ki, o itinə nə ad qoymuşdu! 
  Kənd yolu ilə aşağı enib tarlaların qırağında oturdum. Qayalar ayın qaranlığında 
yuxarıdan mənə acıqlı-acıqlı baxırdılar. Görəsən onlar keçmişi mi, yoxsa insanların 
xəyallarından keçənləri mi xatırlayırdılar. Qaranlıq səmadakı ulduzlar Bakının işıqlarını 
xatırladırdı.  
  Sonsuzluqdan gələn minlərlə şüa mənim göz bəbəyimdə əksini tapırdı. Beləcə bir saat, 
bəlkə də daha çox oturduğum yerdə səmanı seyr etdim. “Deməli Nino rus zabitləri ilə 
rəqs edir” deyə düşündüm. Birdən birə o xəyalətlərlə dolu gecəni axıra çatdırmaq üçün 
Bakıya qayıtmaq istədim. Bir kərtənkələ xışıltı ilə yanımdan keçəndə onu tutdum. Onun 
qəflət qorxusuna bürünmüş ürəyi ovucumun içində çırpınırdı. Mən onun soyuq bədənini 
sığalladım. Onun balaca gözləri qorxudan mənə baxırdı. Onu yuxarı qaldırıb diqqətlə 
baxdım. Dərisi solmuş bu məxluq qədimdən qalmış, üstü qurumuş bir dəriylə örtülmüş 
canlı bir daşı xatırladırdı.  
  Kərtənkələyə “Nino” deyə müraciət etdim və Ninonun itini yadıma saldım. “Nino səni 
döyüm?” Amma... adam kərtənkələni necə döyə bilər?  
  Birdən kərtənkələ ağzını açdı. Ağzından iti dili bayıra çıxdı və dərhal geri çəkildi. Mən 
qəhqəhə çəkib güldüm. Onun dili kiçik və çevik idi. Ovcumu açdım və kərtənkələ 
qaranlıqda, daşların arasında yox oldu.  
  Ayağa qalxıb komaya qayıtdım. Arslan ağa hələ də yerdə sərilib yatırdı. Onun başı 
sədaqətli nökərinin dizləri üstündə idi.  
  Dama çıxdım namaz vaxtına qədər bir papiros çəkdim.  
     
  XX 
   
  Heç özüm də bilmirəm ki, bu necə oldu. Bir gün oyanıb qarşımda Ninonu gördüm.  
  – Yaman tənbəl olmusan, Əli xan, – deyə Nino dilləndi.  
  Sonra isə döşəyimin qırağında oturdu.  
  – Üstəlik yatanda da xoruldayırsan, bu da heç sənə yaraşmır.  
  Ayağa qalxıb tərs-tərs ona baxdım: “Xoruldamaq tütünümə qatılan nəşədəndir” dedim.  
  Nino başı ilə sözlərimi təsdiqlədi:  
 
90

---

  – Elə isə nəşə çəkməyi gərək buraxasan.  
  – Ay səfeh, de görüm aldığın o yazıq iti niyə döyürsən? 
  İtimi, sol əlimlə onun quyruğundan yapışıram, sağ əlimlə də kürəyinə vura-vura onu 
döyürəm.  
  – Bəs itinə nə ad qoymusan? 
  Nino mülayim bir səslə: 
  – Onu Kilimancaro deyə çağırıram.  
  Gözlərimi ovuşdurdum və birdən hər şey gözlərimin qabağında canlandı: Naçararyan, 
Qarabağ atı, ay işığı ilə aydınlaşmış yol və Seyidin tərkindəki Nino.  
  “Nino!” deyə bağıraraq yerimdən atıldım: “Buraya necə gələ bildin”? 
  Arslan ağa, məni öldürmək istədiyini şəhərdə hamıya danışıb. Elə ona görə də buraya 
gəldim.  
  Onun gözləri yaşla dolu idi.  
  – Sənin üçün elə darıxmışam ki, Əli xan, heç inanmazsan.  
  Əlim Ninonun saçlarına toxundu. Onu qucaqlayıb öpdüm, dodaqları açıldı. 
Dodaqlarının hərarəti məni məst eylədi.  
  Ninonu döşəyə uzandırdım və əynindəki ipək paltarını çıxartdım. Onun bədəni yumşaq 
və ətirli idi. Nino o qədər arıq idi ki, onun qabırğaları görünürdü. Onu qucağıma alıb elə 
bərk sıxdım ki, ağrıdan zarıdı. “Nino” dedim. Bu kəlmənin sanki sehrli qüdrəti vardı. Bu 
kəlmənin sehri ilə real nə vardısa, qeybə çıxdı. Bu reallıqdan yalnız iki  yaşarmış iri gürcü 
gözləri və hər şeyi – qorxunu, ləzzəti, marağı və xoşbəxtliyi birdən-birə yaxşı yandıran 
ağrını əks etdirən gözlər qalmışdı. Nino heç ağlamadı, fəryad da qoparmadı. Nino birdən-
birə yorğanı qaldırıb, onun altına girdi və sifətini sinəmə dayayaraq gizlətdi. Onun zərif 
bədəninin hər bir hərəkəti yağışa susamış torpağın imdadını xatırladırdı.  
  Yorğanı xəfifcə ayaq ucuma doğru çəkdim.  
  Bir müddət səssiz, yorğun və xoşbəxt halda uzandığımız yerdə qaldıq. Birdən Nino 
dilləndi:  
  – İndi mən evimizə qayıdacağam. Artıq sənin məni öldürməyəcəyini anladım.  
  – Buraya  təkmi gəlmisən, Nino? 
  – Yox, məni buraya Seyid Mustafa gətirdi. O məni buraya gətirərkən dedi ki, səni Əli 
xanın yanına aparıram. Amma onu incitsən, səni öldürərəm. Odur ha, Seyid Mustafa 
bayırda oturub, əlində də tapança, əgər səni məyus etmişəmsə, onu içəri çağıra bilərsən.  
  Mən onu çağırmadım. Əvəzində Ninonu öpdüm.  
  – Elə bunun üçün buraya gəlmisən?  
  – Yox, – deyə Nino düzünü dedi.  
  – Elə isə söylə görüm, nə üçün buraya gəlmisən?  
  – Nəyi söyləyim? – deyə Nino dilləndi.  
  – O gecə Seyid Mustafanın atının tərkində Bakıya dönərkən niyə susurdun?  
  – Qürurumdan.  
  – Bəs indi nə üçün buradasan?  
  O da qürurumdan... 
  Onun əlini əlimə alıb, çəhrayı gül rəngli barmaqlarını oynatdım.  
  – Bəs Naçararyan  məsələsini necə izah edəcəksən? – dedim.  
  Nino yavaşca dedi:  
 
91

---

  – Heç fikirləşmə ki, o məni zorla qaçırdırdı. Mən elə hərəkət etməklə də doğru etdiyimə 
inanırdım. Lakin yanılmışdım. Günah məndə idi və mən ölməli idim. Onun üçün 
danışmayıb susurdum... Elə bu səbəbdən də buraya gəlmişəm. İndi hər şeyi artıq 
öyrəndinmi?  
  Onun isti ovucunun içini öpdüm. Həqiqət onun özü üçün çox təhlükəli bir şey olduğu 
halda O, açığını danışırdı. Sonra Nino ayağa durdu, otağa nəzər saldı, qəmgin halda dedi:  
  – İndi mən evimizə qayıdıram. Sən mənimlə evlənməli deyilsən.  
  Mən Moskvaya gedirəm.  
  Mən qapıya yaxınlaşıb, qapının bir tayını axıra qədər açdım. Çopur dostum Seyid 
Mustafa silahı əlində qapının bayır tərəfində bardaş qurub oturmuşdu. Onun yaşıl 
qurşağı da belində idi.  
  – Seyid – dedim – get bir molla və bir şahid çağır. Bir saata evlənirəm.  
  Seyid cavab verdi:  
  – Molla çağırmayacağam. Yalnız iki şahid gətirəcəyəm. Kəbini də mən özüm kəsəcəyəm. 
Mənim buna səlahiyyətim çatır.  
  Qapını bağladım. Nino çarpayıda oturmuşdu. Onun qara saçlar çiyinlərinə tökülmüşdü. 
O güldü:  
  – Bir fikirləş nə edirsən, Əli xan. Sən pozğun bir qızla evlənirsən.  
  Mən onun yanına uzandım.  
  – Sən doğrudan da mənimlə evlənmək istəyirsən? – deyə Nino soruşdu.  
  – Əgər məni ərliyə qəbul edərsənsə...Bilirsən ki, qanlıyam, düşmənlərim məni axtarırlar.  
  – Bilirəm, amma onlar buraya gəlib çıxmazlar. Gəl elə biz də burada qalaq.  
  – Nino, sən həqiqətən burada mənim yanımda qalmaq istəyirsən? Bu dağ kəndində, bu 
kasıb komada, evsiz, nökərsiz?  
  – Bəli, – deyə Nino cavab verdi. Mən burada qalmaq istəyirəm, çünki sənin burada 
qalmağın vacibdir. Mən ev işlərini görərəm, çörək bişirərəm və sənə yaxşı arvad olaram.  
  – Bəs burada darıxmayacaqsan?  
  – Yox, axı necə darıxa bilərəm ki,... səninlə bir yorğanın altında yatacayıq.  
  Kimsə qapını döydü. Paltarımı geydim. Nino da pijamamı əyninə geydi. Başında təzə 
əmmamə olan Seyid Mustafa içəri girdi. Onun dalınca da iki şahid. Sonra Seyid yerdə 
oturdu, qurşağından bir qələmdan çıxartdı. Qələmdanın üstündə “Yalnız allah yolunda” 
sözləri yazılmışdı. O, bir kağız götürüb sol ovucunda tutdu. Sonra qamış qələmi 
mürəkkəbə batırdı. Zərif bir xətlə yazmağa  başladı: “Bismillahül – rəhmanür-rəhim”. 
Sonra mənə üzünü tutub soruşdu:  
  – Ağa, adınız nədir?  
  – Əli xan Şirvanşir. Şirvanşir nəslindən olan Səfər xanın oğlu Əli xan.  
  – Dininiz?  
  – Müsəlmanam əlhəmdülillah.  
  – İstəyiniz nədir?  
  – İstəyim bu qadınla evlənməkdir.  
  – Xanım, sizin adınız nədir?  
  – Prinses Nino Kipiani.  
  – Dininiz?  
  – Rum Ortodoks kilsəsinə mənsubam. 
 
92

---

  – Sizin istəyiniz nədir?  
  – Bu adamın arvadı olmaq istəyirəm.  
  – Dininizi saxlamaq fikrindəsiniz, yoxsa ərinizin dininə keçmək istəyirsiniz?  
  Nino bir anlığa tərəddüd etdi, sonra başını qaldırıb, qürur və qətiyyətlə dedi:  
  – Mən öz dinimi saxlamaq niyyətindəyəm.  
  Seyid cəsarətlə yazırdı. Kağız onun ovcunun içindən sürüşür və kağızın üzəri yavaş-
yavaş çox gözəl ərəb kəlmələrilə dolurdu. Kəbin kağızı hazır idi.  
  – İndi siz imzalayın – deyə Seyid dilləndi.  
  İmzamı kağızın altına atdım.  
  İndi mən hansı famili yazmalıyam? – deyə Nino soruşdu.  
  – Təzə famili.  
  Nino bir əllə qələmi möhkəm sıxıb yazdı: “Nino xanım Şirvanşir”.  
  Sonra şahidlər də imzalarını qoydular. Seyid Mustafa üzərində öz adı həkk olunmuş 
möhürünü çıxardıb kağıza basdı. Zərif kufi xətti ilə orada bu sözlər həkk olunmuşdu: 
“Küll-İxtiyarın qulu Hafiz Seyid Mustafa Məşhədi”.  
  Seyid kəbin sənədini mənə uzatdı. Sonra məni qucaqlayıb farsca dedi: “Əli xan, mən 
yaxşı adam deyiləm”. Lakin Arslan ağa dedi  ki, sən Ninosuz bu dağlarda əldən gedərsən 
və əyyaş olarsan. Bu da günahdır. Nino yalvardı ki, onu da buraya gətirim. Əgər Ninonun 
dedikləri həqiqətdirsə, onu sevməlisən. Həqiqət deyilsə, elə sabah onu öldürək.  
  – Onun dedikləri həqiqət deyil, amma onu öldürməyəcəyik, qoy yaşasın.  
  Seyid Mustafa çaşqın bir baxışla mənə baxdı. Sonra otağa göz gəzdirib qəh-qəhə ilə 
güldü.  
  Bir saatdan sonra sulu qəlyan təntənə ilə uçurumdan aşağı atıldı. Bütün toy mərasimimiz 
bundan ibarət oldu.  
  Gözlənilmədən həyat birdən-birə yenidən gözəlləşməyə başladı. Mən küçədən keçəndə 
kənd camaatı mənə baxıb gülümsəyirdi. Mən də onlara gülümsəyərək cavab verirdim. 
Çünki xoşbəxt idim. Özümü misilsiz dərəcədə yaxşı hiss edirdim. İstərdim ki, bütün 
ömrümü balaca ayaqları olan, parlaq qırmızı rəngli Dağıstan şalvarı geymiş Nino ilə 
birlikdə burada keçirdim.  
  Nino özünü auldakı həyata uyğunlaşdırmışdı. Nino auldakı bütün qadınlardan fərqli 
olaraq başqa cür yaşamağı, başqa cür düşünməyi və başqa cür davranmağı bacaran bir 
qadın olduğunu kimsə hiss etmirdi. Kənddə heç kimin ev xidmətçisi olmadığı üçün, Nino 
da xidmətçi tutmaqdan qətiyyətlə imtina edirdi. Nino yemək bişirirdi, qonşuluqdakı 
qadınlarla laqqırtı vurur və kəndin bütün dedi-qodularını da bir-bir mənə danışardı. Mən 
isə ata minib ova çıxır, ovladığım heyvanları evə gətirir və Ninonun bişirdiyi bütün qəribə 
yeməkləri yeyirdim.  
  Bizim gündəlik  həyatımız belə keçirdi: səhər tezdən mən Ninonun ayaqyalın və əlində 
boş bir böyük səhəng bulağa su gətirməyə getməsini seyr edirdim. Səhəngi doldurduqdan 
sonra o yalın ayaqlarını kələ-kötür daşların üstünə ehtiyatda qoya-qoya geri qayıdırdı. 
Səhəngi sağ çiyninə qaldırıb, zərif əlləri ilə onun dəstəyindən bərk-bərk yapışırdı. Nino 
yalnız bir dəfə büdrəyib yıxılmışdı, səhəng də əlindən çıxıb yuvarlana-yuvarlana aşağı 
düşmüşdü. O zaman bu rüsvayçılığa dözməyən Nino acı göz yaşları tökürdü. 
Qonşuluqdakı qadınlar ona təsəlli verirdilər. Bu hadisədən sonra Nino su gətirmək üçün 
hər gün kəndin qadınları ilə birlikdə bulağa gedirdi. Onlar qaz yerişi ilə yamaclardan 
 
93

---

yuxarı dırmanırdılar. Mən uzaqdan Ninonun yalın ayaqlarını görürdüm. Nino ciddi 
baxışlarla irəliyə baxırdı. Belə vaxtlarda o mənə baxmazdı, mən də baxışlarımı onun 
yanından başqa tərəflərə çevirirdim. O dağlıların qanununu yaxşı qavramışdı.  Qanun isə 
bu idi ki, qadın heç bir vəchlə başqa adamların yanında öz məhəbbətini biruzə 
verməməlidir. Nino qaranlıq komaya girir, qapını örtür, səhəngi yerə qoyur və mənə bir 
parç su verirdi. Sonra küncdən çörək, pendir və bal çıxarıb gətirirdi və biz də kənd 
camaatı kimi yeməyi əl ilə yeyərdik. Nino yerdə bardaş qurub oturmağı da öyrənmişdi.  
Yeməyimizi yeyib qurtardıqdan sonra  Nino barmaqlarını yalayaraq ağappaq dişlərini 
göstərərdi. Sonra deyərdi:  
  Buradakı ənənəyə görə, indi mən sənin ayaqlarını yumalıyam. Lakin biz tək 
olduğumuza görə və mən də bulağa gedib su gətirdiyimə görə, sən mənim ayaqlarımı 
yumalısan.  
  Mən onun ayaq adlandırdığı kiçicik, gülməli oyuncaqları suya qoyurdum. Nino uşaq 
kimi ayaqlarını oynadır, üzümə su zərrələri sıçradırdı. Sonra da dama çıxıb orada 
otururduq. Nino bəzən pəsdən mahnı oxuyardı, bəzən də Madonnaya bənzər sifətini 
mənə çevirib susardı. Mən isə Madonnanın sifətinə baxmaqdan heç yorulmurdum. Hər 
gecə balaca bir heyvan kimi büzüşüb yatardı.  
  Bir dəfə Nino məndən soruşdu: 
  – Əli xan, xoşbəxtsənmi? 
  – Çox xoşbəxtəm. Bəs sən Bakıya qayıtmaq istəyirsənmi? 
  – Yox! – deyə ciddi cavab verdi – mən göstərmək istəyirəm ki, bütün Asiya qadınlarının 
bacardığını mən də bacarıram, öz ərimə də qulluq edə bilirəm.  
  Neft lampasını söndürdüyümüz zaman Nino yatağa uzanır, qaranlığın dərinliklərinə 
baxaraq önəmli məsələlər barədə düşünürdü: görəsən qoyun qızartmasına bu qədər 
sarımsaq tökmək lazım idi, ya yox? Görəsən şair Rustaveli ilə kraliça Tamara arasında bir 
məhəbbət əlaqəsi vardı, yoxsa, yox? Kənddə yaşayan zaman birdən diş ağrısı tutsa, 
kənddə nə edəcəm və nəyə görə dünən qonşudakı arvad ərini süpürgə ilə amansızcasına 
döyürdü?  
  Nino dərdli-dərdli “Həyat möcüzələrlə doludur” deyib yatardı. Gecələr oyanar, 
dirsəyimə toxunar, sonra da son dərəcə qürur və lovğalıqla: “mən Ninoyam” deyib yenə 
yatardı. Mən onun incə çiyinlərini yorğanla örtərdim.  
  “Nino – deyə fikirləşirdim – sən həqiqətən Dağıstanın kəndindəki həyatdan daha yaxşı 
yerlərdə yaşamağa layiq adamsan”. 
  Bir gün yaxınlığımızdakı Qunzax qəsəbəsinə getmişdim. Geriyə qayıdanda neft lampası, 
qrammofon və bir ədəd də ipək şarf gətirdim... Nino qrammofonu gördükdə gözləri 
kəlləsinə çıxdı. Amma çox təəssüf ki, bütün Qunzaxda ancaq iki qrammofon valı var idi. 
Onlardan biri dağlı rəqsi, ikincisi isə “Aida” operasından bir ariya idi. Biz bu valların 
ahəngləri arasındakı fərqi bilməyincəyə qədər onları dalbadal qoyub qulaq asırdıq.  
  Bakıdan arabir xəbər gəlirdi. Ninonun valideynləri bizə yalvarırdılar ki, bir mədəni 
ölkəyə gedib orada yaşayaq, yoxsa bizə lənət oxuyacaqlar. Ninonun atası bircə dəfə 
yanımıza gəldi. Qızının komada yaşadığını gördüyü zaman knyaz özündən çıxdı.  
  – Allah eşqinə, buranı tərk edin. Bu yabanı yerdə Nino həqiqətən xəstələnə bilər.  
  Nino cavab verdi ki: – Ata, mən heç vaxt indiki kimi sağlam olmamışam. Biz buradan 
heç yana gedə bilmərik. Mən bu yaşda dul qalmaq istəmirəm.  
 
94

---

  – Axı, dünyada bitərəf ölkələr var, məsələn İspaniya. Naçararyanlardan heç biri orada 
sizə ilişə bilməz.  
  – Bəs İspaniyaya necə gedə bilərik, Ata? 
  – İsveç yolu ilə. 
  Nino qəzəblə cavab verdi ki, mən İsveç yolu ilə heç yana getmək istəmirəm.  
  Knyaz Bakıya qayıtdı. O, hər ay bizə alt paltarları, şirniyyat və kitablar göndərirdi. Nino 
da kitabları saxlayır, qalan şeyləri isə kənd camaatına hədiyyə verərdi.  
  Bir gün atam yanımıza gəldi. Nino onu utancaq bir təbəssümlə qarşıladı.  
  – Yeməkləri sənmi bişirirsən? – deyə atam soruşdu.  
  – Bəli, mən bişirirəm.  
  – Suyu da sən daşıyırsan?  
  – Bəli, mən daşıyıram.  
  – Yoldan yorğun gəlmişəm, mənim ayaqlarımı yuya bilərsənmi?  
  Nino dərhal gedib su və ləyəni gətirib atamın ayaqlarını yudu. Atam: “Təşəkkür edirəm” 
deyib cibindən çəhrayı mirvaridən düzülmüş bir boyunbağı çıxardıb Ninonun boynuna 
taxdı. Sonra Ninonun hazırlamış olduğu süfrəyə oturub onun bişirdiyi yeməyi yedi və 
qərarını bildirdi: “Əli xan, sənə layiq bir arvadın var, yalnız onun aşpazlığı pisdir. Sənə 
Bakıdan bir aşpaz göndərəcəyəm”. 
  Nino qışqırıb dedi:  
  – Sizdən xahiş edirəm göndərməyin – dedi – mən ərimə özüm qulluq etmək istəyirəm.  
  Atam güldü və şəhərə qayıdan kimi Ninoya brilyant qaşlı bir cüt sırğa göndərdi.  
  Kəndimizdə həyat son dərəcə sakit idi. Yalnız bir dəfə Qazı Molla  böyük bir xəbərlə 
yanımıza gəlib dedi ki, kəndin kənarında silahlı bir naməlum şəxs yaxalanıb. Deyirlər ki, 
bu naməlum şəxs erməni imiş. Kənddə hay-küy qopdu... Çünki yaxalanan adamın hədəfi 
olan mən, kəndin qonağı idim. Mənim ölümüm buradakı hər bir kəndlinin şərəf və 
heysiyyətinə vurulmuş silinməz bir ləkə ola bilərdi. Bayıra çıxdım ki, gedim o adamı 
görüm. Həqiqətən bu adam erməni idi. Lakin onun Naçararyan nəslindən olub-
olmadığını söyləmək çətin idi. Kəndin ağsaqqalları toplaşıb məsləhətləşirlər  və belə 
qərara gəlirlər ki, o adama bir neçə möhkəm şallaq vurub kənddən qovsunlar. Əgər o 
Naçararyanların nəslindəndirsə, gedib o birilərinə xəbər verəcək. Yox, əgər o nəsildən 
deyilsə, onda allah kəndlilərin xoş niyyətini görüb, onların günahını bağışlayacaq.  
  Haradasa, başqa bir planetdə müharibə gedirdi. Bizim bundan xəbərimiz yox idi. 
Dağlarımız Şamil dövrünün əfsanələri ilə dolu idi. Müharibə xəbərləri bizə heç gəlib 
çatmırdı. Dostlarımız vaxtaşırı bizə qəzet göndərirdilər, lakin mən gələn qəzetləri 
oxumadan bir kənara atırdım. Nino bir dəfə soruşdu:  
  – Yadından çıxmayıb ki, müharibə hələ də davam edir.  
  Mən gülə-gülə cavab verdim:  
  – Nino, doğrusunu deyim ki, müharibəni tamam yadımdan çıxarmışdım. Düzü, keçmişlə 
gələcək arasında bəsit bir ara olsa belə, mənim üçün o anlarda yaşadığımdan daha gözəl 
bir həyat ola bilməzdi. Bu, Əli xan Şirvanşirə olan Tanrının hədiyyəsi idi.  
  Elə bu vaxt tər içində olan atın üstündə bir nəfər bizə məktub gətirdi. Məktub nə 
atamdan, nə də Seyid Mustafadan idi. Məktubun üstündə “Arslan ağadan Əli xana” 
sözləri yazılmışdı. Nino təəccüblə soruşdu:  
  – O bizdən nə istəyə bilər?  
 
95

---

  Atlı dedi ki, sizə çoxlu məktub göndəriblər, onlar yoldadırlar. Arslan ağa mənə çoxlu pul 
verdi ki, bu xəbəri siz birinci olaraq ondan eşidəsiniz. “Auldakı həyatımız sona çatır” 
deyə düşünüb məktubu açdım: Sonra məktubu oxumağa başladım:  
  “Sizi tanrı adından salamlayıram, Əli xan, necəsiniz? Atlarınız, şərabınız, qoyunlarınız 
və birlikdə yaşadığınız insanlar necədirlər? Məni soruşsanız, mən yaxşıyam, atlarım, 
şərablarım və ətrafımdakılar da yaxşıdır. Xəbərin olsun deyə bildirirəm ki, şəhərimizdə 
böyük hadisə baş verib. Məhbuslar həbsxanadan buraxılıblar, indi onlar şəhərimizin 
küçələrində gəzişirlər. Bilirəm, indi soruşacaqsan ki, bəs polislər haradadırlar? Amma bil 
ki, dünənə qədər hökumət nümayəndələri olan polislər indi dəniz qırağındakı 
zindandadırlar. Bəs əsgərlər? Artıq əsgər-filan da yoxdur. Bilirəm, dostum, indi başını 
yelləyib deyəcəksən ki, bəs bizim qubernator bu işlərə necə yol verir? Agah ol ki, bizim 
ağıllı qubernatorumuz yararsız adamları idarə etməkdən yorulub, dünən şəhərimizdən 
qaçmışdır. Ondan ancaq bir dəst şalvar və bir köhnə kokardı qalıb. Yəqin ki, mənə 
gülürsən, fikirləşirsən ki, yalan danışıram. İnan dostum, mən yalan danışmıram. Bilirəm, 
indi özün-özünə sual verib deyəcəksən ki, bəs nəyə görə çar şəhərimizə ordu birlikləri və 
yeni qubernator göndərmir? Xəbərin olsun ki, artıq çar mövcud deyil. Ümumiyyətlə indi 
heç bir şey mövcud deyil. Hələ bilmirəm bu şeylərə nə ad verirlər, lakin dünən məktəbin 
baş müəllimini döydük və heç kim bizə mane olmadı. Mən sənin dostunam, Əli xan. Ona 
görə də bütün bunları sənə ilk dəfə xəbər verən mən olmaq istəyirəm. Bütün 
Naçararyanlar ölkələrinə qaçıblar. Şəhərdə də daha polis mövcud deyil. Sağ-salamat 
qalın, Əli xan. Sənin dostun və qulun Arslan ağa”. 
  Başımı qaldırdım. Ninonun rəngi qaçmışdı. O, titrək səslə dilləndi: 
  – Əli xan, yol açıqdır. Biz evə qayıdırıq, evə! 
  Güclü sevincdən vəcdə gələn Nino bu sözləri təkrar edirdi. O, boynuma sarılıb “gedirik” 
deyə hıçqıra-hıçqıra ağlamağa başladı. O, yalın ayaqlarını auldakı tozlu həyətə 
döyəcləməyə başladı.  
  – Hə, elədir Nino, təbii ki, biz evimizə qayıdırıq.  
  Mən həm sevinirdim və həm də kədərlənirdim. Sarımtıl qaralı dağlar bütün gözəlliyi və 
cazibədarlığı ilə uzaqda parıldayırdı.  
  Uçurumun üzərinə soxulmuş arı yuvalarını andıran kiçik komalara baxdım, sonra 
üzümü möminləri ibadətə çağıran kiçik minarəyə çevirdim.  
  O gün aul həyatının son günü idi.  
     
  XXI 
   
  İnsanların sifətində qorxu və sevinc hissi bir-birinə qarışdığı aydın hiss olunurdu. 
Küçələrin bu başından o başına kimi uzanan qızılı rəngli qiymətli kağızlarda mənasız 
şüarlar yazılmışdı. Bazarda alver edən qadınlar tinlərdə toplanıb Amerika Hindularına və 
Afrika zəncilərinə azadlıq verilməsini tələb edirdilər. Müharibənin gedişi tərsinə 
dönmüşdü. Böyük knyaz qeybə çıxmışdı və cırım-cındır, üst-başdan tökülmüş, içində 
haldan düşmüş əsgər qalıqları şəhərin küçələrində sərgərdan dolaşırdılar. Gecələr atışma 
səsləri eşidilir, gündüzlər isə qarışıqlıq yaradanlar dükanları qarət edirdilər.  
  Nino əyilib atlasa baxırdı. “Mən müharibə olmayan bir ölkə axtarıram” deyə Nino 
barmağını rəngarəng bəzi sərhəd cizgilərinin üzərində gəzdirirdi.  
 
96

---

  Mən də istehza ilə dedim: 
  “Bəlkə Moskvaya və yaxud da Peterburqa gedək?” dedim.  
  Nino çiyinlərini çəkdi. Nino birdən barmağını Norveçin üzərində saxladı.  
  – Əlbəttə, o ölkənin barış içində olduğuna əminəm. Amma oraya necə gedə bilərik? 
  Nino köksünü ötürdü. 
  – Yox, oraya gedə bilmərik. Bəs Amerikaya nə deyirsən? 
  – Atlantik okean düşmənin sualtı qayıqları ilə doludur, – dedim. Bəs Hindistan, İspaniya, 
Çin, Yaponiya?  
  – Oralarda da ya müharibə gedir, ya da oralara gedib çıxa bilmərik.  
  – Əli xan, deməli biz tələyə düşmüşük? 
  – Düz başa düşmüsən, Nino. İndi qaçmağın heç bir mənası yoxdur. İndi biz heç olmasa 
türklər gələnə kimi şəhər əhlinin sağlam ağıllı və təmkinli olmasının yollarını 
axtarmalıyıq.  
  Nino narazı halda dilləndi: 
  – Axı niyə mən qəhrəmana ərə getmişəm! Mən şüarları, nitqləri sevmirəm. Əgər bu işlər 
belə davam edərsə, İrandakı sənin əminin yanına qaçacağam.  
  – Belə davam edə bilməz, – deyib evi tərk etdim.  
  İslam xeyriyyə cəmiyyətinin binasında bir toplantı vardı. Bir neçə ay bundan qabaq 
atamın evində xalqımızın aqibətinə böyük qayğı göstərən alicənab adamlar orada 
deyildilər. Binanın salonuna qolu qüvvətli cavanlar doluşmuşdular. Qapıda İlyas bəyə 
rast gəldim. İlyas bəy Məmməd Heydərlə birlikdə cəbhədən qayıtmışdılar. Çarın öz 
taxtını tərk etməsini eşidib şəhərə gəlmişdilər. Müharibədə gördüklərini qiyamətə qədər 
ürəklərində daşıyacaq adamlara bənzəyirdilər.  
  – Əli xan – deyə İlyas bəy mənə müraciət etdi – biz hərəkət etməliyik. Düşmən şəhərin 
qapısında dayanıb  
  – Bəli, biz özümüzü müdafiə etməliyik.  
  – Yox, bizim hücuma keçməyimiz lazımdır.  
  İlyas bəy bu sözləri deyib xitabət kürsüsünə qalxdı və amiranə bir səslə danışmağa 
başladı: “Hörmətli müsəlmanlar! Mən bir daha şəhərimizin vəziyyətini sizə izah etmək 
istəyirəm. 
  İnqilab başlanandan bəri cəbhə dağılır. Rus ordusundan qaçmış əlləri silahlı fərarilər 
soyğunçuluğa hazır vəziyyətdə Bakının ətrafında dayanıblar. Şəhərdə yalnız bir 
müsəlman hərbi hissəsi vardır. Bu hissə də “Vəhşi diviziya”nın könüllülərindən ibarətdir. 
Biz həm sayca və həm də hərbi sursat baxımından rus ordusundan zəifik. Şəhərimizdəki 
ikinci hərbi hissə isə “Daşnaksütyun” adlı erməni millətçi partiyasının hərbi dəstələridir. 
Bu partiyanın liderləri olan Stepan Lalayev və Andronik Ozanyan bizimlə təmas 
yaratmışlar. Onlar Qarabağı və Ermənistanı müdafiə etmək üçün şəhərin erməni 
sakinlərindən ibarət ordu düzəldirdilər. Biz bu ordunun yaradılması, eləcə də onun 
Ermənistan tərəfə yürüş etməsi barəsindəki planı təsvib etmişik. Bu səbəbdən də 
ermənilər bizimlə birləşib ruslara ultimatum verməyə razıdırlar. Biz tələb edirik ki, rus 
əsgərləri və qaçqınları bir də bizim şəhərimizdən keçməsinlər. Ruslar bizim tələbimizi 
rədd etsələr, biz ermənilərlə ittifaqda öz tələblərimizi hərbi yolla yerinə yetirmək 
iqtidarındayıq. Müsəlmanlar, “Vəhşi diviziya”ya yazılın və silaha sarılın. Düşmən qapı 
ağzındadır”.  
 
97

---

  Mən qulaq asırdım. Bu nitqdən müharibə və qan iyi gəlirdi. Artıq neçə gün idi ki, 
kazarmanın həyətində pulemyotdan necə istifadə etməyi öyrənirdim. İndi bu yeni bilgini 
lazımlı yerdə tətbiq etmək olardı. Məmməd Heydər yanımda dayanıb patrondaşları ilə 
oynayırdı, əyilib onun qulağına dedim: “Toplantıdan sonra İlyas bəylə bizə gəlin. Seyid 
Mustafa da bizdə olacaq. Biz vəziyyəti müzakirə etməliyik”. 
  Məmməd Heydər başı ilə “gələrik” işarətini edib getdi. Dostları çox keçmədən gəldilər. 
Onlar silahlı idilər. Həttə Seyid Mustafa belə yaşıl qurşağının altına bir xəncər taxmışdı. 
Nino bir evdar qadın kimi tələsik çay hazırladı. İçimizdə anlaşılmaz bir sakitlik var idi. 
Müharibə ərəfəsində şəhər sıxıntılı və yad görünürdü. Hələ də küçələrdə insanlar 
gəzişirdilər, işə gedirdilər və bazarlarda alver edirdilər. Amma onların hərəkətlərində 
qeyri-real cəhətləri sezmək olurdu. Elə bil onlar həyatın gündəlik vərdişlərinin tezliklə 
mənasızlığa çevriləcəyini indidən başa düşürdülər.  
  – Evinizdə kifayət qədər silahınız varmı? – deyə İlyas bəy soruşdu. 
  – Beş tüfəng, səkkiz tapança, bir pulemyot və döyüş sursatımız var.  
  – Bundan başqa evinizdə qadınlarla uşaqların sığınacağı üçün zirzəminiz varmı? 
  Nino birdən başını qaldırdı və qətiyyətlə dedi: 
  – Mən zirzəmiyə getməyəcəyəm. Mən evimi müdafiə edəcəyəm. Onun səsi çox sərt və 
qəti idi.  
  Məmməd Heydər çox sakit tərzdə dedi: 
  – Nino, biz silah tətbiq edəcəyik, əgər yaralansaq, siz də yaralarımızı sarıyarsınız.  
  Nino başını aşağı əydi. Onun səsi tutulmuş görünürdü: “Aman Allah, şəhərimizin 
küçələri döyüş meydanına, teatrımızın binası da baş qərargaha çevriləcək. Bir azdan sonra 
isə, Nikolay küçəsinə getmək Çinə getməkdən də çətin olacaq. Müqəddəs Tamara 
litseyinə getmək üçün ya dünyagörüşünü dəyişmək və yaxud bir ordunu məğlub etmək 
lazım olacaqdır. Qubernator bağına qarnı üstə sürünə-sürünə getməyinizi və vaxtı ilə Əli 
xanla görüşdüyüm hovuzun yanında pulemyot qurulacağını xəyalımda canlandırdım. Biz 
çox qəribə bir şəhərdə yaşayırıq”.  
  Sonra İlyas bəy sözə başladı: 
  – Şəhərin içində döyüş olmayacağına əminəm. Ruslar bizim ultimatumu qəbul edəcəklər.  
  Məmməd Heydər acıqlı-acıqlı gülüb dedi: 
  – Sizə deməyi yaddan çıxartdım, buraya gələndə yolda Əsədullaha rast gəldim. O, dedi 
ki, ruslar ultimatumu rədd ediblər. Onlar tələb edirlər ki, biz silahlarımızı təslim edək. 
Mən silahımı onlara verməyəcəyəm.  
  İlyas bəy dedi: 
  – Bu bizim erməni müttəfiqlərimiz üçün müharibə deməkdir.  
  Nino susurdu, onun sifəti pəncərəyə tərəf çevrilmişdi. Seyid Mustafa əmmaməsini 
düzəldib dedi: 
  – Allah, Allah! Mən cəbhədə olmamışam. Əli xan qədər də ağıllı deyiləm. Lakin şəraiti 
yaxşı bilirəm. Müharibə zamanı müsəlmanlar kafirlərin sədaqətinə bel bağlayarsa, o 
müharibədən xeyir gəlməz. Əslində, başqasına bel bağlamağın özü pis şeydir. Şəriət belə 
buyurur, həyat da belədir. Erməni hərbi dəstələrinə kimlər rəhbərlik edir? Stepan Lalay! 
Onu tanıyırsınız. Mən heç cürə inana bilmirəm ki, ermənilər bizimlə birlikdə ruslara qarşı 
vuruşsunlar. Axı qarşımızdakı bu ruslar kimlərdir? Cır-Cındır içində olan bir sürü 
anarxistlər və quldur dəstələri. Onların başçılarının adı Stepan Şaumyandır. O da 
 
98

---

ermənidir. Erməni anarxistləri ilə erməni millətçiləri, müsəlman millətçiləri ilə erməni 
millətçilərindən tez birləşərlər. Hər şey Quranın həqiqəti kimi aydındır.  
  Seyid – deyə Nino sözə başladı. Burada bir məntiq də vardır. Əgər Ruslar qalib gələrsə, 
hər halda Stepan Lalay ilə Andranikə yaxşı münasibət bəsləməyəcəklər.  
  Məmməd Heydər birdən-birə qaqqıltı ilə gülüb dedi:  
  – Dostlar, məni bağışlayın, üzr istəyirəm düşünürəm ki, əgər biz müharibədə qalib 
gəlsək ermənilərin vəziyyəti necə olacaq? Əgər türklər Ermənistana girsələr, biz onların 
ölkəsini müdafiə etməyəcəyik. 
  – İlyas bəy bərk hirslənərək dedi: 
  – Belə sözlər danışmayın, hətta ağlınıza belə gətirməyin. Erməni məsələsi çox asan və 
sadə yolla həll ediləcək. Lalayın rəhbərlik etdiyi batalyonların döyüşçüləri Ermənistana 
gedəcək. Döyüşçülərlə birlikdə onların ailələri də çıxıb gedəcəklər. Beləliklə, bir ilin 
ərzində Bakıda erməni qalmayacaq. Onlar öz ölkələrinin sahibi olacaqlar, biz də öz 
ölkəmizin sahibi olacağıq. Ondan sonra da biz sadəcə iki qonşu xalq olaraq ömür 
sürəcəyik.  
  Mən söz alaraq dedim: 
  – İlyas bəy, Seyid Mustafa heç də haqsız deyil. Bir siyasətçi olmalıdır, Əli xan. yəni elə bir 
adam olmalıdır ki, xalqını qırğından xilas etmək naminə öz qəlbindəki şəxsi intiqam 
hissini boğsun. Əgər onun ağlı başındadırsa, özünün və xalqının mənafeyi üçün bizim 
tərəfimizdə olardı.  
  Biz qaranlıq düşənə qədər öz aramızda mübahisə etdik. Sonra Nino sözə başladı: 
  – İstər siyasətçi və istərsə də sadə bir insan olun, lakin bir şey istəyirəm ki, bir həftədən 
sonra inşallah sağ-salamat buraya qayıdasınız.   
  Əgər şəhərdə müharibə başlayarsa... 
  Nino sözünü axıra çatdıra bilmədi, susdu.  
  Gecə o mənim yanıma uzandı, amma yuxulaya bilmədi. Ağzı azacıq açıq, dodaqları nəm 
idi. Nino gözlərini pəncərəyə zilləyib susurdu. Mən onu qucaqladım. O, üzünü mənə tərəf 
çevirib soruşdu: “Əli xan, sən də döyüşə qatılacaqsanmı?” 
  Əlbəttə, Nino.  
  O da: “Əlbəttə vuruşacaqsan” – deyə təkrar etdi.  
  Birdən o başımı əlləri arasına alıb, köksünə sıxdı, gözlərini geniş açaraq, dinməzcə məni 
öpdü. Onu çılğın bir ehtiras bürümüşdü. Məni şəhvətlə və qorxu içərisində özünə tərəf 
çəkdi. Onun simasında elə bil bambaşqa bir dünyanın ifadəsi var idi. Birdən başımı 
gözlərinə yaxınlaşdırıb xəfif səslə dilləndi. 
  – Oğlumuza “Əli adı verəcəyəm” deyib yenə susdu. Sonra tərləmiş gözləri pəncərəyə 
tərəf zilləndi. Qədim minarənin narın və zərif quruluşu ayın solğun işığına qərq olmuşdu. 
Qədim qala divarları isə arxasına qaranlıq və qorxunc bir kölgə salmışdı. Uzaqlardan 
dəmirin dəmirə sürtülməsindən çıxan bir səs eşidildi. 
  Kimsə xəncərini itiləyirdi və elə bil o gələcəkdən xəbər verirdi. Bu vaxt telefon zəng 
çaldı. 
  Yerimdən durdum və qaranlıqda yavaş-yavaş yeriyib telefonun dəstəyini götürdüm. 
Dəstəkdən İlyas bəyin səsi gəldi: 
  – Ermənilər ruslarla birləşdilər. Onlar bütün müsəlmanların sabah saat üçə qədər 
tərksilah edilməsini tələb edirlər. Təbii ki, biz bunu rədd edirik. Sən pulemyotu götürüb 
 
99

---

qala divarlarındakı Sisianaşvili darvazasının solunda mövqe tutarsan. Sənin öhdənə otuz 
nəfər göndərəcəyəm. Darvazanı müdafiə etmək üçün bütün hazırlıqları edərsən.  
  Telefonun dəstəyini yerinə qoydum. Nino çarpayıda oturub, gözlərini mənə zilləmişdi. 
Mən xəncəri götürüb tiyəsini yoxladım.  
  – Nə olub, Əli xan? 
  – Düşmən qalanın ağzında durub, Nino. 
  Paltarımı geyinib xidmətçiləri səslədim. Onlar gəldilər. Onların hamısı enli kürəkli, 
güclü və hündürboylu idilər. Hərəsinə bir tüfəng verdim, sonra aşağı enib atamın otağına 
getdim. O, güzgünün qabağında dayanmışdı, xidmətçilərdən biri də onun çərkəz 
pencəyini şotka ilə təmizləyirdi.  
  – Harada mövqe tutacaqsan, Əli xan? 
  – Sisianaşvili darvazasında. 
  – Lap yaxşı. Mən İslam xeyriyyə cəmiyyətinin salonunda, qərargahda olacağam.  
  Onun qılıncı şaqqıldadı və bığlarını sığallayıb sözünə davam etdi: – Mətin ol, Əli xan. 
Düşmənlər qala divarlarını aşmamalıdırlar. Onlar darvaza qabağındakı meydanı tutsalar, 
pulemyotla onlara atəş açıb qabaqlarını al. Əsədullah ətraf kəndlərdən kəndliləri 
toplamağa getdi. Kəndlilər də düşmənə Nikolay küçəsindəki arxadan hücuma keçəcəklər.  
  O, tapançasını cibinə qoydu və yorğun halda mənə baxıb dedi: 
  – İrana axırıncı gəmi saat səkkizdə gedir. Nino mütləq o gəmi ilə getməlidir. Çünki 
ruslar qalib gəlsələr, bütün qadınların namusunu ləkələyəcəklər.  
  Mən otağıma getdim. Nino telefonla danışırdı.  
  – Yox, ana, mən burda qalıram. Yox, yox, burada heç bir təhlükə yoxdur. Sağ ol, ata, 
narahat olma, bizim kifayət qədər ərzağımız var. Təşəkkür edirəm. Amma çox xahiş 
edirəm ki, özünüzü üzməyin. Yox, gəlməyəcəyəm, yenə də təkrar edirəm, gəlmək 
istəmirəm – deyib telefonun dəstəyini yerinə qoydu.  
  Mən bu söhbətə qulaq asırdım. Nino son sözləri hıçqıra-hıçqıra dedi: 
  – Nino, sən haqlısan, – dedim – çünki atangildə də əmin-amanlıq olmayacaqdır. Son 
gəmi İrana saat səkkizdə gedir. Əşyalarını yığ.  
  Onun sifəti qıpqırmızı oldu.  
  – Sən məni buradan qovursan, Əli xan? 
  Mən Ninonu indiyədək belə qəzəbli görməmişdim.  
  – Nino, sən Tehranda əmin-amanlıqda yaşayacaqsan. Düşmən qalib gəlsə, onlar bütün 
qadınların namusunu ləkələyəcəklər.  
  Nino başını qaldırıb qətiyyətlə dedi: 
  – Mənim namusuma heç kim toxuna bilməz! Arxayın ol, Əli.  
  – Hələ nə qədər vaxt var, İrana get, Nino. 
  Nino ciddi tərzdə dedi: 
  – Bəsdir, Əli xan. Mən düşməndən, müharibələrdən və bizi gözləyən bütün dəhşətli 
şeylərdən qorxuram. Buna baxmayaraq mən burada qalıram. Düzdür, sənə köməyim 
dəyməyəcək, amma mən səninəm. Mən burada qalmalıyam, vəssalam.  
  Elə də oldu. Ninonun gözlərindən öpdüm. Fəxr edirdim ki, belə arvadım var. Hərdən 
mənə söz qaytarsa da, Nino yaxşı bir həyat yoldaşı idi.  
  Mən evdən çıxdım. Səhər açılırdı. Havada toz qoxusu vardı. Qala divarının üstünə 
çıxdım. Xidmətçilərim əllərində tüfəngləri hazır vəziyyətdə dayanmışdılar.  
 
100

---

  İlyas bəyin göndərdiyi otuz nəfər adam da bomboş qalmış Duma meydanının 
gözətçiliyini edirdilər. Qapqara bığları, qarabəniz olan bu adamlar səssiz və əsəbi halda 
idilər. Kiçik lüləli pulemyot bir rusun fındıq burnunu andırırdı. Ətraf sükut içində idi. 
Qərargahla əlaqə saxlayan adamlar səssizcə qala divarının üstündə ora-bura gedib qısa 
xəbərlər gətirirdilər. Ruhanilərlə ağsaqqallar son anda barış möcüzəsinə nail olmağa 
çalışırdılar.  
  Gün çıxdı. Çevrilib qarşı tərəfdəki evimə baxdım. Nino damda oturmuşdu.  
  Günorta Nino yanımıza gəldi, o bizə yemək-içmək gətirmişdi. Ürkmüş halda gözlərini 
pulemyota zillədi... Mən onu zorla evə göndərənə kimi səssiz-səmirsiz kölgədə durub 
ətrafa baxırdı. Saat bir idi. Seyid Mustafa minarəyə çıxıb kədərli və ciddi bir səslə əzan 
verdi. Sonra yanımıza gəldi. O, tüfəngi arxasınca sürüyürdü. Onun qurşağında Quran 
vardı.  
  Mən qala divarının bayırında Duma meydanından irəli baxdım. Yalnız qorxudan tələsən 
bir neçə kişini qaçan gördüm. Çadralı bir qadın deyinə-deyinə meydanda oynayan 
uşaqlarının dalınca qaçırdı.  
  Bir, iki, üç. Bələdiyyə binasındakı saatın səsi sükutu pozdu. Bu səs sanki bambaşqa bir 
dünyanın qapılarını açırmış kimi şəhərin ətraf məhəllələrindən ilk silah səsləri idi. 
   
  XXII 
   
  O gecə ay görünmürdü. Yelkənli qayıq Xəzər dənizinin donuq suları dalğaları üzəri ilə 
yellənə-yellənə üzürdü. Acı və duzlu su köpükləri üzümüzə səpələnirdi. Qayığın 
başımızın üstündəki qapqara yelkəni gecə vaxtı nəhəng bir quşun qanadlarını andırırdı. 
  Mən qoyun dərisindən olan kürkə bürünüb qayığın göyərtəsində uzanmışdım. 
Sükançımız girdə və saqqalsız sifətini laqeydliklə ulduzlara tərəf çevirib baxırdı. Başımı 
qaldırdım və əlim qoyun dərisinin qıvrım tüklərinə toxundu. “Seyid Mustafa?” deyə 
səsləndim. 
  Çopur Mustafa başını mənə tərəf əydi. O, əlində dənələri qırmızı olan təsbehini 
çevirirdi... Elə bil barmaqları qan damlaları ilə oynayırdı. 
  Seyid Mustafa: 
  – Narahat olma, Əli xan, mən buradayam. “Sən rahat yat” – dedi. 
  Onun gözlərini yaşlı görüb, durub oturdum. 
  – Məmməd Heydər həlak oldu – dedim. – Onun cəsədini Nikolay küçəsində gördüm. 
Burnu ilə qulaqlarını kəsmişdilər. 
  Seyid üzünü mən tərəfə çevirdi: 
  – Ruslar Bayıl tərəfdən gəlib bulvarı mühasirəyə aldılar. Sən onları Duma meydanından 
qovub, çıxardanda onlar bulvar tərəfə qaçırdılar. 
  Yadıma düşdü: 
  – Sonra da Əsədullah gəldi və hücum əmrini verdi. Biz süngü və xəncərlə hücuma 
keçdik. Biz hücuma keçərkən sən yasin surəsini oxuyurdun. 
  – Bəs sən? Sən də düşmənlərinin qanını içirdin. Bilirsənmi Haşım evinin dalanında 
kimlər bizi gözləyirdi? Bütün Naçararyanlar nəsli. Onlar hamısı qırıldı. 
  Hamısı qırıldı, – deyə təkrar etdim. Mən Haşım evinin damında səkkiz pulemyot ələ 
keçirdim. Biz bütün məhəlləyə hakim olduq... 
 
101

---

  Seyid Mustafa alnını ovuşdurdu. Elə bil onun üzünə kül üfürmüşdülər: “Evin damında 
bütün günü pulemyot atəşi davam etdi. Kimsə sənin ölmüş olduğunu söylədi. Nino da 
bunu eşitdi, ancaq heç bir şey demədi. O, otağında oturub susurdu. Pulemyotlar da atəş 
açmaqda davam edirdilər. Nino birdən-birə əlləri ilə üzünü tutdu və “Qurtarın artıq, 
qurtarın” – deyə çığırdı. Amma pulemyotçular öz işlərində idilər. Sonra hərbi sursatımız 
qurtardı. Ancaq düşmən bunu bilmirdi. Atəş kəsiləndə, düşmən elə zənn edirdi ki, bu bir 
tələdir. Musa Hacı da öldü. Lalay onu əlləri ilə boğub öldürdü... Daha deməyə bir söz 
yoxdur”. 
  Mən susurdum. Sükançımız hələ də ulduzlara baxırdı. Yüngül dəniz küləyi onun 
rəngarəng ipək libasını yellədirdi.  
  Seyid sözünə davam edib dedi: 
  – Sənin Sisianaşvili darvazası yanındakı əlbəyaxa vuruşunda olduğunu eşitdim. Mən 
şəxsən bu hadisəni görmədim, çünki qala divarlarının o biri başında idim. 
  – Düzdür, mən əlbəyaxa – vuruşunda oldum. Orada qara meşindən pencək geymiş bir 
cəmdək var idi. Mən onu xəncərimlə dəldim. O, qana boyandı. Mənim xalam qızı Aişəni 
də öldürdülər. 
  Dəniz sakit idi. Qayığın gövdəsindən qətran iyi gəlirdi. Qayıq, Qızılqum səhrasının 
sahilləri kimi adsız idi. 
  Seyid yavaşca danışırdı: – Məscidlərimizin möminləri ilə gələn meyitləri üst-üstə 
qaladıq. Sonra da xəncərimizi siyirib düşmənin üstünə cumduq. Bu döyüşdə çox adam 
həlak oldu. Lakin məni Allah qoymadı ölüm. İlyas bəy də sağdır. O kənddə gizlənir. Heç 
bilirsən sizin evinizi necə talan etdilər. Evinizdə heç bir şey qalmadı: nə bir xalı, nə mebel 
və nə də qab-qacaq. Hər şeyi soyub apardılar. Yalnız lüt divarlar qaldı. 
  Gözlərimi yumdum. Bütün bədənim elə bil yaxıb yandırıcı bir ağrıdan ibarət idi. 
Bibiheybətin xam neftlə islanmış sahilində meyitlərlə dolu arabalar və əlində bir bağlama 
tutmuş Nino gözlərimin qabağına gəldi. Nargin adasından qüllədən fənərin işığı gəlirdi. 
Şəhər gecənin zülmət qaranlığında qərq olmuşdu. Qapqara neft buruqları qəmgin sifətli 
həbsxana qarovulçularını xatırladırdı... 
  İndi də burada, kürkə bürünüb qayığın göyərtəsində uzanmışam və dözülməz bir ağrı 
sinəmi yandırırdı. Başımı qaldırdım. Qayığın balaca bir küncündə Nino uzanmışdı. Onun 
sifəti çox solğun idi. Soyuq əlini əlimə aldım və barmaqlarının yavaşca titrəyişini hiss 
etdim. 
  Arxamızdakı qayığın sükançısı yanında atam oturmuşdu. Onların söhbətləri qırıq-qırıq 
qulağıma çatırdı. Mənasız şeylər danışırdılar.  
  Atam deyirdi: 
  Deməli siz həqiqətən inanırsınız ki, Cərco vahəsində insanlar öz istəkləri ilə gözlərinin 
rəngini dəyişdirə bilirlər? Sükançı da buna cavab verib dedi ki, bəli Əli xan, dünyanın 
yalnız bir yerində insanlar gözlərinin rəngini dəyişdirə bilirlər. O yer də – Cərco 
vahəsidir. Vaxtı ilə müqəddəs bir kişi bu barədə qabaqcadan xəbər vermək qabiliyyətində 
olmuşdu.  
  Mən Ninoya müraciətlə dedim: 
  – Nino, atam Cərco vahəsinin möcüzəsi barədə söhbət edir. Hər halda dünyanın 
dərdlərinə tab gətirmək üçün insan gərək belə olsun. 
  Nino cavab verdi: 
 
102

---

  – Yox Əli xan, mən belə edə bilmərəm. Mən belə etməyi bacarmıram. Əli xan, bilirsən, 
küçənin tozları da qandan qıpqırmızı olmuşdu. 
  O üzünü əllərinin içinə aldı və için-için ağlamağa başladı. Onun çiyinləri əsirdi... 
  Mən onun yanında oturdum və böyük qala divarının bayırındakı Duma meydanını, 
Məmməd Heydərin Nikolay küçəsində sərilmiş meyitini, birdən-birə qırmızı rəngə 
boyanan qara meşin pencəyi xatırladım. Həyatda sağ qalmaq insana iztirab verirdi. 
  Çox uzaqlardan atamın səsi gəldi: Deyirsən Çələkən adasında çoxlu ilanlar var? 
  – Bəli, xan, həm də həddindən artıq uzun və zəhərli ilanlar... Ancaq indiyə kimi o ilanları 
heç kəs gözü ilə görməyib. Yalnız Mərv vahəsində yaşayan müqəddəs bir kişi nəql eylədi 
mənə... 
  Mən bu danışığa dözməyib, sükana yaxınlaşdım və dedim: 
  – Ata, Asiya məhv olub, dostlarımız döyüş meydanında həlak olublar, biz də didərgin 
düşmüşük. Biz Allahın qəzəbinə gəlmişik, sən isə burada oturub Çələkən adasındakı 
ilanlardan danışırsan. 
  Atamın sifətindəki ifadə dəyişmədi. O qayıqdakı kiçik yelkən dirəyinə söykənib, uzun 
zaman üzümə baxdı: 
  – Oğlum, Asiya məhv olmayıb. Onun yalnız sərhədləri dəyişilib. Bakı artıq Avropa olub, 
bu təsadüfi deyil. Çünki Bakıda artıq asiyalı qalmamışdır. 
  – Ata, mən üç gün, üç gecə Asiyanı pulemyot, süngü və xəncərimlə müdafiə etmişəm. 
  – Sən cəsursan, Əli xan, Lakin, cəsarət dediyin nədir? Avropalılar da cəsurdur. Sən və 
səninlə birlikdə döyüşənlərin hamısı artıq asiyalı deyilsiniz. Mən Avropaya nifrət 
etmirəm. Sadəcə ona qarşı etinasızam. Avropanın bir tikəsini sən özündə daşıyırsan. Sən 
rus məktəbində oxumusan, latıncanı öyrənmisən, arvadın da avropalıdır. Sən özünə hələ 
də asiyalı deyirsən? Sən müharibədə qalib gəlsəydin, Avropa həyat tərzini sən özün 
Bakıya gətirəcəkdin. Bizim üçün nə fərqi var, ölkəmizdə zavod və fabrikləri kimlər tikəcək 
– biz və yaxud ruslar. İşlər o durumda davam edib gedə bilməzdi. Saysız-hesabsız 
düşməni məhv edib qana susamaq yaxşı asiyalı olmaq demək deyil. 
  – Bəs nə zaman yaxşı asiyalı sayılmaq olar? 
  – Sən yarı avropalısan, Əli xan. Ona görə də bu sualı verirsən. Onu sənə izah edə 
bilmərəm, çünki sən həyatda yalnız adi gözlə görünən şeyləri görürsən... Sən ancaq yerə 
baxırsan. Bax, buna görə basılmağımız səni ağrıdır və sən ağrıdığını büruzə verirsən. 
  Atam susdu. Baxışları donuq bir ifadə almışdı. O bizim həqiqi dünyamızdakı şeylərdən 
daha artığını bilirdi. 
  O bakılı və iranlı qocaları kimi başqa bir dünyadan içərisinə çəkilə biləcəyi, orada 
kimsənin özünə girişə bilməyəcəyi, hücum etməyəcəyi bambaşqa bir dünyadan xəbərdar 
idi. Halbuki mən bu insanın dostlarını basdırdıqdan sonra bir yelkənli qayığın sükançısı 
ilə Cərco vahəsinin möcüzəsi barədə bəhs ediləcək aləmdən də xəbərsiz idim. Mən də bu 
aləmin qapısını döydüm, amma məni oraya qəbul etmədilər. Deməli mən artıq asiyalı 
deyildim. Bunu heç kim mənə irad tutmurdu, amma deyəsən bunu hamı bilirdi. Mən bu 
arada bir əcnəbiyə çevrilmişdim. 
  Lakin yenə öz evimdə olmağa, Asiyanın xəyal aləminə can atırdım. 
  Qayıqdan dənizin qapqara güzgü kimi parıldayan suyuna baxırdım. Məmməd Heydər 
öldü, Aişə həlak oldu, evimiz talan edildi. Mən isə balaca bir yelkənli qayıqla Şahın 
diyarına, böyük sakitliyin hökm sürdüyü İrana gedirəm. 
 
103

---

  Birdən Nino gəlib yanımda durdu və İranda biz nə edəcəyik? – deyə soruşdu. 
  – Dincələcəyik, Nino – dedim. 
  – Elədir, istirahət edəcəyik deyilmi? Mən də yatmaq istəyirəm Əli xan. Bir ay, bir il 
yatmaq istəyirəm. Yaşıl ağacları olan bir bağçada yatmaq istəyirəm. Amma orada 
müharibə, atəş səsləri olmamalıdır. 
  – Sən elə belə bir ölkəyə gedirsən. İran min ildir yatır və çox nadir hallarda orada atəş 
səsləri eşidilir. 
  Biz kiçik göyərtəyə çıxdıq. Nino o saat yuxuya getdi. Mən isə Seyidin siluyetinə və onun 
barmaqlarının hərlənən qan damlasını andıran təsbeh dənələrinə baxaraq uzun zaman 
uzandığım yerdə oyaq qaldım. 
  Seyid dua edirdi. O, gizli dünyaya, həqiqi həyatın sona çatdığı yerdə başlayan dünyaya 
yaxşı bələd idi. 
  Günəşin doğduğu üfüqün arxasında İran yerləşirdi. Qayığın döşəməsində oturub balıq 
yeyirdik, su içərkən İranın artıq nəfəsini duymağa başlamışdıq. Təkinen qəbiləsindən olan 
yeganə əcnəbi sükançı atamla söhbət edir və adi bir əşyaya baxan kimi mənə etinasızlıqla 
baxırdı. 
  Dördüncü günün axşamı üfüqda sarımtıl bir zolaq göründü. Bu zolaq buludu andırırdı, 
həqiqətdə isə görünən İran sahilləri idi. Mən komaları və çox kasıb bir limanı gördüm. Bu 
şahın Ənzəlidəki limanı idi. Biz köhnə və taxtaları çürümüş limana yaxınlaşıb lövbərimizi 
atdıq. Uzun cübbəli bir kişi bizə yaxınlaşdı. Onun papağının üzərində qabaq pəncəsindən 
birini qaldırmış şir və doğan günəş rəmzi olan İran gerbi parıldayırdı. Məmurun 
arxasınca üst-başı tökülmüş iki liman polis nəfərləri gəlirdi. Onlardan birincisi iri, yumru 
gözləri ilə bizə baxdı və dedi: 
  – Uşaq doğulduğu gün günəşin ilk şüalarını necə salamlayırsa mən də sizi eləcə 
salamlayacayam. Kimliyinizi isbat etmək üçün yanınızda sənədləriniz varmı? 
  Atam cavab verdi ki, “biz Şirvanşirik”. 
  – Şah həzrətlərinin almaz qapısının özlərinə açdıqları Əsəd-əs Səltənə Şirvanşir 
damarlarında sizinkiylə eyni qanımı daşıyır? 
  – Bəli, o mənim qardaşımdır. 
  Biz qayıqdan düşdük. O adam bizi müşayiət edirdi. Anbarın yanına çatanda dedi: 
“Əsəd-əs-Səltəne” bilirdi ki, siz gələcəksiniz. Onun göndərdiyi maşın şirdən güclü, 
ceyrandan iti, qartaldan gözəl, qayalar üzərində qurulmuş qaladan möhkəmdir. 
  Biz tini döndük və onun təriflədiyi maşını gördük. Haradasa dağılmaq üzrə olan bir 
“ford” maşını yol üstündə durmuşdu. Onun köhnə rezin şinləri bir neçə yerdən 
yamanmışdı. Maşına mindik, motor titrəyərək işləməyə başladı. Sürücü, okeandakı 
nəhəng sərnişin gəmisinin kapitanı kimi gözlərini uzaqlara dikmişdi. Yarım saatdan sonra 
biz Rəşt yolu ilə Tehrana gedirdik.  
   
   
  XXIII 
   
  Ənzəli, Rəşt yollarından səhra nəfəsi ilə qızmış küçələr ... Üfüqdə “Abi-Yezid” şeytan 
suyu zaman-zaman bir xəyalət kimi parlayırdı. Rəştə gedən böyük yol çay kənarından 
keçirdi. Çayın özündə isə su yox idi. Onun yatağı qızmar günəş altında cadar-cadar olub. 
 
104

---

Camur yatağına çevrilmişdi. Adətən İran çaylarında su olmur, ancaq orada su 
yığıntılarından əmələ gəlmə palçıqlı gölməçələrə təsadüf etmək olurdu. Bu gölməçələrin 
qupquru sahillərində qumlar üzərinə kölgələr salan əzəmətli qayalar dururdu. Bu qayalar 
ibtidai dövrdən qalmış azman qayaları xatırladırdı. Uzaqdan bir karvanın zınqırov səsləri 
gəlirdi. Sürücümüz maşının sürətini azaltdı-biz sıldırım dağ silsilələrinin ətəklərində 
dəvələrin ağır yerişlə getdiklərini gördük. Əlində əsa tutmuş sarban karvanın lap 
qabağında gedirdi. Onun arxasınca da başdan ayağadək qara geyimli adamlar gedirdilər. 
Əsəbi dəvələr isə yollarını etinasızlıqla davam edirdilər. Onlar addımlarını atdıqca 
boyunlarından asılan zınqırovların səsləri yüksəlirdi. Dəvələrin bellərindən uzun kisələr 
asılmışdı. Bu kisələrdəkilər görəsən İsfahan parçalarımı ya da gilan yunu idi? Sürücümüz 
maşını saxladı. Dəvələrin bellərindəki yük qara kəfənlərə bükülmüş meyitlər idi. Onların 
sayı iki yüzə qədər idi. Dəvələr ağır yerişlə yanımızdan ötüb keçirdilər. Bu karvan 
dağlardan, duzlu səhraların göz qamaşdıran hamar səthindən və saysız-hesabsız vahələri 
keçərək yük daşıyırdılar. Bu dəvələr çox uzaqda olan türk sərhədinə çatdıqda diz 
çökəcəklər. Başlarında qırmızı fəs olan kömrükçülər yükləri yoxladıqdan sonra, karvan 
yenidən yola düzəlib, müqəddəs Kərbəla şəhərinin günbəzinə qədər məsafəni qət 
edəcəkdi. Karvan İmam Hüseynin məqbərəsinə çatıb yenə dayanmalı idi. Orada dəvələrə 
yüklənmiş meyitlər qayğıkeş əllərlə hazırlanmış məzarlarda dəfn ediləcək və qiyamət 
günü şeypur səsi onları əbədiyyət yuxusundan oyadana kimi onlar Kərbəla qumlarının 
altında rahatlıq tapacaqlar.  
  Əllərimizlə gözlərimizi bağlayaraq onların qarşısında ehtiramla səcdə etdik. Bərkdən 
qışqırıb dedik ki, “İmamın məzarında bizim üçün də dua edin”. Sarban da cavab verib 
dedi ki, “biz özümüz də bir duaya möhtacıq”. 
  Karvan yenə yoluna davam etdi. O, böyük səhranın xəyaləti olan Abi Yezid kimi 
sakitcəsinə uzaqlaşırdı. 
  Biz Rəştin küçələrindən keçirdik. Taxta və palçıqdan tikilmiş komalar üfüqün qabağını 
kəsmişdi. Burada biz keçən yüzilliklərin nəfəsini açıq-saçıq duyurduq. Bircə baxışla palçıq 
evləri və dar küçələri nəzərdən keçirmək olurdu. Burada hər şey eyni rəngdə idi. Şəhərdə 
hər şey balaca idi. Ancaq hərdənbir komaların arasından baş qaldıran bir məscid 
gördükdə adam sarsılırdı. 
  Kişilər ülgüclə qırxılmış başlarına qabağı andıran yuvarlaq şapkalar qoymuşdular. 
Onların sifətləri də adama maskaları xatırladırdı. 
  Hər yer toz, torpaq, natəmizlik içində idi. Bu o demək deyil ki, iranlılar toz, torpaq içində 
olmağı xoşlayırlar. Onlar sadəcə hər şeyi necə varsa, elə də saxlamaq istəyirdilər. Çünki 
hər bir iranlı, nəhayətdə hər şeyin toza çevriləcəyini zənn edirdilər. 
  Biz balaca bir çayxanada oturub istirahət etdik. Otaqdan nəşə iyi gəlirdi. Kişilər gözlərini 
Ninoya zilləmişdilər. Küncdə saçları dağınıq, ağzı açıq, dodaqlarından tüpürcək axan və 
əlində naxışlı mis piyalə tutan bir dərviş dayanmışdı. O, hamıya baxırdısa da, heç kimi 
görmürdü. Elə bil o var gücünü, bütün vücud və şüurunu gözə görünməyən varlığın 
səsinə yönəltmişdi və o gözə görünməyən varlıqdan işarə gözləyirdi. Birdən birə o 
yerindən sıçrayıb bağırdı: 
  – Baxın, günəş qərbdən yüksəlir; mən onu görürəm. 
  Şəhərin valisi tərəfindən göndərilmiş nümayəndə çayxananın qapısında göründü: 
 
105

---

  – Əlahəzrət əmr edib ki, bu çılpaq qadının mühafizəsi üçün burada keşikçi qoyulsun. O, 
çadrasız Ninonu nəzərə alırdı. Ninonun halı dəyişmədi, çünki o, farsca başa düşmürdü. 
  Gecəni şəhər valisinin evində keçirtdik. Səhər tezdən keşikçilərimiz atları yəhərlədilər. 
Çarşab örtməyən Nino çılpaq sayıldığı üçün və eləcə də ölkəni bürümüş quldurlardan 
qorunmaq üçün keşikçilər bizi Tehrana kimi müşaiət etməli idilər. 
  Maşın yavaş-yavaş irəliləyirdi. Köhnədən qalmış yollarla Qəzvini keçirik. Şah Şahpur 
ordularını burada toplamışdı. Səfəvilər, sənətçilər, sənətçilərin xeyirxahları və 
müqəddəsləri burada məclis qurardılar. Yüz-yüzəlli kilometr yol getdim. Yol ilan kimi 
qıvrılırdı. Nəhayət uzaq Dəmavəndin qarlı təpəsindən Tehran qapısının dörd qülləsi 
ehtişamla yüksəlirdi. Qapı rəngarəng yumşaq çinilərlə bəzədilmişdi. Qapının üzərində 
zərif ərəb yazıları ilə həkk edilmiş kəlamlar elə bil şeytan gözləri kimi mənə baxırdı. 
Böyük qapının altında toz-torpaq içində bədənlərini yara basmış dilənçilər və pərişan 
dərvişlər oturmuşdular. Onlar incə barmaqlı arıq əllərini bizə uzadaraq hökmdarlara 
layiq Tehran şəhərinin gözəlliyi və əzəməti haqqında şerlər oxuyurdular, amma onların 
səsləri qəmgin və kədərli idi. Onlar bu minbir qübbəli şəhərə neçə illər bundan əvvəl 
böyük ümidlə gəlmişdilər. Lakin onların ümidləri puça çıxmışdı. 
  Balaca maşın əyri-üyrü dar küçələrdən, Top meydanından və şah sarayının Almas 
darvazası yanından keçib şəhərin o biri tərəfinə, Tehranın yaxınlığındakı Şəmiran 
qəsəbəsinə gedən geniş yola çıxır. 
  Şəmiran saray bağçasının qapıları taybatay açılmışdı. Qapıdan içəri girdikdə qızıl gülün 
ətiri bizi vurdu. Biz bağçadakı fəvvarələrin yanından keçib saraya girlik. Pəncərələri 
pərdələrlə örtülmüş qaranlıq otaq, bulaq suyu kimi sərin idi. Nino və mən başımızı 
yumşaq balışlara qoyub şirin yuxuya getdik. 
  Biz yatdıq, oyandıq, mürgülədik, yuxular gördük və yenidən yatdıq. Pəncərələri 
pərdələrlə örtülmüş bu sərin otaqda yatmaq həddindən artıq xoş idi. Saysız-hesabsız 
döşəklər, yastıqlar və xalılar alçaq divanın və döşəmənin üstünü örtmüşdülər. Yuxulu-
yuxulu bülbüllərin cəhcəhini eşidirdik. Adamı qeyri-adi bir hiss bürüyürdü. Biz bütün 
təhlükələrdən, Bakının əldən düşmüş qala divarlarından çox uzaqlarda, böyük bir sakit 
evdə mürgüləyirdik. Vaxt səssiz-səmirsiz keçirdi. Nino hərdənbir dərin bir ah çəkir, 
yuxulu qalxır, sonra başını mənim sinəmə qoyub yenidən yuxuya gedirdi. Mən isə İran 
hərəmxanasının cazibədar ətri gələn yumşaq yastığına başımı qoyub yatırdım. Məni 
dəhşətli bir tənbəllik bürümüşdü. Burnum qaşındığı zaman onu qaşımaq üçün əlimi 
qaldırmağa belə tənbəllik edirdik. Nəhayət burnumun qaşıntısı öz-özünə dayandı və mən 
yenidən yuxuya getdim. 
  Nino birdən oyandı və başını qaldırıb dedi: 
  – Əli xan, acından ölürəm. 
  Biz bağçaya çıxdıq. Fəvvarələrin ətrafını qızıl güllər bürümüşdü. Sərv ağacları göyə 
ucalırdı. Rəngarəng qanadlarını yelpinc kimi açmış tovuz quşu batmaqda olan günəşi, 
seyr edirdi. Uzaqlarda Demavənd dağı ucalırdı. Mən əl çaldım. Şiş sifətli bir hərəm 
xidmətçisi tez yanımıza gəldi. Onun dalınca da əlində xalça və yastıq tutan yaşlı bir qadın 
gəlirdi. Biz bir sərv ağacının kölgəsində oturub süfrə açdıq. Hərəm xidmətçisi su və ləyən 
gətirdi. Sonra yerə sərilmiş xalının üzərinə İran mətbəxinin ən ləziz yeməkləri ilə 
dolduruldu. 
 
106

---

  Pulemyotun şıqqıltısını eşitməkdənsə xörəyi əllə yemək yaxşıdır, deyən Nino sol əlini 
buğlanan plova uzatdı. Xədimağası qorxunc bir ifadəylə ona baxdı. Ağasının utanmasına 
şahid olmasın deyə xidmətçi üzünü yana çevirdi. 
  Mən Ninoya, İranda plovun sağ əlin üç barmağı ilə necə yeyildiyini öyrətdim. Bakını 
tərk etdiyimiz gündən bəri ilk dəfə olaraq Nino güldü. İndi mən də artıq özümü sakit hiss 
edirdim. Şah ölkəsində, Şəmiran sarayında, dindar şairlərin və müdriklərin diyarında 
həyat çox gözəl idi.  
  Nino birdən soruşdu: 
  – Bəs sənin əmin Əsəd-əs Səltənə ilə onun hərəmxanası haradadır? 
  – Hər halda, şəhərdəki saraydadı. Üç arvadı da onun yanında olmalıdır. Hərəmxananı 
soruşursan? Bu bağça və ətrafındakı otaqlar elə hərəmxanadır da! 
  Nino güldü: 
  – Deməli, məni hərəmxanaya gətirmisən, eləmi? Mən bilirdim ki, əvvəl-axır belə olacaq. 
  Bu zaman ikinci bir hərəm xidmətçisi gəldi. Bu xidmətçi bədəncə arıq və bir qoca idi. O, 
bizə yaxınlaşıb soruşdu ki, bizim üçün mahnı oxusun ya yox. Biz istəmədiyimizi bildirdik. 
Üç qız gəlib xalçaları bükdülər. Əvvəlki qoca xidmətçi də gəlib süfrədən artıq qalan 
yeməkləri yığışdırıb apardı. Balaca bir oğlan da tovuz quşuna yem verirdi. 
  – Əli xan, bu adamlar kimdirlər? 
  – Xidmətçilər. 
  – Görəsən nə qədər xidmətçi var burada?! 
  Mən bunu bilmədiyim üçün xidmətçini çağırıb ondan soruşdum. O bir qədər 
fikirləşəndən sonra dedi ki, Hərəmxanaya iyirmi səkkiz qulluqçu xidmət edir. 
  – Bəs burada neçə arvad yaşayır? 
  – Hal-hazırda ancaq biri, o da sənin yanında oturan qadındır. Amma burada kifayət 
qədər yer vardır. Əsəd-əs-Səltənə arvadları ilə birlikdə şəhərdə yaşayır. Bu indi sənin 
hərəmxanandır. 
  Sonra o oturub sözünə davam etdi: 
  Mənim adım Yəhya Quludur. Mən sənin namusunun keşikçisiyəm, xan. Mən yazmağı, 
oxumağı və hesablamağı bilirəm. Evi idarə etməyi və qadınlarla əlaqədar bütün 
məsələlərdən başım çıxır. Mənə bel bağlaya bilərsən. Yanınızda oturan qadının əcnəbi 
olduğu bəllidir. Amma mən ona yavaş-yavaş əxlaq və rəftar qaydalarını öyrədə bilərəm. 
Mən görürəm ki, onun qoltuqlarının altı tüklüdür. Bəzi ölkələrdə qadınların tərbiyəsinə 
son dərəcə etinasızlıq edirlər. Sabah onun dırnaqlarına həna qoyacağam və yatmazdan 
əvvəl onun ağzını da müayinə edərəm. 
  – Ay Allah, daha bunlar nəyə lazımdır? 
  – Çürük dişləri olan qadınların ağzından pis iyi gəlir. Mən onun dişlərinə baxıb, nəfəsini 
iyləməliyəm. 
  – Bu adam orada nə boşboğazlıq edir? – deyə Nino soruşdu. 
  – O diş həkimi kimi öz xidmətini təklif edir. Əcaib bir tipə oxşayır. 
  Qəribə bir vəziyyətə düşmüşdüm. Sonra hərəm xidmətçisinə dedim: 
  – Yəhya qulu, görürəm sən mədəniyyətə aid olan bütün məsələlərdən xəbəri olan 
səriştəli bir adamsan. Lakin, mənim arvadım hamilədir və ondan muğayat olmaq 
lazımdır. Elə bu səbəbdən də, körpə dünyaya gələnədək tərbiyə məsələlərini təxirə salırıq. 
 
107

---

  Bunu deyərkən utandığımdan yanaqlarımın qızardığını hiss edirdim. Nino həqiqətən 
hamilə idi, amma buna baxmayaraq mən yenə yalan danışırdım. 
  Hərəm xidmətçisi cavab verdi: 
  – Siz çox ağıllı hərəkət edirsiniz, xan. Hamilə qadınlar anlaşılmaz olurlar. Yeri gəlmişkən 
deyim ki, doğulacaq uşağın oğlan olmasını təmin etmək üçün bir əlac var. – O, bunu 
deyib Ninonun zərif vücudunu nəzərdən keçirdib əlavə etdi: 
  – Mənə elə gəlir ki, onun üçün hələ bir-iki ay vaxtı var. 
  Eyvandan çoxlu ayaq səsləri gəldi. Xidmətçilər və qadınlar bir-birlərinə qəribə işarələr 
etdilər. Yəhya Qulu eşiyə çıxdı və dərhal çox qayğılı halda geri qayıtdı. 
  – Xan, möhtərəm Seyid Mustafa həzrətləri səni salamlamaq istəyir. 
  Hərəmxanada sizi narahat etməyə cürət etməzdim, amma Seyid də Peyğəmbər nəslinə 
mənsub elmli bir adamdır. O, sizi Böyük Salonda gözləyir. “Seyid” sözünü eşidən kimi 
Nino başını qaldırdı: 
  – Seyid Mustafanımı deyirsiniz. Deyin gəlsin, hamımız birlikdə çay içərik. 
  Mən çaşqın və bir az da utancaq halda dedim: 
  – Seyid buraya gələ bilməz, Nino. Bura hərəmxanadır. 
  – Ah, buranın nə qəribə adətləri var. Onda onunla kənarda görüşərik. 
  – Nino, qorxuram ki... Sənə necə başa salım... Bilirsən də İranda bir çox şeylər bizim 
ölkəmizdəkindən fərqlidir. Seyid axı kişidir. 
  Təəccübdən Ninonun gözləri bərəldi. 
  – Yəni demək istəyirsən ki, məni Bakıdan Dağıstana aparan Seyid Mustafa buraya gələ 
bilməz? 
  – Hə, Nino, qorxuram... Heç olmasa müəyyən vaxt keçənə qədər... 
  Nino birdən birə soyuq bir tərzlə “yaxşı” – dedi. “İndi isə çıx get”.  
  Əzab çəkə-çəkə bayıra çıxıb getdim, sonra da Seyidlə böyük kitabxanada oturub çay 
içirdim. Seyid Mustafa deyirdi ki, Bakı kafirlərin əlindən azad olunana kimi Məşhədə 
gedib orada məşhur əmisinin yanında qalmaq istəyir. Dedim ki, bu çox yaxşı düşünülmüş 
fikirdir, Seyid çox nəzakətli bir adam idi. O, Ninonu heç soruşmurdu və bir dəfə də olsun 
onun adını belə çəkmədi. Qəflətən qapı açıldı. 
  – Axşamınız xeyr olsun, Seyid. 
  Ninonun səsi boğuq idi. 
  Seyid Mustafa yerindən hoppandı. Onun çopur sifətində dəhşət ifadəsi var idi. 
  Nino xalçanın üstündəki döşəkdə oturdu: – Bir stəkan da çay içərsinizmi, Seyid? 
  Eşikdə təlaşla gəlib gedən adamların ayaq səsləri gəlirdi. Şirvanşir evinin nüfuzu 
birdəfəlik yerə vurulmuşdu. Seyid yalnız bir neçə dəqiqədən sonra özünə gəldi. Nino 
qaşqabağını sallayıb güldü: 
  – Mən pulemyotdan qorxmamışam, sənin üç, beş, hərəm xidmətçilərindən mi 
qorxacaydım – dedi. 
  Beləliklə biz hamımız, axşama kimi bir yerdə qaldıq. Çünki Seyid sadəcə incə bir kişi 
deyil idi, eyni zamanda da çox anlayışlı bir insan idi. 
  O gecə yatmazdan əvvəl hərəm xidmətçisi alçalmış bir adam kimi mənə yaxınlaşıb dedi: 
  – Ağa, mənim cəzamı veriniz. Mən arvadınızı gözümdən qoymalı deyildim. Lakin onun 
bu dərəcədə çılğın və bu qədər yabanı olacağı kimin alğına gələ bilərdi. Bu mənim 
günahım, diqqətsizliyimdir ağa. 
 
108

---

  Özünü son dərəcə günahkar sayan bir insanın ifadəsi vardı onun girdə sifətində.  
     
  XXIV 
   
  Qəribədir! Bibiheybətin neft hopmuş sahilində son güllə səsini eşidən zaman elə bilirdim 
ki, mən bir daha özümü xoşbəxt hiss etməyəcəyəm. Lakin Şəmiran sarayının gül qoxulu 
bağçasında dörd həftə içərisində özümü vətənimdə olduğum kimi tamamən rahat hiss 
edirdim. 
  Şəhərə çox nadir hallarda gedərdim. Şəhərdə dostlara baş çəkərdim və yaxud 
xidmətçilərimin müşayiəti ilə Tehran bazarının qarmaqarışıq yollarında dolaşıb alış-veriş 
edən adamları seyr edərdim. 
  Nəhəng çətirə bənzər qübbəli bir damın altında dar küçələr, qaranlıq döngələrdə 
gündüzlər belə yanan lampalar, çadıra bənzər dükanlar uzanırdı. Bazarda vaxtımı qızıl 
güllər, xalçalar, baş örtükləri, ipək əşyalar və zinət şeylərini axtarmaqla, keçirirdim. 
Onların arasında qızılla işlənmiş güyümlər, çox qədim boyunbağları, bilərziklər, tumac 
balışlar və seçmə ətriyyatlar tapıb alırdım. Aldığım şeylərə uyğun İran tacirlərinin 
ciblərinə böyük gümüş tümənlərim axırdı. Xidmətçilərim Şərqin qeyri adi cah-cəlallarını 
daşıyıb aparırdılar. Bunların hamısı Nino üçün idi. 
  Xidmətçilərin kürəkləri yükün altında iki qat olurdu. Mən isə bəzi şeyləri almaq üçün 
hələ də bazarda gəzişirdim. Bazarın bir tinində tumac cildli Qurani Kərim və miniatür 
rəsmlər satılırdı: birinci rəsmdə sərv ağacının altında badam gözlü bir Şahzadə və onun 
yanında oturmuş bir qız, ikinci rəsmdə isə ova çıxmış padşah, havada uçan bir nizə və 
qaçmaqda olan bir ceyran təsvir olunurdu. Yenə də gümüş tümənlər cingildəməyə 
başladı. Bir az irəlidə iki tacir alçaq kürsüdə oturmuşdular. Onlardan biri cibindən bir 
gümüş tümən çıxardıb o birisinə verir. O da tüməni diqqətlə gözdən keçirir, dişlərinin 
arasında sıxıb dişləyir, balaca bir tərəziyə qoyub çəkir və iri bir torbaya qoyurdu. Tacir 
borcunu tam ödəyənə qədər əlini yüz, min, bəlkə də on min dəfə torbaya salıb çıxardırdı. 
Hərəkətlərindən və üzünün ifadəsindən ləyaqətli adama oxşayırdı. Bu ticarətdir! Axı 
Peyğəmbərimizin özü də tacir olmuşdur. 
  Bazar labirinti xatırladırdı. Həmin iki tacirin dükanı yanında müdrik bir qoca kişi oturub 
qabağındakı kitabın səhifələrini vərəqləyirdi. Qocanın sifəti yosun basmış qədim qaya 
yazılarını yada salırdı. Uzun incə barmaqları onun iltifatlı və rəhmdil olduğuna dəlalət 
edirdi. Kitabın saralmış vərəqlərindən Şiraz güllərinin ətri, İran bülbüllərinin cəh-cəhi, şən 
nəğmələrin səsi, badam gözlərin, uzun kipriklərin xəyali təsviri duyulurdu. Qocanın incə 
barmaqları bu qədim kitabın səhifələrini ehtiyatla vərəqləyirdi. 
  Bazar səs-küylü adamlarla dolu idi. Çox qədim və zərif rəngləri olan bir Kirman 
xalçasını görüb sahibi ilə qiymət danışmağa başladım. Üzərində bağça naxışları olan 
xalçalardan Ninonun xoşu gəlirdi. Bazarda birisi qızılgül suyu və qızılgül yağı satırdı. 
  Xidmətçilər əldən düşmüş halda yanımda dayanmışdılar. Bunların hamısını tez Şimrana 
aparın. Mən sonra gələcəyəm. 
  Xidmətçilər izdihamın içinə girib, gözdən itdilər. Bir neçə addım qabağa atıb çayxananın 
alçaq qapısından başımı aşağı əyərək içəri keçirəm. Çayxana ağzına qədər adamla dolu 
idi. Çayxananın ortasında qırmızı saqqallı bir kişi oturmuşdu. Gözlərini yarı qapamış bu 
 
109

---

kişi Hafizin bir qəzəlini oxuyurdu. Dinləyicilər ovsunlaşmış kimi dərindən köks ötürür və 
qəzəldən ləzzət aldıqlarını gizlətmirdilər. 
  Sonra həmin kişi qəzetdən xəbərləri oxumağa başladı: “Amerikada elə bir cihaz icad 
edilib ki, söylənilən sözü bütün dünyaya eşitdirir. Parıltısı günəş şəfəqindən güclü, əli 
marsa çatan, taxtı dünyadan uca olan hökmdarımız şahənşah Sultan Əhməd, Şah Bakeşah 
sarayında İngiltərədə hakimiyyətdə olan kralın elçilərini qəbul etmişdir. 
  Dinləyicilər heyrətlə ona qulaq asırdılar. Sonra qırmızı saqqallı kişi qəzeti büküb, yenə 
mahnı oxumağa başladı. Mahnı bu dəfə cəngavər zal oğlu Rüstəmdən və onun oğlu 
Zöhrabdan bəhs edirdi. Mən gözlərimi isti məxməri çaya zilləyib, fikirləşirdim ki, işlər 
lazım olan tərzdə getmir. 
  Mən İrandayam, sarayda yaşayıram, həyatımdan da razıyam. Nino da mənimlə eyni 
sarayda yaşayır, ancaq həyatından tamamilə narazıdır. O, Dağıstanda dağlı həyatının 
bütün əzab-əziyyətinə qatlaşırdı. Burada isə dəbdəbəli İran həyat tərzinin əxlaq 
qaydalarına uymaq istəmirdi. Polis qadınlarla kişilərin küçələrdə yan-yana getmələrini 
qadağan etmiş olduğu halda, Nino mənimlə birlikdə küçəyə çıxıb gəzmək istəyirdi. 
Həqiqətən bu ölkədə ərlə arvad birlikdə nə qonaq qəbul edə bilərdi və nə də bir yerdə 
gəzməyə çıxa bilərdi. Nino mənə yalvarırdı ki, şəhəri ona göstərim. Onu fikrindən 
döndərməyə çalışan zaman isə Nino qəzəblənirdi. Ninoya deyirəm ki, böyük 
məmnuniyyətlə şəhəri sənə göstərərdim, amma səni şəhərə apara bilmərəm, məni düz 
başa düş. 
  Onun iri qara gözlərində narazılıq hissini oxumaq olurdu. Axı onu necə başa salım ki, 
xanın arvadı çadrasız küçələrdə gəzə bilməz. Ona ən bahalı çadra almışam. Nino, bax gör 
çadra nə qəşəngdir. Çadra qadının üzünü günəşdən və tozdan qoruyur. Vallah, mən də 
böyük məmnuniyyətlə çadra örtmək istərdim.  
  Nino kədərlə gülümsəyir və çadranı qırağa qoyub deyirdi. 
  – Üzünü örtmək qadın üçün ləyaqətsizlikdir, Əlixan. Əgər çadra örtsəm, mən özüm-
özümə ömrüm boyunca nifrət edərəm. 
  Ona polisin bu barədəki əmrini göstərdim. Nino onu cırıb atdı. Onu şəhərdə gəzdirmək 
üçün hər yeri qapalı, şüşələrinə də pərdə çəkilmiş kareta sifariş verdim.  
  Sonra da Nino ilə karetaya minib şəhəri gəzdik. Top meydanından keçərkən Nino atamı 
gördü və istədi ona salam versin. Bu bir dəhşət idi. Onun könlünü almaq üçün bazarın 
yarısını satın almaq gərəkdi...  
  İndi də burada oturub fincanımın içinə baxıram. 
  Nino darıxdığından məhv olub gedirdi, mən isə ona heç bir yardım edə bilmirəm. O 
Tehrandakı Avropalıların arvadları və qızları ilə tanış olmaq istəyir. Amma buna yol 
vermək olmaz. Çünki bir Xan arvadının kafirlərin arvadları ilə tanış olub dostluq etməsi 
xoş qarşılanmayacaq. Onlar Nino ilə dostluq edərlərsə Ninonun hərəmxana həyatına necə 
tab gətirməsinə o qədər acıyacaqlar ki, nəhayət o doğrudan da bu məşəqqətə dözə 
bilməyəcək!.. 
  Bir neçə gün əvvəl Nino, xala və bibilərimi görməyə getmişdi və oradan dəhşət içində 
qayıtmışdı. Nino evə gələn kimi qışqırıb dedi: 
  Əli xan, onlar bilmək istəyirdilər ki, sən gündə neçə dəfə öz məhəbbətinlə məni xoşbəxt 
edirsən. Onlar ərlərindən eşidiblər ki, sən bütün vaxtını mənimlə keçirirsən. Onlar mənə 
cinlərdən qorunmaq üçün bir dərman verdilər və məsləhət gördülər ki, gözmuncuğu 
 
110

---

taxım. Bunlar məni mütləq düşməndən qoruyacaq. Sonra, sənin bibin Sultan xanım 
soruşdu ki, belə cavan ərin tək bir arvadı olması yəqin ki, onu darıxdırır. Sonra da hamısı 
səni oğlanlardan necə uzaq tuta bildiyimi öyrənmək istədilər. Xalam qızı Suat hər hansı 
bir zöhrəvi xəstəliyə tutulmuş olub, olmadığımı bilmək istəyirdi. Onlar iddia edirdilər ki, 
mənə qibtə etmək lazımdır. Eşidirsənmi? 
  Bacardığım qədər ona təsəlli verdim. O, ürkmüş bir uşaq kimi küncə qısılıb dəhşət içində 
mənə baxırdı. Nino xeyli vaxt idi ki, özünə gələ bilmirdi. 
  Çayım lap soyumuşdu. Çayxanada oturmuşdum ki, camaat mənim bütün günümün 
hərəmxanada keçmədiyinin şahidi olsun. Çünki burada kişinin daim arvadının yanında 
olmasına yaxşı baxmırlar. Qohumlarım artıq məni ələ salmağa başlamışdılar. Burada 
yalnız müəyyən vaxtlarını qadına sərf etməlisən. Qalan vaxtın sahibi isə kişidir. Halbuki 
Ninonun yeganə təsəllisi mənəm, onun qəzeti də, teatrı da, qəhvəxanası da, dost-tanışı da, 
bunlardan başqa onun əri də mənəm. Elə ona görə də onu tək qoya bilmirəm. 
  Bütün bazarı ona hədiyyə alıram. Çünki bu axşam əmim atamın şərəfinə böyük bir 
ziyafət verməlidir. Şahzadələrdən biri də bu məclisə gələcək. Nino isə evdə, onu Saray 
həmərlərinin ənənələrini tərbiyə etməyə çalışan hərəm xidmətçisinin yanında qalmalı idi. 
  Bazarı tərk edib, avtomaşınla Şimrana yollandım. Nino dərin düşüncələr içində başdan 
başa xalılar döşənmiş salonda oturub sırğa, qolbağ, ipək şallar və ətriyyat yığınına 
baxırdı. O tez tələsik nəzakətlə məni öpdü. Hərəm xidmətçisi soyuq şərbət gətirdi və 
narazı halda hədiyyələrə baxıb dedi: 
  – Kişi arvadının nazını bu dərəcədə çəkməməlidir!.. 
  İranlının həyatı gecə başlayır. Gündüz həyatı isə isti və tozlu keçir. Buna görə də çox can 
sıxıcıdır. Lakin gecə olduqda insanlar yenidən canlanır, düşüncələr sərbəstləşir və söhbət 
asanlaşır. Gecələr qəribə İran alicənablığı oyanır ki, bu alicənablıq Bakıdakı, Dağıstandakı 
və Gürcüstandakı aləmdən çox fərqlənir və mən bu həyat tərzinə heyran olmuşam. 
  Əmimin karetaları saat səkkizdə evimizin qabağında dayandı. Onların biri atam üçün 
biri də mənim üçün idi. Üsul qaydaları belə tələb edirdi. Hər karetanın qabağında 
əllərində fənər tutmuş üç nəfər piş-xidmət dururdu. Fənərlərin işığı onların üzünə 
düşürdü. Bu xəbərdarçılar hələ uşaq ikən onların bellərində cərrahiyyə əməliyyatı aparıb 
dalağını kəsib çıxardırlar. Belələrinin ömrü boyu yeganə vəzifəsi, karetaların qabaqlarınca 
qaçıb, ciddi bir səslə “Xəbərdar!” deyə çığırmaq olurdu. 
  Küçələrdə adam görünmürdü. Ancaq buna baxmayaraq xidmətçilər eyni ahənglə 
“Xəbərdar!” deyə cığırırdılar. Biz dar küçələrdən, sonu görünməyən boz rəngli divarların 
qabaqlarından keçirdik. Bu divarların arxasında isə kazarmalar, saraylar, yaxud idarələr 
yerləşirdi. Küçə tərəfə baxan kərpicdən tikilmiş boz rəngli divarlar İran 
məhrəmiyyətlərini gizlədirdi. 
  Bazarın yuvarlaq günbəzləri ay işığında sanki gözəgörünməz bir əl tərəfindən toplanmış 
saysız-hesabsız balonları xatırladırdı. Biz, qalın bir hasarda bürüncdən səliqə ilə 
düzəldilmiş darvaza qarşısında dayandıq. Darvaza açıldı və biz bağçaya girdik. 
  Mən bu evə tək gəldiyim zamanlar, darvazanın qabağında köhnə paltar geymiş bir qoca 
dayanardı. Bu gün isə sarayın qabağı çiçəklərdən düzəldilmiş hörüklər və iri fənərlərlə 
bəzədilmişdi. Karetalarımız saraya çatıb durduqda bir sırada dayanmış səkkiz adam bizə 
baş əydi. Bu böyük həyət balaca hasarla iki yerə bölünmüşdü. İçəri tərəfdə hərəmxana 
 
111

---

yerləşirdi. Orada fəvvarələr fışqırır, bülbüllər oxuyurdu. Kişilərə aid olan həyətdə isə qızıl 
balıqlar üzən dörd bucaq bir hovuz var idi.  
  Biz karetadan düşdük. Bizi qarşılamaq üçün əmim qapıya yaxınlaşdı. Onun balaca əli 
üzünü örtmüşdü. O, təzim etdi və bizi evə apardı. Sütunları qızıl suyu ilə işlənmiş və 
divar taxtaları oymalı naxışlarla bəzədilmiş böyük salon adamla dolu idi. Adamların 
başlarında müxtəlif baş geyimləri var idi: buxara papaqları, əmmamələr. Libaslar da incə 
qara qumaş parçadan idi. Tam ortada iri əyri burunlu, saçları ağarmış və qaşları quş 
qanadlarını andıran yaşlı bir kişi oturmuşdu. Bu, əlahəzrət şahzadə idi. Biz içəri girəndə 
hamı ayağa qalxdı. Əvvəlcə şahzadəni, sonra da o birilərini salamladıqdan sonra yumşaq 
döşəkcələrin üstündə əyləşdik. Bir-iki dəqiqə dinməz oturduq. Sonra hamımız birdən 
yerlərimizdən qalxıb, yenidən bir-birimizə baş əyərək bir-birimizi salamladıq. Nəhayət, 
birdəfəlik yerlərimizdə oturduq və sükuta qərq olduq. Xidmətçilər mavi finjanlarda ətirli 
çay gətirdilər. Meyvə ilə dolu səbətlər əldən-ələ gəzirdi. Nəhayət sakitliyi əlahəzrət 
şahzadə pozdu. O, dedi: 
  – Mən çox diyarlarda səyahət etmişəm və bir çox gözəl ölkələr görmüşəm. Amma 
İrandakı qədər ləzzətli xiyar və şaftalını heç bir yerdə yeməmişəm. 
  O, bir xiyar götürüb soydu, üstünə duz səpdi və yavaş-yavaş yeməyə başladı. Onun 
gözləri kədərli idi. 
  Bu dəfə əmim sözə başladı: 
  – Əlahəzrətimiz haqlıdır. Mən də Avropada olmuşam və kafirlərin meyvələrinin çox 
balaca olduğuna təəccüb qalmışdım. 
  Avropa ölkələrinin birində İran padşahlığını təmsil edən kübar bir zat dillənib dedi: 
  – Mən həmişə İrana qayıdan zaman bilin ki, nə qədər məmnun oluram. Dünyada elə şey 
yoxdur ki, biz İranlılar ona qibtə edək. Dünyadakı insanları İranlılar və Barbarlar deyə iki 
yerə ayırsaq zərrə qədər xəta etmərik. 
  Şahzadə əlavə etdi: 
  – Bilirsiniz, İranlılarla bərabər bəlkə bir neçə hindlini də buraya əlavə etmək olar. Bir 
neçə il bundan qabaq mən Hindistanda olduğum zaman, orada da bizim səviyyəmizə 
çatmış bir neçə adamlar gördüm. Tanıdığım bir alicənab hindli çox keçmədən yenə Barbar 
olduğunu bildirdi. O, məni evinə yeməyə dəvət etdi. Onunla bir süfrədə oturmuşdum. 
Təsəvvür edin ki, o kahının yarpağını yeyirdi. 
  Qonaqları dəhşət bürüdü. Yanaqları solmuş, başında iri əmmaməsi olan bir molla 
yorğun səslə dedi: 
  – İranlılarla qeyri-iranlılar arasındakı fərq budur. 
  Dünyada gözəlliyi həqiqətən təqdir edən yeganə insanlar bizlərik. 
  Əmim onunla razılaşdı: 
  – Düz deyirsiniz. Məsələn, mən harada oluramsa olum səs-küylü fabrikdən daha çox 
gözəl bir qəzələ üstünlük verirəm. Ən gözəl şer tərzi olan rübailəri ilk dəfə bizim şer 
ədəbiyyatımıza gətirən Əbu Seyidin kafirliyini bağışlayıram. 
  Əmim boğazını arıtladı və oxumağa başladı. 
   
  “Ta medresse ve minare viran neşhud 
  İn kar kalendari bisaman neşhud 
  Ta iman kafr ve kaft iman neşhud 
 
112

---

  Yek bende hakikatan musulman neşhud”.* 
   
  - ----------------------- 
  * Fərscadan hərfi tərcümə:  
  Nə vaxta qədər ki, mədrəsə və minarə viran olmayıb 
  Bu qələndərlik işi qanun-qaydaya düşməz. 
  Necə ki, küfr iman, iman isə küfr olmayıb 
  Heç bir bəndə həqiqətən müsəlman deyil. 
---------------------------------------------------- 
 
  – Dəhşətdir, dəhşət. Sən bu ahəngə bir bax! – deyə molla şerin son misrasını təkrar etdi: 
“Yek bende hakikatan musulman neşhud”. 
  Molla ayağa durdu və zərif lüləsi olan gümüş aftafanı götürüb, səndələyərək otaqdan 
çıxdı. Bir azdan sonra o, geri qayıdıb aftafanı yerə qoydu. 
  Bu arada atam sözə başladı: 
  – Əlahəzrət, bu düzdürmü ki, bizim baş nazirimiz Vosuq-əd-Devlen İngiltərə ilə yeni bir 
müqavilə bağlamaq istəyir? 
  Şahzadə gülümsədi: 
  – Bunu siz Əsəd-əs-Səltənədən soruşmalısınız. Bu məsələ artıq dövlət sirri deyil. 
  Əmim onun sözünü təsdiq etdi: 
  – Bəli, bu çox yaxşı bir müqavilədir. Çünki bu gündən sonra Barbarlar artıq bizim 
küləmiz olacaqlar.  
  – Nə üçün? 
  – Bilirsiniz, ingilislər çalışmağı, biz isə gözəllik içində yaşamağı sevirik. Onlar döyüşü, 
biz isə əmin-amanlığı sevirik. Elə ona görə də biz onlarla sazişə gəldik. Bundan sonra 
sərhədlərimizin təhlükəsizliyinin qeydinə qalmağa lüzum qalmayacaqdır. İngiltərə İranın 
müdafiəsini boynuna götürür. Onlar yollarımızı tikəcəklər, binalar inşa edəcəklər və 
üstəlik bizə hələ pul da verəcəklər. Çünki İngiltərə, dünyaya hər millətdən çox 
mədəniyyət gətirənin biz olduğumuzu çox yaxşı bilir. 
  Əmimin yanında dayanan yaxın qohumum Bəhrəm xan Şirvanşir başını qaldırıb dedi: 
  – Siz inanırsınız ki, İngiltərə bizi mədəniyyətimizə görə müdafiə edir? Bəlkə bu işlər 
neftimizdən ötrüdür? 
  Əmim laqeyd şəkildə cavab verdi: 
  – Mədəniyyət də, neft də dünyaya nur saçmaq üçündür, hər ikisinin qorunmağa 
ehtiyacları vardır. Lakin bizdən yaxşı əsgər çıxmaz. 
  Bu dəfə sual vermək növbəsi mənə çatdı: 
  – Niyə çıxmaz? Məsələn, mən xalqımız uğrunda vuruşmuşam və gələcəkdə də onun 
uğrunda vuruşa hazıram. 
  Əsəd-əs-Səltənə narazı halda mənə baxdı. O çay fincanını yerə qoyub lovğalana-
lovğalana dedi: 
  – Mən heç bilmirdim ki, Şirvanşirlər arasında da vuruşa hazır olan əsgərlər vardır. 
  – Yox, əlahəzrət, Əli xan həqiqətən əsgər deyil, o zabitdir. 
  Şahzadə: 
  – Onların arasında fərq yoxdur – deyib istehza ilə təkrar etdi: “Sən bir zabitə bax!” 
 
113

---

  Mən danışmayıb susdum. Tamamilə yaddan çıxarmışdım ki, hər hansı bir iranlının 
nəzərində əsgər olmaq ləyaqətli iş deyil. 
  Orada olanların arasında təkcə yaxın qohumum Bəhram xan Şirvanşir, deyəsən başqa 
fikirdə idi. O hələ gənc idi. Şahzadənin yanında oturan yüksək rütbə sahibi olan Muşir-
əd-Devle idi. O Bəhram xana nəsihət edərək deyirdi ki, Allahın qoruduğu İranın bu 
dünyada parlamaq üçün artıq qılınca ehtiyacı yoxdur. Onun oğulları keçmişdə öz 
cəsarətlərini sübut etmişdilər. 
  O nəsihətinə yekun vurub dedi: 
  – Şahinşahın xəzinəsində saf qızıldan yer kürəsinin modeli var. Orada bütün ölkələr 
müxtəlif cəvahiratlarla örtülmüşdür. Yalnız İran ərazisi ən təmiz və ən parlaq brilyantlarla 
örtülüb. Bu simvoldan başqa daha bir çox şeylər ifadə edir. Bu həqiqətdir. 
  Mən ölkədə kök salmış əcnəbi əsgərlərini və Ənzəlidəki cır-cındır geymiş, ayaqyalın 
polisləri, yadıma saldım. Bu idi Asiya. Avropalı olmaq qorxusundan silahlarını 
Avropanın ayaqları altına atan Asiya! 
  Şahzadə əsgərlik peşəsinə nifrət edirdi. Halbuki o özü vaxtı ilə əcdadlarımın iştirakı ilə 
Tiflisi fəth edənlərin arasında olmuşdu. O zamanlar İran başını uca tutub silahlardan 
istifadə etməyi bacarırdı. Lakin indi zəmanə dəyişib. Şahzadə şeri pulemyotdan üstün 
tutur. Bəlkə də ona görə ki, onun şerdən başı daha yaxşı çıxırdı. Artıq Şahzadə də, əmim 
də yaşlaşmışdılar. İran can verirdi, amma çox zərif bir şəkildə can verirdi. Birdən birə 
Ömər Xəyyamın bir rübaisi yadıma düşdü: 
   
  Şahmat taxtasıdır gecəylə gündüz 
  Orda oyun oynar insanla fələk 
  Onu qaldıraraq deyər “şah” və “mat” 
  Sonra öz yerinə qoyar salamat.* 
 
 - ------------------------------------------------- 
  * Şer hərfi tərcümə olunmuşdur. 
----------------------------------------------------  
 
 Dərin düşüncələrə daldığımdan, rübaini yüksək səslə oxumuş olduğumu bilməmişəm. 
Şahzadənin qaşqabağı açıldı.  
  – Deməli, sən təsadüfən əsgər olmusan. Bəs bunu mənə niyə demirsən? Görürəm 
oxumuş adamsan. Taleyini özün seçəsi olsaydın, doğrudanmı, əsgər olmağı istərdin? Mən 
Şahzadəyə doğru əyildim. Deyirsiniz o təqdirdə nəyi seçərdim? Mən sadəcə dörd şeyi 
seçərdim: yaqut dodaqları, musiqini, müdrik kəlamları və qırmızı şərabı. 
  Daqiqinin məşhur rübaisi mənə bütün qonaqların ehtiramını qazandırdı. Hətta yanaqları 
batıq molla belə zərif bir tərzdə gülümsədi. 
  Yemək salonunun qapıları açılıb, biz içəri girdiyimiz zaman gecə yarısı idi. Xalıların 
üstünə böyük bir süfrə sərilmişdi. Süfrənin tam ortasında böyük bir məcməyidə plov 
qoyulmuşdu. Süfrənin üstünə iri ağ lavaşlar düzülmüşdü. Saysız-hesabsız balaca və 
böyük boşqablar süfrənin üstünü doldurmuşdu. Salonun künclərində heykəl kimi 
hərəkətsiz halda duran xidmətçilərin əllərindəki fənərlərdən ətrafa işıq saçılırdı. Biz 
süfrənin ətrafında əyləşdik və süfrədəki müxtəlif yeməkləri növbə ilə boşqabımıza qoyub 
 
114

---

yeməyə başladıq. Oradakı ənənələrə görə yeməyimizi tez-tez yeyirdik, çünki iranlının 
həyatda yeganə tələsik etdiyi şey, onun yeyin yeməsidir. Molla qısa bir dua oxudu. 
  Qohumum Bəhram xan yanımda oturmuşdu. O, çox az yeyirdi və təəccüblə mənə tərəf 
baxırdı: 
  – İran sənin xoşuna gəlirmi? 
  – Bəli, həm də çox. 
  – Burada nə qədər qalacaqsan? 
  – Türklər Bakını tutana qədər. 
  – Mən sənə qibtə edirəm, Əli xan. 
  Onun səsi heyranlıq ifadəsiylə dolu idi. O, lavaş parçası götürüb bükdü və içini isti 
plovla doldurdu. 
  – Sən pulemyotun arxasında oturdun və düşmənlərinin gözlərindəki yaşı gördün. İranın 
qılıncı isə paslanıb. Biz min il bundan qabaq Firdovsinin yazdığı şerlərdən vəcdə gəlirik. 
Daqiqinin bir rübaisiylə Rudakinin bir rübaisini dərhal bir-birindən seçə bilirik. 
  Lakin avtomobil yolunu necə tikməyi və yaxud alaya komandanlıq etməyi bilmirik. 
  “Avtomobil yolları” sözünü eşidəndə Mərdəkan yolunda Naçararyanı qovduğum gecəni 
və ay işığı altındakı bostanları yadıma saldım. Nə yaxşı ki, Asiyada avtomobil yollarını 
salmağı heç kim bacarmırdı. Yoxsa, Qarabağ atı Avropa avtomobilini heç vaxt ötə 
bilməzdi. 
  – Avtomobil yolları nəyinizə lazımdır, Bəhram xan? 
  – Əsgərləri daşımaq üçün yük avtomaşınlarından istifadə edəcəyik. Bizim dövlət 
adamlarımız əsgərlərə ehtiyacı olmadığını iddia edirlər. Həqiqətdə isə bizim əsgərlərə 
ehtiyacımız var. Bizim pulemyotlara, məktəblərə, xəstəxanalara, nizama salınmış vergi 
sisteminə, yeni qanunlara və sənin kimi insanlara ehtiyacımız var. Bizə ən az lazım olan 
şey İranın nalələrini əks etdirən köhnə şerlərdir. Lakin başqa mahnı və şerlər də 
mövcuddur. Gilanlı şair Əşrəfin şerindən xəbərin varmı?  
  Bəhram xan əyilib xəfif bir səslə şerin bir beytini, mənə oxudu: “Kədər və ələm vətənin 
başının üstünü almışdır. Qalxın ayağa və İranın tabutunun dalınca gedin. Bu yolda İran 
gəncliyi həlak olmuşdur. Ay, tarlalar, təpələr və dərələr onların qanına boyanmışdır”. 
  Şahzadə bu şeri eşitsəydi, onu “iyrənc misralar” adlandırardı və deyərdi ki, onun şer 
zövqü təhqir edilmişdir. Bəhram xan inadkarlıqla: “Başqa bir gözəl şerdə var” dedi. O şeri 
Mirzə Ağa xan adında bir şair yazmışdı. İndi qulaq as: “Qoy Allah İranı kafir 
düşmənlərdən qorusun: İran gəlinlərinin təbii gözəlliyi heç bir zaman ingilis lordlarının 
məclislərinə qismət olmasın”. 
  – Pis deyil – deyərək güldüm. Çünki İran gəncliyi, köhnə nəsildən pis şerlər yazmaq ilə 
fərqlənirdi. 
  – Amma, Bəhram xan, bir de görüm, sən nəyə nail olmaq istəyirsən?  
  Bəhram xan, solmuş qırmızı xalçanın üstündə gərgin vəziyyətdə oturub sözə başladı: 
  – Sipəh meydanında heç olmusan? Orada lülələri paslanmış yüz dənə top qoyulub və 
onların da lülələri dörd yana yönəlib: qərbə, şərqə, şimala və cənuba. Heç bilirsənmi ki, 
qoca İranda yeganə silahlar paslı toplardan ibarətdir. Bu ölkədə bir dənə də olsun hərb 
gəmisi və rus kazakları, qırmızı uniformalı ingilis əsgərləri və sarayın keşiyini çəkən 
alayına mənsub dörd yüz nəfər bahadurdan başqa bir nəfər də olsun İran əsgəri yoxdur. 
Sən əminə, Şahzadəyə və şahənə rütbələrə malik olan digərlərinə bir bax? Onların gözləri 
 
115

---

sulanmış, gücsüz əlləri titrəyirdi. Onlar da Sipəh meydanındakı toplar kimi köhnəlib, 
paslanmışlar. Artıq bir o qədər ömürləri də qalmayıb. Ona görə də vaxtdır, onlar geri 
çəkilmədilər. Vətənimiz uzun illərdir ki, bu şahzadələrin və şairlərin yorğun və taqətdən 
düşmüş əllərində qalıb. 
  Bəsdir! İran qoca bir dilənçinin açılmış ovcuna bənzəyir. Mən istəyirəm ki, bu qoca ovuc 
bu elin möhkəm bir gənc yumruğuna çevrilsin. 
  – Burada qal, Əli xan. Sənin haqqında xeyli şeylər eşitmişəm: sənin pulemyot dalında 
oturub Bakının köhnə qala divarlarını qoruduğunu, gecə vaxtı Ay işığında öz düşməninin 
hülqumunu dişlərinlə üzdüyünü eşitmişəm. Burada isə köhnə qaladan başqa daha çox 
şeyi müdafiə etmək lazımdır. Bunun üçün sənin sərəncamında pulemyotdan daha güclü 
silah olacaqdır. Bu, səhərdən axşama qədər hərəmxanada oturmaqdan və yaxud Tehran 
bazarının gözəlliklərinə tamaşa etməkdən daha yaxşı deyil mi? 
  Cavab vermədim, dərin düşüncələr içində idim. Tehran! Dünyanın ən qədim şəhəri. 
Babil sakinləri ona Roqa-Rey adı vermişdilər. Roqa-Rey kralların şəhəri idi. Toz olmuş 
əfsanələr, qədim sarayların rəngi solmuş qızılları, Almas sarayının burma sütunları, 
qədim xalçaların solğun naxışları və müdrik rubailərin ehmallı ritmləri... İranın keçmişi, 
indisi və gələcəyi mənim gözlərimin qabağında dururdu. 
  – Bəhram xan – dedim – Əgər öz məqsədinə çatsan, asfalt yollar salsan, ən pis oxuyan 
şagirdləri müasir məktəblərə göndərsən, bəs onda Asiyanın ruhu harada olacaq? 
  Bəhram güldü: 
  – Asiyanın ruhunu deyirsən. Top meydanının qurtaracağında biz iri bir bina inşa 
etdirəcəyik. Asiyanın ruhu olan məscid bayraqlarını, şairlərin əl yazmalarını, miniatür 
rəsmləri və şəhvət yolunda əxlaqı pozulmuş oğlan uşaqlarını o binaya yığacağıq. Çünki 
bunların hamısı Asiyanın ruhuna aiddir. Binanın ön tərəfində də gözəl Kufi xətti ilə 
“Muzey” sözü yazılacaq. Əsəd-əs-səltənə əmini də muzeyin idarə edəni və əlahəzrət 
şahzadə də muzey müdiri ola bilərlər. 
  Bu binanı inşa etməkdə bizə yardım etmək istəyərsənmi? 
  Mən fikirləşərəm, Bəhram xan. 
  Yemək sona yetdi. İndi qonaqlar dağınıq qrup halında oturub söhbət edirdilər. Ayağa 
durub açıq eyvana çıxdım. Hava sərin və təmiz idi. Bağçadan İran güllərinin nəfis 
qoxuları gəlirdi. Yerə oturdum və təsbehimi çevirə-çevirə gözlərimi gecənin dərinliklərinə 
zillədim. Bazarın kərpicdən hörülmüş qübbələrinin o tayında Şimran sarayı yerləşirdi. 
Orada yastıq və xalçaların içində mənim Ninom yatırdı. Bəlkə də azacıq açıq dodaqları və 
göz yaşlarından nəm olmuş göz qapaqları şişmişdi. Məni dərin bir kədər bürüdü. 
Ninonun gözlərini bir daha gülər görmək üçün bazarın bütün ləl-cəvahiratı çatmazdı. 
  İran! Mən burada, hərəm xidmətçiləri və şahzadələr, dərviş və təlxəklər içərisində 
qalmalıyammı? Qalıb asfalt yollar salmalı, ordu qurmalı, Avropanın bir azacıq da olsa 
Asiyanın içərisinə dartıb gətirməliyəm mi?  
  Mən birdən-birə hiss etdim ki, dünyada heç bir şey mənə Ninonun gülər gözləri qədər 
qiymətli və əziz deyildir. Bu gözlər axırıncı dəfə nə vaxt gülüb? Nə vaxtsa Bakıda, qala 
divarlarının yanında. Məni birdən dəhşətli bir vətən həsrəti bürüdü. Toz basmış qala 
divarlarını və Nargin adasının arxasında batan günəş gəlib gözlərimin önündə durdu. 
Qurd qapısının altında başlarını aya tərəf qaldırıb ulayan çaqqalları gördüm. Bakı 
yaxınlığındakı düzləri səhradan gələn qum örtmüşdü. Sahil boyunca neftə hopmuş 
 
116

---

torpaqlar uzanırdı. Qız qalasının yanında alverçilər sövdələşirdilər. Nikolay küçəsindəki 
yol müqəddəs Tamara litseyinə aparırdı. Litseyin həyətindəki ağacların birinin altında 
Nino dayanmışdı. Onun əlində dərs kitabı, dolu və iri gözləri heyrətlə mənə baxırdı. İran 
güllərinin ətri qəflətən yoxa çıxdı. 
  Ətrafımı Bakının tərtəmiz çöl havası və xəfif bir dəniz, qum və neft qoxusu bürüdü. Uşaq 
anasını çağıran kimi mən də vətənimi səsləyirdim. Amma sonra artıq o vətənin mövcud 
olmadığını xatırladım. Tanrının məni dünyaya gətirdiyi bu şəhəri heç zaman tərk etməli 
deyildim. Bir it öz komasına bağlı olduğu kimi mən də köhnə şəhər qala divarlarına 
bağlıyam. 
  Başımı göyə çevirib səmayə baxdım: 
  İranın ulduzları şahın tacındakı ləl-cavahirat kimi iri və uzaq idi. Mən bu şəhərdə 
qəribçilik hissini indiki qədər heç bir zaman duymamışdım. Mən qala divarlarının 
kölgəsində Ninonun gözlərinin mənə gülümsədiyi Bakıya mənsubam. 
  Bəhram xan əlini çiynimə qoydu: 
  – Əli xan, deyəsən xəyala dalmısan? De görüm, mənim dediyim sözləri götür-qoy 
etdinmi? Yeni İranın binasını qurmağa yardım, etmək istəyirsənmi? 
  – Əmi oğlum Bəhram xan, mən sənə qibtə edirəm. Ana Vətənin nə demək olduğunu 
yalnız başqa bir ölkəyə sığınmış adam dərk edə bilir. Mən İran ölkəsini yenidən qura 
bilmərəm. Mənim xəncərim Bakının qala divarlarının daşında itilənmişdir. 
  O, kədərlə mənə baxdı və dedi: “Məcnun”. Ərəbcə olan bu söz həm aşiq və həm də 
sərsəm deməkdir. 
  Bəhram xanın damarlarında axan qan eynilə mənim qanımdan olduğu üçün sirrimi başa 
düşmüşdü. Ayağa qalxdım. Böyük salonda dəvət olunmuş möhtərəm qonaqlar yola 
düşən Şahzadəyə baş əyirdilər. Şahzadənin uzun barmaqlarını və xınalı dırnaqlarını 
gördüm. 
  Yox, yox! Mən buraya Firdovsinin şerlərini, Hafizin eşqnamələrini və Sədinin müdrik 
kəlamlarını söyləmək üçün gəlməmişəm. 
  Salona girdim və şahzadənin qabağında əyilib əlini öpdüm. Onun gözləri kədərli və fikri 
dağınıq idi, çünki qarşıda duran təhlükədən xəbərdar idi. Salondan çıxdım, avtomaşına 
minib Şimrana yollandım. Yolda paslanmış topların durduğu meydan, Şahzadənin 
yorğun baxışları və Ninonun itaətkarlığı heç cürə yadımdan çıxmayırdı.  
   
   
  XXV 
   
  Xəritə üzərindəki parlaq və qarmaqarışıq rənglər bir-birinə qarışmışdı. Şəhərlərin, 
dağların və çayların adlarını oxumaq mümkün deyildi. Xəritə divanın üstünə sərilmişdi. 
Mən də əlimdə balaca rəngbərəng bayraqlar tutmuşdum. Əlimdə bir qəzet də var idi.  
Orada da şəhərlərin, dağların və çayların adları xəritədəki kimi səhv yazılmışdı. Onların 
hər ikisini diqqətlə izləyib, qəzetdəki səhvləri  xəritədəki qarışıq adlarla uyğunlaşdırmağa 
çalışırdım. “Yelizavetpol/Gəncə” sözü yazılan yerin yanındakı bir dairənin içinə kiçik bir 
yaşıl rəngli bayraq qoydum. Lakin adın son beş hərfi Zonquldağ dağlarının üzərinə 
basılmışdı. Qəzetin yazdığına görə, Xoy şəhərindən olan vəkil Fətəli xan Gəncədə azad 
Azərbaycan Cümhuriyyətini elan etmişdir. Xəritədə Gəncənin şərqindəki sancdığım 
 
117

---

balaca yaşıl bayraqlar Ənvər paşanın göndərdiyi ordunun mövqelərini göstərirdi. Sağdan 
Nuri paşanın alayları Ağdaş şəhərinə yaxınlaşırdılar. Solda Mürsəl paşa İlisu vadilərini 
işğal etmişdi. Orada isə Yeni Azərbaycan Cümhuriyyəti  könüllülərinin taburldarı 
vuruşurdular. İndi xəritə tamamilə anlaşılır və oxuna bilən bir hala düşmüşdü. Rus 
işğalındakı Bakının ətrafına çəkilən Türk Çəmbəri yavaş-yavaş qapanırdı. Balaca yaşıl 
bayraqları bir azacıq da tərpətsən, düşməni göstərən qırmızı bayraq Bakını ifadə edən 
qatmaqarışıq nöqtədən sıxışdırılıb çıxarılardı. 
  Hərəm xidmətçisi Yəhya Qulu arxamda səssizcə durub, mənim xəritə üzərində 
oynadığım qəribə oyunumu çox maraqla izləyirdi. Balaca bayraqların rəngarəng böyük 
kağız üzərində hərəkət etməsi deyəsən ona, qüdrətli bir sehrbazın ağlasığmaz ovsunları 
kimi gəlirdi. Bəlkə də, o belə fikirdə idi ki, vətənimi kafirlərdən xilas etmək üçün Bakını 
təmsil edən qırmızı ləkənin üzərinə yaşıl bayraqları sancmaqla səmavi gücləri yardıma 
çağırmanın yetərli olacağına inanırdı. 
  Yəhya Qulu mənim bu sirli oyunuma mane olmaq istəmirdi, yalnız vəzifəsini yerinə 
yetirərək ciddi bir tonla mənə məlumat verməyə başladı: 
  Ay xan, gör başıma nə oyun gəlib. Nino xanımın dırnaqlarını xına ilə boyamaq üçün ona 
ən bahalı xına almışdım. Onun dırnaqlarını xına ilə boyamaq istədiyim zaman, Nino xına 
çanağını devirdi. Səhər tezdən onu pəncərənin qabağına apardım, başını yavaşca  
əllərimin  arasına  alıb,  istədim  ki, ağzını açsın. Ay xan, axı onun ağzında çürük dişi olub 
olmadığını və nəfəsindən iyi gəlib gəlmədiyini yoxlamaq mənim vəzifə borcumdur. Lakin 
buna əks olaraq xanımınız başını kobudca geriyə çəkərək, sağ əlini qaldırıb var 
qüvvəsiylə mənə bir sillə vurdu. Sillə o qədər də ağrıtmadı, amma qürurum çox qırıldı. 
Nökərinizi bağışlayın, xan. Amma mən onun bədənindəki tükləri qırxmağa cəsarət 
etmirəm. O, həqiqətən qəribə bir xanımdır. O, qolbağı taxmır, qarnında daşıdığı uşağı 
qorumaq üçün də heç bir tədbir görmür. Doğulacaq uşaq əgər qız olarsa, məni yox, ey 
xan, Nino xanımı məzəmmətləyərsən. Hər halda, onun içində, pis bir ruh var ki, ona 
toxunan kimi başlayır titrəməyə. Əbdül Qasım məscidin yaxınlığında bir qoca qarı 
tanıyıram. Pis ruhları qovmaqda onun bərabəri yoxdur. Mənə elə gəlir ki, o qarını buraya 
çağırsaq yaxşı olar. Bir fikirləşin, xanımın dərisi pozulsun deyə, o səhərlər üzünü buz 
kimi soyuq su ilə yuyur. O, dişlərini hamı kimi sağ əlinin şəhadət barmağı ilə yumaq 
əvəzinə, dişlərini kobud bir fırça ilə elə yuyur ki, dişlərinin ətləri qanayır. Onu belə 
davranmağa ancaq bədənə girmiş murdar ruhlar məcbur edə bilər. 
  Mən onun dediyi sözlərə heç qulaq asmırdım. Demək olar ki, o hər gün evimə gəlib biri-
birinə oxşayan məlumatları mənə çatdırırdı. Onun gözləri qayğı hissi ilə dolu idi. O 
namuslu bir adam kimi sadəcə vəzifəsini yerinə yetirmək istəyirdi. Çünki o, gələcək 
uşağım üçün məsuliyyət daşıdığını hiss edirdi. 
  Nino onunla uğursuz, amma inadkar bir mübarizə aparırdı. O, yastıqları Yəhya 
Qulunun üstünə tullayır, evin ətrafındakı bağça divarının üstünə çıxıb orada çadrasız 
gəzir və otağın divarlarına gürcü qohumlarının fotaşəkillərini vururdu. Yəhya Qulu 
bütün bunları mənə qəmgin halda və böyük təlaşla xəbər verirdi. Nino isə axşamlar 
divanda oturub ertəsi gün üçün savaş planını hazırlayırdı.  
  O, fikirli halda çənəsini ovxalaya-ovxalaya “nə deyirsən, Əli xan, sabah nə edim?” deyə 
soruşdu. Gecə onun üzünə azacıq su mu fışqırdım, yoxsa sabah səhər onun üstünə pişik 
mi atım? Yox, mən nə atacağımı hələ ki, bilmirəm. Mən hər gün fəvvarənin yanında 
 
118

---

gimnastika ilə məşğul olacağam, sonra onu da gimnastika etməyə məcbur edəcəyəm, 
çünki o çox kökəlməyə başlayıb. 
  Nino qorxunc intiqam planları hazırlayırdı. O, yuxuya gedənə qədər onların üzərində 
işləyirdi. Ertəsi gün hərəm xidmətçisi dəhşət içində gəlib mənə dedi: 
  “Əli xan, Nino xanım fəvvarənin yanında durub, qolları və ayaqları ilə çox qəribə 
hərəkətlər edir. Qorxuram, ağa. O, bədənini gah qabağa, gah da arxaya elə əyir ki, elə bil 
bədəni sümüksüzdür. O, istəyir ki, mən də onun etdiyi hərəkətləri təkrar edim. Amma 
xan, mən mömin müsəlmanam və yalnız Allahın qarşısında əyilib alnımı yerə qoyuram. 
Xanımın sümükləri və ruhunun gələcəyi üçün çox qorxuram. 
  Hərəm xidmətçisini qovmaq heç bir şeyi həll etməyəcəkdi. Çünki onun yerinə başqası 
gələcəkdi. Hərəm xidmətçisi olmayan ev, ev sayılmırdı. Evin təsərrüfat işini kimsə apara 
bilməzdi, ev işini görən qadınlara və pulun hesabatına nəzarət kimsə edə bilməzdi. 
Bunları yalnız hərəm xidmətçiləri edərdilər. Onlar arzu deyilən şeyləri duymadıqları 
üçün, onların rüşvətlə satın almaq da mümkün deyildi. 
  Buna görə də mən susurdum və bütün diqqətimi Bakının ətrafını bürüyən bir sıra kiçik 
yaşıl bayraqlara vermişdim... 
  Hərəm xidmətçisi yavaşca öskürüb dedi: 
  – Əbdül-Qasım məscidinin yaxınlığında oturan qadının evə çağırtdırım, gəlsin mi? 
  – Nə üçün, Yəhya Qulu? 
  – Nino xanımın bədəninə girmiş murdar ruhları çıxartmaq üçün. 
  Mən dərin bir ah çəkdim. Çünki Əbdül-Qasım məscidinin yanında oturan müdrik qadın 
Ninonun bədəninə girmiş Avropa ruhlarını çıxarda biləcək iqtidarda olacağını 
sanmırdım. 
  – Buna ehtiyac yoxdur, Yəhya Qulu. Mən özüm də pis ruhları bədəndən çıxarda bilirəm. 
Vaxtı gələndə mən hər şeyi qaydaya salacağam. Amma indi bütün gücümü bu balaca 
yaşıl bayraqların üzərinə toplamağım lazım gəlir. 
  Xidmətçinin gözlərində qorxu və maraq hissi oyandı: 
  – Yaşıl bayraqlar qırmızıları sıxışdırdığı zaman sənin vətənin azad olacaq? Elədirmi Əli 
xan? 
  – Bəli elədir, Yəhya Qulu. 
  – Bəs niyə yaşıl bayraqları götürüb elə indi öz yerinə sancmırsan? 
  – Bu mümkün deyil, Yəhya Qulu, çünki buna mənim gücüm çatmır. 
  O dərin bir qayğıkeşliklə mənə baxdı: 
  – Allaha dua etməlisən ki, sənə güc versin. Gələn həftə məhərrəmlik başlayır. Məhərrəm 
ayında nə diləyiniz varsa onu Allahdan istəyin, o, mütləq sənə gərəkli gücü verər. 
  Mən xəritəni bükdüm. Yorğun və çaşqın idim. Xidmətçinin boşboğazlığına uzun zaman 
dözmək mümkün deyildi. 
  Nino evdə deyildi. Onun valideynləri Tehrana gəlmişdilər. Nino indi tanınmış knyaz 
ailəsinin kirayə etdiyi evdə saatlarla qalırdı. Orada o, başqa avropalılarla görüşürdü. 
Bunu da məndən gizləməyə çalışırdı. Amma bundan mənim xəbərim var idi. Mən sadəcə 
susurdum, çünki ona acıyırdım. Xidmətçim farağat durub mənim əmrimi gözləyirdi. Bir 
neçə günlüyə Tehrana gəlmiş dostum Seyid Mustafa yadıma düşdü. Onu nadir hallarda 
görürdüm, çünki o, bütün günlərini məscidlərdə, müqəddəslərin məzarları üstündə və 
cır-cındır içində olan dərvişlərlə maraqlı söhbətlər etməklə keçirirdi. 
 
119

---

  Nəhayət diləndim. 
  – Yəhya Qulu, Seyid Mustafanın yanına gedərsən. O, Sipəhlisar məscidində qalır. Ondan 
xahiş et ki, iltifat edib buraya təşrif gətirsin. 
  Xidmətçi getdi. Mən evdə yalqız qaldım. Həqiqətən də yaşıl bayraqları Bakıya sancmaq 
üçün mənim gücüm çatmırdı. Haradasa, vətənimin çöllərində türk batalyonları və onlarla 
birlikdə də Azərbaycanın yeni bayrağı altında könüllülərdən ibarət yaranmış hərbi 
hissələr düşmənlə vuruşurdular. Mənim bu yeni bayraqdan, könüllü qoşunların sayından 
və onların harada vuruşduqlarından xəbərim var idi. İlyas bəy də könüllülərin cərgəsində 
vuruşurdu. Mən də bu döyüşdə onunla birlikdə iştirak edib sabahın erkən çağında vuruş 
meydanlarına atılmağa can atırdım. Lakin cəbhəyə gedən yol bağlı idi. Rus və ingilis hərbi 
hissələri sərhədləri tutmuşdular. İranı müharibə meydanı ilə bağlayan Araz çayı 
üzərindəki geniş körpüyə isə tikanlı məftillər çəkilmişdi. Körpü pulemyot və əsgərlərin 
mühasirəsində idi. 
  İran isə qabığına sığınmış İlbiz kimi öz durğunluğu içinə çəkilmişdi. Döyüş gedən, 
mikroblu əraziyə nə bir adamın, nə bir siçanın və nə də bir quşun keçməsinə izin 
verilməyirdi. Bunun əksinə olaraq Bakıdan İrana çoxlu qaçqın gəlirdi. Çərənçi Arslan ağa 
da onların arasında idi. O, çayxanalarda olur türklərin qələbəsini Böyük İsgəndərin 
müzəffər yürüşləri ilə müqayisə edərək məqalələr yazırdı. Onun yazdığı məqalələrdən 
birini qadağan etmişdilər: çünki senzura İsgəndəri tərifləyə-tərifləyə göylərə çıxararkən, 
onun bir zamanlar İsgəndər tərəfindən fəth edilmiş İrana qarşı gizli, çirkin hərəkət kimi 
başa düşmüşdü. Bu əhvalatdan sonra Arslan ağa özünü əqidəsi uğrunda şəhid olan bir 
şəxs kimi qələmə verirdi. O, bir gün məni görməyə gəldi və mənim Bakını müdafiə 
edərkən göstərdiyim qəhrəmanlıqların ən kiçik təfərrüatınadək təsvir edirdi. Onun 
fikrincə guya düşmən regionları yalnız mənim gülləmdən ölmək üçün, arxasında 
oturduğum pulemyotun qabağında yürüşlə keçiblərmiş. 
  Onun özü isə döyüş zamanı bir mətbəənin zirzəmisində gizlənib, xalqı həyəcana gətirən 
atəşli müraciətnamələr hazırlayırmış. O, müraciətnamələr heç bir yerdə oxunmamışdı. O, 
bunları mənə oxudu və xahiş etdi ki, bir qəhrəmanın əlbəyaxa vuruşda duyduğu hissləri 
ona danışım.  
  Ona şirniyyat yedirdib, qapıya qədər ötürdüm. O, mətbəə boyasının iyi gələn, qatı 
açılmamış bir dəftəri otağımda qoyub getdi ki, əlbəyaxa döyüşündə bir qəhrəmanın 
keçirtdiyi hissləri oraya yazım. Dəftərin ağ vərəqlərinə baxanda, Ninonun kədərli 
baxışlarını yada salıb, qarmaqarışıq həyatımı düşünərək qələmi ələ aldım. Amma bir 
qəhrəmanın əlbəyaxa döyüşdə nələr duyduğunu yazmaq niyyətində deyildim. Əksinə, 
bizi – Nino ilə məni Şəmiran sarayının ətir saçan bağçasına gətirib çıxardan və onun 
gözlərindən sevinci yox edən yolu cızmaq üçün qələmə əl atdım. 
  Bağçada oturub İranın qamış qələmi ilə yazımı yazmağa başladım. Hələ məktəb illərində 
yazmağa başladığım xatirələrimin dağınıq qeydlərini səliqəyə salırdım. Bütün keçmişim 
gözlərimin qabağında canlandı. Seyid Mustafa otağıma girib, çopur sifətini çiynimə 
toxundurana kimi keçmişin xəyalına dalmışdım. 
  – Seyid, – dedim – mənim həyatım qarmaqarışıq hala düşüb. Cəbhə yolu bağlıdır. Nino 
gülməsini unudub, mən də qan yerinə mürəkkəb axıdıram. Axı nə etməliyəm, Seyid 
Mustafa? 
 
120

---

  Dostum sakit və böyük maraqla mənə baxdı. Onun əynində qara libas var idi, özü də 
arıqlamışdı. Arıq vücudu elə bil sirli bir yükün altında bükülmüşdü. O, əyləşib dedi: 
  – Əllərinlə heç bir şey edə bilməzsən, Əli xan. Lakin insanın əllərində daha artıq şeylər 
vardır. Mənim libasıma bax, nə demək istəyəcəyimi başa düşəcəksən. İnsanlar üzərindəki 
qüvvə gözəgörünməzin əlindədir. O sirrə bir dəfə toxun, qüdrəti sənə keçəcəkdir. 
  – Səni başa düşmürəm, Seyid. Ruhum əzab içindədir və mən bu qaranlıq zülmətdən çıxış 
yolu axtarıram. 
  – Çünki sən üzünü bəndələrə tutmusan, Əli xan. Bəndələri idarə edən gözəgörünməzi 
isə yaddan çıxardırsan. Hicrətin 680-cı ilində din düşmənləri tərəfindən təqib edilən 
Peyğəmbərin nəvəsi Hüseyn Kərbəlada şəhid edildi. Dünyanın xilaskarı, sirr sahibi, külli-
ixtiyar olan o doğan və batan günəşi onun qanı ilə boyadı. Şiə icmasına on iki İmam 
hökmranlıq etmişdir: birincisi Hüseyn idi, axırıncısı da hələ bu gün də gizlindən şiə 
cəmiyyətini idarə edən Sahib-əz-Zaman gözə görünməz İmamdır. Bu gizli İmam bütün 
əməllərinə zahir olur, amma buna baxmayaraq o, yenə də gözəgörünməz olaraq qalır. 
Mən onu doğan günəşdə, toxumların möcüzəsində, fırtınalı dənizdə görürəm. Onun 
səsini pulemyotun şaqqıltısında, qadınların naləsində və əsən küləklərdə eşidirəm. 
Gözəgörünməz buyurub deyir ki: Kərbəla çöllərində Hüseynin axıdılmış qanı üçün yas 
saxlayın. Ona görə də hər ilin bir ayı Hüseynə matəm tutulur. Bu ay Məhərrəm ayıdır. 
Dərdi olan bu kədərli ayla ağlamalıdır. Məhərrəm ayının onuncu günündə şiələrin aqibəti 
həqiqətə çevrilir. Çünki o gün şəhidin ölüm günüdür... O gün Hüseynin öz üzərinə 
götürdüyü dərd yükü, dindarların boynuna qoyulmalıdır. Kim bu dərdin bir hissəsini öz 
üzərinə götürərsə, onun şəfaətinə nail olacaqdır. Bax, elə buna görə də dindarlar 
məhərrəm ayında sinə döyürlər, çünki bu dünyanın dərdləri ilə çıxılmaz vəziyyətə 
düşənlər özlərini şallaqlayarkən və sinələrini döyməklə çəkdikləri ağrılar sayəsində 
qurtuluş sevincini tapırlar. Bax, elə budur Məhərrəmin sirri. 
  Mən yorğun və əsəbi halda soruşdum: 
  – Seyid, mən evimə xoşbəxtliyi yenidən necə qaytara biləcəyimi soruşuram, çünki dərin 
bir dəhşət içindəyəm. Sən isə mənə məktəbdə oxuyarkən öyrəndiyimiz din dərslərindəki 
müdrik kəlamları təkrar edirsən. Demək istəyirsən ki, məscidlərə gedib zəncirlə sinə 
döyüm? Mən dindar bir müsəlmanam və dini vəzifələri də yerinə yetirirəm. Mən də 
gözəgörünməzin sirrinə inanıram, Əli xan. Lakin mənim xoşbəxtliyimə gedən yolun 
həzrəti Hüseynin şəbihindən keçdiyinə inanmıram. Sən məndən xoşbəxtliyə gedən yolu 
soruşdun, mən də sənə onu göstərdim. Mən başqa yol tanımıram. İlyas bəy Gəncə 
cəbhəsində qan tökür. Sənin isə Gəncəyə getməyə imkanın yoxdur. Ona görə də, 
Məhərrəm ayının onuncu günündə səndən bunu tələb edən gözəgörünməz üçün sən də 
öz qanını tökməlisən. Yox, sus. Demə ki, bu müqəddəs qurbanlıq mənasızdır. Bu kədər 
dünyasında heç bir şey mənasız deyil. Məhərrəm ayında sən də Gəncədə vuruşan İlyas 
bəy kimi vətən uğrunda döyüşə giriş. 
  Mən susdum. Pəncərələri pərdə ilə örtülmüş karet həyətə girdi. Şüşələrin 
tutqunluğundan Ninonun sifətini güclə görmək olurdu. Hərəmxana bağçasının qapısı 
açıldı və Seyid Mustafa qəflətən durub getmək üçün hazırlaşdı. 
  – Sabah Sipahlışar məscidinə gələrsən. Söhbətimizi orada davam etdirərik – dedi. 
   
  XXVI 
 
121

---

   
  Mən Nino ilə divanda oturub nərd oynayırdıq. Nərdtaxta sədəflə işlənmişdi, onun 
daşları isə fil sümüyündən qayırılmışdı. Bu İran oyununu oynamağı Ninoya mən 
öyrətmişdim. Elə o zamandan bəri biz tümənə, öpüşə və gələcək uşaqlarımızın adlarına 
durmadan zər atırdıq. Nino uduzurdu, borcunu verirdi və yenidən zər atırdı. Onun 
gözləri həyəcandan parıldayırdı, Nino barmaqları ilə fil sümüyündən düzəldilmiş daşları 
elə götürürdü ki, elə bil onlar qiymətli inci idi. 
  Nino bir az əvvəl uduzduğu səkkiz tüməni mənim qabağıma çəkdi: 
  “Əli xan, sən məni məhv edəcəksən” – dedi. 
  Sonra Nino nərdtaxtanı bağladı və başını mənim dizimin üstünə qoyub, düşüncəli halda 
gözlərini tavana zillədi və xəyala daldı. Bu gün, çox gözəl gün idi, çünki Nino intiqamını 
aldığı üçün özünü xoşbəxt hiss edirdi. Əhvalat isə belə olmuşdu: 
  Səhər tezdən evimizi ah-nalə və hönkürtü səsləri bürüməyə başladı. Ninonun düşməni 
olan Yəhya Qulu yanağı şişmiş və üz-gözü büzüşmüş halda içəri girdi. O, intihar etmək 
istəyən bir adam kimi: “Dişim ağrıyır” dedi. Ninonun gözlərində bir zəfər parıltısı yanıb 
söndü. O, xidmətçini pəncərənin qabağına apardı, onun ağzını açıb baxdı və qaşqabağını 
tökdü. Sonra təşvişlə başını yırğaladı. Möhkəm bir sap götürüb Yəhya Qulunun içi 
çürümüş dişinə bağladı. Sapın o biri ucunu isə açıq qapının dəstəyinə bağladı. Sonra 
“hazır ol” deyib qapıya tərəf qaçdı və qapını var gücü ilə bağladı. Dəhşətli bir qışqırıq 
çıxdı və xidmətçi yerə sərilib, qapının incə dəstəyindən asılmış dişinə baxa-baxa qaldı. 
  -  Əli xan, ona de ki, adam dişlərini sağ əlinin şəhadət barmağı ilə yuyanda, nəticə belə 
olur. 
  Mən Ninonun dediklərini kəlmə-kəlmə tərcümə etdim. Yəhya Qulu heç bir şey demədən 
əyilib çıxan dişini yerdən götürdü. Lakin Ninonun intiqam hissi hələ də soyumamışdı. 
  -  Əli xan, ona de ki, o hələ sağalmayıb. Qoy gedib yorğan döşəyə girsin və yanağına isti 
dəsmal qoysun. İsti dəsmal onun yanağında altı saat qalmalıdır. Bundan başqa da o bir 
həftə şirin şey yeməməlidir. 
  Yəhya Qulu rahatlansa da, əsəbləri pozulmuş halda otaqdan çıxdı. 
  Nino, etdiklərindən utanmalısan. Yazığın sevincini də əlindən aldın. 
  Nino daş ürəkliliklə: 
  -  O öz payını aldı deyib yenə də nərd-taxtanı gətirdi. Oyunu uduzdu, sonra ədalət bir 
daha öz yerini tapdı. 
  Sonra Nino mənə baxdı, çənəmi barmaqları ilə sığallayıb soruşdu. 
  -  Əli xan, Bakı nə vaxt hürriyyətinə qovuşacaq? 
  -  Yəqin ki, iki həftənin ərzində. 
  Nino ah çəkib dedi: 
  Deməli on dörd gün qalıb. Biləsən ki, Bakı üçün nə qədər darıxmışam və türklərin də 
şəhərimizə yürüşünü gözləməkdən səbrim tükənib. Sən burada özünü rahat hiss etdiyin 
halda, mənim şərəfim hər gün alçaldılır. 
  -  Bu nə deməkdir belə? 
  -  Burada hamı mənimlə qiymətli və kövrək bir əşya parçası kimi rəftar edir. Nə qədər 
qiymətli olduğumu dəqiq deyə bilmərəm, amma mən nə tez sınanam və nə də əşya 
parçasıyam. Dağıstanı xatırlayırsanmı? Orada həyat tamamilə bambaşqa idi. Yox, bura 
mənim heç xoşuma gəlmədi. Əgər Bakı tezliklə azad edilməsə, biz gərək başqa yerə köçüb 
 
122

---

gedək. Bu ölkənin fəxr etdiyi şairlərə dair heç bir şey bilmirəm, amma bilirəm ki, Aşura 
günündə insanlar sinələrini dırnaqları ilə cırmaqlayır, başlarını xəncərlə yarırlar və 
kürəklərinə zəncir vururlar. Bunları görmək istəməyən bir çox avropalılar bu gün şəhəri 
tərk edirlər. Mən bütün bunlara nifrət edirəm. Mən özümü hər an mənə hücum edə 
biləcək bir özbaşınalığın qurbanı kimi hiss edirəm. 
  -  Nino zərif sifətini mənə tərəf çevirdi. Onun gözləri əvvəlki vaxtlarındakından daha 
dərin və anlaşılmaz idi. Göz bəbəkləri böyümüşdü. Onun hamiləliyini yalnız gözlərindən 
bilmək olurdu. 
  -  Qorxursan, Nino? 
  -  Nədən qorxmalıyam? - Onun səsi həqiqətən təəccüblü səslənirdi. 
  -  Bəzi qadınlar bundan qorxurlar. 
  Nino ciddiyətlə: 
  -  Yox mən qorxmuram – dedi. 
  -  Mən siçovullardan, timsahlardan, imtahanlardan və hərəm xidmətçilərindən 
qorxuram. Lakin sən dediyin şeydən qorxmuram. Ondan qorxmaqdansa qışın 
soyuğundan qorxmağım daha yaxşıdır. 
  Mən onun gözlərindən öpdüm. O, ayağa durdu və saçlarını darayıb dedi: 
  -  Mən valideynlərimi ziyarət edəcəyəm, Əli xan. 
  Kipianigilin yaşadığı villada hərəmxana qanunlarının olmadığını bildiyim üçün, razılıq 
verdim. Knyaz bu gün gürcü dostları ilə Avropalı diplomatları qəbul edirdi. Nino orada 
çay içib, ingilis şirniyyatı yeyəcək və Hollandiya konsulu ilə Rembrandt və Şərq qadınları 
barədə söhbət edəcək. Nino getdi, şüşələri cilalanmış karetanın həyətdən çıxdığını 
gördüm. 
  Mən evdə tək qalıb, rəngbərəng xəritədəki balaca yaşıl bayraqları və məni vətənimdən 
ayıran bir neçə sərhəd məntəqələri barədə düşünməyə başladım. 
  Divanın üstündəki yumşaq yastıqlardan Ninonun ətrinin iyi gəlirdi. Uzanıb təsbehimi 
çevirməyə başladım. Divanda sol ayağı ilə qılınc tutan İranın gümüş Aslanı parlayırdı. 
Mən başımı qaldırıb ona baxdım. Birdən məni böyük bir halsızlıq və ümidsizlik hissi 
bürüdü. Xalqın Gəncə çöllərində qan axıtdığı bir zamanda mənim burada gümüş Aslanın 
kölgəsində oturub, keyf çəkməyimdən xəcil olurdum. Mən özüm də burada qiymətli və 
qayğı ilə qorunan zərif bir əşya idim. 
  Bir Şirvanşirin aqibəti bir zaman dəbdəbəli saray rütbəsi almaq, ən incə hisslərini 
klassikcəsinə məclislərdə ifadə etmək idi. 
  Divardakı gümüş Aslan mənə dişlərini ağardırdı. Araz çayı üzərindəki sərhəd körpüsü 
bağlanmış idi. İran torpağından Ninonun ruhuna yollar da mövcud deyildi. 
  Mən əsəbi halda təsbehi çevirməyə başladım. Bu anda təsbehin sapı qırıldı və kəhrəba 
muncuqlar yerə səpələndi. 
  Uzaqdan şeypur səsi gəlirdi. Bu səs, gözəgörünməzin xəbərdarlığı qədər qorxunc və 
cazibədar idi. Pəncərəyə yaxınlaşdım. Günəşin son şüaları altında tozlu yolların donuq bir 
parıltısı var idi. Günəş düz Şəmiran sarayının təpəsində dayanmışdı. Təbilin səsi yavaş-
yavaş yaxınlaşırdı. Onun səsini yüzlərlə, minlərlə adamların təkrar etdiyi “Şaxsey... 
Vaxsey. Şah Hüseyn... Vay Hüseyn” sözləri müşayiət edirdi. 
  Döngəni dönəndə qarşımdakı yolda bir izdiham göründü. Qızılla işlənmiş üç nəhəng 
bayraq, qüvvətli əllərdə daşınaraq izdihamın başı üzərində dalğalanırdı. Bayraqların 
 
123

---

birinin üzərində böyük qızıl hərflərlə Allahın yer üzündəki istəkli bəndəsi Əlinin adı 
yazılmışdı. İkinci bayrağın qara məxmər parçası üzərində sol əlin şəkli çəkilmişdi. 
  Bu, Peyğəmbərin qızı Həzrəti Fatimənin əli idi. Üçüncü bayraqda isə böyük hərflərlə 
yalnız bir söz yazılmışdı: “Hüseyn”, Peyğəmbərin nəvəsi, varisi, şəhid Hüseyn. 
  İzdiham ağır addımlarla küçədən keçirdi. İzdihamın qabağında qara matəm libası 
geymiş, kürəkləri çılpaq və əllərində ağır zəncirlər tutmuş, günahlarını tövbə edən 
dindarlar gedirdilər. Təbilin ahənginə uyğun olaraq onlar əllərini qaldırır və zəncirlər 
onların qanayan çiyinlərini zolaq-zolaq edirdi. Onların dalınca bir yarım dairə şəklində iki 
addım irəli bir addım geri atan enli kürəkli kişilər gedirdilər. Onların yol boyunca boğuq 
səslə “Şaxsey... Vaxsey” çığırtıları küçəni bürümüşdü və hər çığırtı səsi gələndə onlar 
yumruqları ilə bərkdən çılpaq tüklü sinələrinə vururdular. Onların ardınca bellərinə yaşıl 
qurşaq bağlamış və Peyğəmbər nəslindən olan seyidlər gedirdilər. Dallarınca ağ kəfənə 
bürünmüş, başları qırxılmış və əllərində uzun xəncərlər tutmuş Məhərrəm şəhidləri 
gəlirdi. Onların siması qəzəbli idi, elə bil onlar başqa bir dünyaya qərq olmuşdular. 
“Şaxsey... Vaxsey...” Xəncərlər göyə qaldırılıb, qırxılmış kəllələrə endirilirdi. Şəhidlərin 
bürünmüş kəfənləri qan içində idi. Şəhidlərin birinin başı gicəllənib yerə yıxıldı. Onun 
yanında gedən dostları dodaqlarında ilahi bir təbəssüm olan adamı izdihamın içindən 
çıxartdılar. 
  Mən pəncərənin qabağında durmuşdum. Birdən birə, indiyədək mənə məlum olmayan 
bir hiss məni caynağına aldı. Bu hiss mənim ruhumda xəbərdarlıq kimi səslənirdi və 
fədakarlıq arzusu içimi doldururdu. Mən küçədəki tozların üstünə tökülmüş qan 
damlalarını gördüm. Şeypurun cazibədar səsi isə insanları qurtuluşa çağırış kimi 
səsləyirdi. O an gəlmişdi: Gözügörünməzin sirri, xilasa aparan kədərin darvazası bu idi. 
Mən dodaqlarımı sıxdım. Hüseynin bayrağını daşıyanlar qabağımdan keçdilər. O biri 
bayraqda Həzrəti Fatimənin əlinin şəklini gördüm və bütün aşkar olan şeylər gözlərimin 
qabağından çəkildi. 
  Təbilin sönük səsini yenə eşitdim və bu səs içimdə vəhşi bir qışqırığa çevrildi. Mən də bir 
an içərisində izdihamın bir hissəsinə çevrildim. Mən enli kürəkli adamlarla eyni qaydada 
irəliləməyə başladım və mənim iri yumruqlarım çılpaq sinəmə zərbə endirirdi. Bir az 
sonra yarı qaranlıq olan bir məscidin sərinliyini hiss etdim və İmamın nalə çalan əzanını 
eşitdim. 
  Biri mənə qalın bir zəncir verdi və mən kürəyimdə giziltili bir ağrı hiss etdim. Bir neçə 
saat keçdi. Qabağımda geniş bir meydan vardı. İndi ağzımdan vəhşi və sevinc dolu haray 
çıxdı: “Şaxsey... Vaxsey...”. 
  Üzü əzilmiş bir dərviş gəlib durdu qarşımda. Bürüşmüş dərisinin altından onun 
qabırğaları görünürdü. İzdihamda iştirak edən minlərcə adamların gözlərində bir 
inadçılıq ifadə olunurdu. 
  Meydanın qarşı tərəfində, şəhid Hüseynin atını təmsil edən, yəhəri qana bulaşmış bir at 
hərəkət edirdi. Üzü əzilib əldən düşmüş dərviş var gücü ilə qışqırırdı. O, mis fincanını 
qırağa tulladı və özünü atın ayaqları altına atdı. Başım gicəlləndi. Çılpaq sinəmə iri 
yumruqlar zərbə endirirdi. “Şaxsey... Vaxsey...” – deyə bağırırdılar. Ağ libası qana batmış 
bir cavanı yanımdan sürüyüb apardılar. Uzaqlardan saysız-hesabsız məşəllər görünürdü. 
Mən bir məscidin həyətində oturmuşdum. Ətrafımdakı adamların başlarında hündür 
fəslər vardı. Onların gözlərindən yaş axırdı. Onlardan biri şəhid Hüseyn barədə mərsiyə 
 
124

---

oxumağa başladı. Lakin qəhər onu boğduğu üçün mərsiyəni axıra qədər oxuya bilmədi. 
Ayağa durdum. İzdiham sel kimi geriyə axmağa başladı. Gecə sərin idi. Biz hökumət 
binasının qabağından keçdik. Dirəklərdə qara bayraqlar dalğalanırdı. Sonu görünməyən 
məşəl izdihamı ulduzların əks olunduğu çayı xatırladırdı. Evlərin damları adamlarda 
dolu idi. Çadralı adamlar tinlərdən baxırdılar. Konsulluğun qapılarında tüfənglərinə 
süngü keçirmiş əsgərlər hazır vəziyyətdə dayanmışdılar. 
  Top meydanında ibadət edən izdihamın yanından dəvə karvanı keçdi. Ağlayanların 
fəryad səsləri ucaldı, qadınlar yerə sərildilər və onların ayaqları solğun ay işığında açıq 
görünürdü. Dəvələrin belində qurulmuş taxt-rəvanda şəhid Hüseynin ailəsi oturmuşdu. 
  Onların ardınca üzünə niqab taxmış, şəhid Hüseynin qatili olan zalım Xəlifə Yezid qara 
atda gedirdi. Meydandan atılan daşlar xəlifənin niqabına dəyirdi. Yezid atını bərk 
sürməyə başladı və tələsik qaçıb Nəsrəddin şahın sərgi salonunun həyətində gizləndi. 
Ertəsi gün orada Hüseyn barədə şəbeh olmalı idi. 
  Şah sarayının Almas verandasına gəldik... Orada da qara bayraqlar asılmışdı. Sarayın 
keşiyində duran bahadurlar da matəm libası geyib, başlarını əymişdilər. Şah sarayında 
yox idi. O, Bağeşahdakı yay sarayında idi. İzdiham Əla-əd-Dövlə küçəsinə axışdı. Birdən-
birə mən qaranlığa qərq olmuş Top meydanında tək qaldım. Paslanmış topların lülələri 
laqeydliklə mənə baxırdılar. Bədənim min qırmanc zərbəsi yemiş adamın bədəni kimi 
ağrıdan gizildəyirdi. Əlimi belimə vurdum və belimdə laxtalanmış qan izinin olduğunu 
hiss etdim. 
  Başım gicəllənirdi. Bir az özümə gələn kimi meydanı keçib bir boş faytona yaxınlaşdım. 
Faytonçu vəziyyətimi görüb qayğıkeşliklə mənə dedi: “Bir az göyərçin nəcisi tap, onu 
bitki yağı ilə qarışdır və yaralarına sürt. Çox kömək edir”. 
  Yorğun halda faytona minib oturacağının arxasına yayıldım. 
  -  Şəmirana, Şirvanşirlərin evinə sür! – dedim. 
  Faytonçu qırmancı qaldırdı. O, faytonu əyri-üyrü, bərbad yollarla sürdü və arabir 
arxasına dönüb mənə baxırdı. Sonra faytonçu heyrət dolu səslə dedi: 
  -  Siz mömin adama oxşayırsınız. Sizdən çox xahiş edirəm gələn dəfə mənim üçün dua 
edin. Çünki mənim dua etməyə vaxtım yoxdur, işləməyim lazımdır. Adım Zöhrab 
Yusifdir. 
  Ninonun gözlərindən yaş sel kimi axırdı. O, divanda oturub əllərini qoynuna qoyaraq, 
sifətini gizlətmədən ağlayırdı. Onun alt dodağı aşağı düşmüş, ağzı isə açıq idi. Yanaqları 
ilə burnu arasında dərin qırışlar görünürdü. O, hıçqırdıqca onun balaca bədəni titrəyirdi. 
Nino bir kəlmə belə söyləmirdi. Lakin onun kipriklərindən gələn parlaq yaş dənələri 
yanağına tökülüb sifətinə yayılırdı. Mən onun kədərinə şərik olmuş halda Ninonun 
qabağında dayanmışdım. O, tərpənmirdi, gözlərinin yaşını silmirdi, dodaqları isə payız 
yarpağı kimi əsirdi. Onun əllərini ovuclarımın içinə aldım. Əlləri soyuq cansız və kiçilmiş 
idi. Onun yaşlı gözlərindən öpdüm və o, fikirli şəkildə mənə baxdı. 
  -  Nino, - deyə qışqırdım. Nino sənə nə olub? 
  O, əlini ağzına apardı, sanki ağzını bağlamaq istəyirdi. Lakin əlini aşağı salanda, əlinin 
üstündə diş yerləri aşkar görünürdü. 
  -  Əli xan, mən sənə nifrət edirəm. 
  Onun səsində dərin bir dəhşət hiss olunurdu. 
  -  Nino, sən xəstələnmisən? 
 
125

---

  -  Yox, mən sənə nifrət edirəm. 
  O, alt dodağını dişlərinin arasında sıxdı. Onun gözləri incimiş bir uşağın gözlərinə 
bənzəyirdi. Nino, tikə-tikə olmuş paltarıma, zolağ-zolağ olmuş qanlı çiyinlərimə vahimə 
ilə baxırdı. 
  -  Nino, nə olub axı? 
  -  Mən sənə nifrət edirəm. 
  O, divanın küncünə qısıldı, baldırlarını özünə doğru qatlayaraq çənəsini dizlərinə 
dayadı. Onun göz yaşları bir anlığa dayandı. O, qəmli gözlərilə bir yabançıya baxan kimi 
mənə baxdı. De görüm nə etmişəm, Nino? 
  O, ahəngsiz, xəyala dalmış tərzdə danışmağa başladı: 
  -  Sən mənə ürəyini açıb göstərdin, Əli xan. Mən valideynlərimin evində idim. Biz çay 
içirdik, bir ara Hollandiya konsulu bizi Top meydanındakı evinə dəvət etdi. O, Şərqin 
barbar dini mərasimlərini bizə göstərmək istəyirdi. Biz pəncərənin qabağında dayanıb 
yanımızdan keçən təəssübkeşlərin dalğasını seyr etməyə başladıq. Mən şeypur səsini 
eşitdim və vəhşiləşmiş sifətləri gördüm. Ürəyim bulandı. Konsul “işgəncə çılğınlığı” 
deyib pəncərəni bağladı, çünki bayırdan tər və çirk iyi gəlirdi. Biz birdən-birə vəhşi 
qışqırıqlar eşitdik. Tez eşiyə baxdıq və orada cır-cındır içində olan bir dərvişin özünü atın 
ayaqları altına atdığını gördük. Və sonra... Sonra konsul əlini uzadıb təəccüblə dedi: “Bu, 
o...?” lakin o, cümləsini bitirmədi. Mən onun işarə etdiyi yerə baxdım. İzdihamın içində 
sinə döyən və zəncirlə kürəklərini zolağ-zolağ edən bir yerlini gördüm. O yerli sən idin, 
Əli xan! Mən fanatik bir barbarın arvadı olduğum üçün utanıb yerə girdim. Mən sənin 
bütün hərəkətlərini izləyirdim və konsulun acıyan baxışlarını hiss edirdim. Ondan sonra 
oturub çay içdik və yaxud yemək yedik – dəqiq yadımda qalmayıb. Mən güc-bəla ilə 
özümü orada saxladım, çünki bizi ayıran uçurum qəflətən gəlib gözlərimin qabağında 
durdu. Əli xan gənc Hüseyn bizim xoşbəxtliyimizi məhv etdi. Mən səni fanatik 
barbarların arasında görürəm və heç vaxt sənə başqa gözlə baxa bilməyəcəyəm. 
  O, susdu və kədərli tövrdə oturdu. Nino əzab çəkirdi, çünki mən öz vətənimi və 
dincliyimi gözəgörünməzdə tapmaq istəyirdim. 
  -  İndi nə olacaq, Nino? 
  -  Bilmirəm. Biz artıq xoşbəxt ola bilməyəcəyik. Mən buradan çıxıb uzaqlara getmək 
istəyirəm. Elə bir yerə getməliyəm ki, Top meydanındakı dəlini bir də görməyim və 
təkrarən sənin üzünü görməyim. Əli xan, burax məni çıxım gedim. 
  -  Sən haraya gedəcəksən, Nino? 
  -  Eh bilmirəm - dedi və onun barmaqları kürəyimdəki yaralara toxundu. 
  -  Axı sən nə üçün belə elədin? 
  -  Sənə görə, Nino, amma sən bunu başa düşməzsən. 
  -  Yox, - deyə həyəcanlı şəkildə Nino cavab verdi –  mən buradan o qədər yorulmuşam 
ki, çıxıb getmək istəyirəm. Bu çirkin Asiya mənə əzab verir. 
  -  Məni sevirsənmi? 
  O, tərəddüdlə: “hə” deyə cavab verdi və əllərini dizlərinin üstünə qoydu. Mən onu 
qucağıma alıb yataq otağına apardım. Onu soyundurub yerinə qoydum, O, dərin bir 
qorxu içində qarmaqarışıq şeylər söyləyirdi. 
  -  Nino, - dedim, bir-iki həftə döz, ondan sonra Bakıya evimizə gedəcəyik. O, yorğun 
halda başını tərpətdi və gözlərini yumdu. 
 
126

---

  Yuxuya dalarkən əlimi götürüb sinəsinə basdı. Uzun zaman onun yanında oturub 
ovucumun içiylə onun qəlbinin döyüntüsünü dinlədim. Sonra mən də soyunub onun 
yanına uzandım. Onun bədəni isti idi. O, uşaq kimi sol böyrü üstündə, dizlərini büküb, 
başını yorğanın altına salıb yatmışdı. 
  Ertəsi gün Nino səhər erkəndən durdu. Üstümdən hoppanıb, hamamxanaya doğru 
getdi. Orada suyu şıppıldada-şıppıldada yuyunurdu, lakin mənim oraya girməyimə izin 
vermədi... Oradan çıxandan sonra gözlərini mənim baxışlarımdan qaçırdırdı. Onun əlində 
məlhəmlə dolu bir qab var idi. O, təqsirini başa düşən adam kimi məlhəmi kürəyimdəki 
yaralara sürtdü. Sonra nəzakətlə dedi: 
  -  Sən özünü yox, məni döyməli idin, Əli xan. 
  -  Bacarmazdım, çünki bütün günü özüm-özümü döymüşdüm, artıq gücüm qalmamışdı. 
  O, məlhəm qabını kənara qoydu. Xidmətçi çay gətirdi. Nino təlaşla çayını içirdi və pərt 
halda bağçaya baxırdı. Sonra birdən-birə gözlərimin içinə baxıb dedi: 
  -  Bunun mənası yoxdur, Əli xan. Mən sənə nifrət edirəm və İranda qaldığım müddətdə 
də nifrət edəcəyəm. Nə edim, mən bunu tərgidə bilmərəm. Biz ayağa durduq. Bağçaya 
keçib fəvvarənin yanında oturduq. Tovuz quşu yellənə-yellənə qabağımızdan keçdi. 
Sonra atamın kareti gurultu ilə həyətə girib, evin kişilərə aid olan tərəfinə yanaşdı. Nino 
başını yana əydi və ürkəkcəsinə dedi: 
  -  Mən, nifrət etdiyim bir adamla da nərd oynaya bilərəm. 
  Gedib nərdtaxtanı gətirdim və biz pərt və çaşqın halda nərd oynamağa başladıq. Sonra 
hovuza əyilib, hovuzdakı suda əksimizə tamaşa etdik. Nino əlini suya saldı və əksimiz 
balaca dalğalarda pozulub getdi. 
  -  Kədərlənmə, Əli xan. Mən sənə nifrət etmirəm. Mən bu yad ölkəyə və onun qəribə 
adamlarına nifrət edirəm. Elə ki, evimizə çatdıq, hər şey sürətlə keçib gedəcək. 
  O, sifətini suyun üstünə qoydu və bir müddət belə saxladıqdan sonra başını qaldırdı. Su 
damlaları onun yanağından və çənəsindən süzülürdü. 
  -  Əli xan, əminəm ki, uşağımız oğlan olacaq, lakin o vaxta hələ yeddi ay qalıb – deyə 
Nino sözünü bitirdi. Onun üzündə qurur ifadəsi var idi. Mən onun üzünü sildim və 
soyuq yanaqlarını öpdüm. O da güldü. 
  İndi bizim taleyimiz Azərbaycanın qızmar günəş altında yanan düzənliyindən keçib, neft 
qüllələrinin əhatəsində və düşmənin işğalı altında və işgəncələrə məruz qalan Bakıya tərəf 
irəliləyən alaylardan asılı idi. 
  Uzaqlardan yenə müqəddəs şeypur səsi gəlirdi. Mən Ninonun əlini tutub, onu tez evin 
içinə apardım. Sonra qrammofonu gətirib Qunonun “Faust” operasından bir ariya 
çaldırdım. Bu, ən uca səsli val idi. Nino qorxu içində mənə sarılarkən, mefistofelin 
qödrətli bas səsi uzaqlardan gələn şeypurun sönük səsini və “Şaxsey-Vaxsey” səslərini 
batırırdı. 
   
   
  XXVII 
   
  Ənvər paşanın ordusu payızın ilk günlərində Bakıya yürüş edib oranı tutdu. Bu xəbər 
bazarlara, çayxanalara və nazirliklərə yayıldı. Şəhərdəki son rus müdafiəçiləri ac-yalavac 
Bakıdan qaçıb dənizi aşmış, İran və Türküstana getmişdilər. Şəhərin qədim qalasının 
 
127

---

üzərində ağ hilallı qırmızı Türk bayrağı müzəffəranə dalğalanırdı. Arslan Ağa türklərin 
Bakıya girməsinə dair əfsanəvi şəkildə Tehran qəzetlərində yazılar çap etdirmişdi. Əmim 
Əsəd-əs-Səltənə isə türklərə nifrət etdiyi üçün və eyni zamanda bununla ingilislərin 
qılığına girmək istədiyi üçün Tehran qəzetlərində çıxan yazıları qadağan etdi. Atam baş 
nazirin yanına getdi və baş nazir bir az tərəddüddən sonra Bakı ilə İran arasındakı gəmi 
rabitəsinin yenidən bərpa edilməsinə icazə verdi. Biz Ənzəliyə getdik və orada 
“Nəsrəddin” gəmisi ilə, azad edilmiş vətənləri olan Bakıya qayıtmaq istəyən yüzlərlə 
qaçqınları gəmiyə mindirib şəhərimizə yola düşdük. 
  Bakı limanı başlarına hündür xəz papaq qoymuş əsgərlərlə dolu idi. İlyas bəy qılıncını 
sıyırıb gəmini salamladı və bir türk mayoru da xəfif İstanbul türkcəsini mümkün qədər 
bizim Türk ləhcəsinə uyğunlaşdırıb təntənəli bir nitq söylədi. Biz evimizə gəldiyimiz 
zaman onu təmamən dağılmış və qarət edilmiş halda gördük. Nino günlərlə, həftələrlə 
səhərdən axşama qədər evdar qadın rolunu ifa edirdi. O, dülgərlərlə mübahisə edir, 
günlərlə mebel dükanlarını gəzir və dərin düşüncələr içində qaşlarını çataraq 
otaqlarımızın uzunluğunun və eninin ölçülərini çıxardırdı. Nino memarlarla gizli 
danışıqlar apardıqdan sonra, günlərin bir günü evdə fəhlələrin səs küyünü, boya, taxta və 
suvaq iyi hiss etdim. Bütün bu gündəlik səs-küylü qarmaqarışıqlığın mərkəzində Nino 
dururdu. O, özünü bu işləri təmamən bilən bir adam kimi aparırdı. Çünki mebel, onların 
qoyuluşu və divar kağızlarının seçilməsi işində ona sərbəstlik vermişdim. 
  Axşamlar isə çəkinə-çəkinə, lakin eyni zamanda sevinc hissi ilə gün ərzində görülən 
işlərdən mənə məlumat verirdi: 
  -  Əli xan, mənə acığın tutmasın. Mən divan yerinə əsl çarpayı sifariş vermişəm. Divar 
kağızları açıq rəngli olacaq, döşəməyə də xalçalar salınacaq. Uşaq otağına isə ağ boya 
vurulacaqdır. Hər şey İran hərəmxanasından təmamən fərqli olacaqdır. 
  Nino qollarını boynuma doladı və üzünü yanağıma sürtdü, çünki o vicdan əzabı çəkirdi. 
Sonra başını yana çevirdi, nazik dilini ağzından çıxardıb dodaqlarının üzərində gəzdirdi 
və dilini burnunun ucuna dəydirməyə çalışdı. Nino imtahan zamanı, həkimə müayinəyə 
gedəndə, yaxud dəfn mərasimində iştirak edəndə həmişə belə edərdi. Mən on məhərrəm 
gecəsini yadıma saldım və xalçaları ayaq altına salmaq, eləcə də avropasayağı masa 
arxasında oturmaq mənə ağır gəlsə də, Ninoya bu işlərdə tam sərbəstlik verdim. Mənim 
öhdəmdə isə damdan başqa bir şey qalmırdı. Çünki Nino damı yenidən qurmağı 
planlaşdırırmamışdı. 
  Əhəng tozu və fəhlələrin səs-küyü evi doldurmuşdu. Mən isə atamla evin damında 
oturub, başımı yana çevirərək günahkar adam kimi dilimi Nino kimi çıxardıb 
dodaqlarımın üzərində gəzdirdim.  
  Atam çox nəzakətlə: 
  -  Eh, dünyanın işləri belədir, Əli xan. Yuvanı dişi quş qurar. Şərtlər heç də asan olmadığı 
halda Nino özünü İranda yaxşı apardı. İndi növbə sənindir, Əli xan. Sənə dediyim sözləri 
yadından çıxarma: Artıq Bakı avropalaşıb. Özü də həmişəlik! 
  Evlərin sərinliyi və divarlardan asılan rəngarəng xalçalar İrana aiddir. 
  -  Bəs sən nə edəcəksən, ata? 
  -  Mən də İrana aidəm və sənin uşağının doğumunu görən kimi İrana gedəcəyəm. Mən 
Şəmirandakı evimizdə yaşayıb, orada ağ divar kağızlarının və divan yerinə çarpayıların 
gəlişini gözləyəcəyəm. 
 
128

---

  -  Mənim isə burada qalmağım məsləhətdir, Ata. 
  Atam “Bəli” deyərək ciddi bir şəkildə başını tərpətdi. 
  -  Bilirəm. Sən bu şəhəri sevirsən, Nino da Avropanı sevir. Lakin mən  yeni bayrağımızı 
sevmədim. Şəhərin səs-küyü və şəhərdəki Allahsızlıq havası da xoşuma gəlmədi. 
  O sakitcə başını aşağı saldı və bu anda qardaşı Əsəd-əs-Səltənəyə bənzədi. 
  -  Mən artıq yaşlıyam, Əli xan. Bütün bu yeniliklərə, dözümüm yoxdur. Sən isə gəncsən 
və cəsursan, sənin burada qalmağın lazımdır. Azərbaycan ölkəsinin sənə ehtiyacı var. 
   
  *   *   * 
  Alaqaranlıqda şəhərimizin küçələrində gəzişirdim. Sərt baxışlı türk patrulları tinlərdə 
keşik çəkirdilər. Mən türk zabitləri ilə söhbət etdim. Onlar mənə İstanbulun 
məscidlərindən, Tatlı-Sudakı yay gecələrindən söhbət etdilər. Köhnə qubernator binasının 
üzərində yeni Azərbaycan dövlətinin bayrağı dalğalanırdı. Parlament də məktəb 
binasında yerləşirdi. Köhnə şəhər elə bir yeni bir həyata qədəm qoymuşdu. Vəkil Fətəli 
xan baş nazir təyin olunmuşdu. O, qanunlar çıxardır, göstərişlər və əmrlər verirdi. 
Şəhərdən rusları təmizləmək istəyən Şəmsi Əsədullayevin oğlu Mirzə Əsədulla xarici işlər 
naziri təyin olunmuşdu. O, kənar ölkələrlə müqavilələr bağlayırdı. İndiyə qədər adət 
etmədiyim dövlət müstəqilliyi hissi məni də bürümüşdü. Mən yeni dövlət gerbini, yeni 
uniformaları və yeni qanunları sevməyə başladım. Həyatımda ilk dəfə idi ki, mən özümü 
öz vətənimin sahibi hiss edirdim. Ruslar utancaq halda yanımdan keçir keçmiş 
müəllimlərim də məni hörmətlə salamlayırdılar. 
  Şəhər klubunda milli musiqi çalınır və xalq mahnıları oxunurdu. Yeni klub qaydalarına 
görə, kluba gələn hər kəs papağını çıxartmadan orada otura bilərdi. İlyas bəylə mən 
cəbhədən qayıdan və ya cəbhəyə getməkdə olan türk zabitlərini təbrik edirdik. Türk 
zabitləri bizə Bağdad mühasirəsindən və Sina çölündəki hərbi yürüşlərdən söhbət 
edirdilər. Onlar Liviya çöllərinə, Qalisiyanın palçıqlı yollarına və Ermənistan dağlarının 
qarlı təpələrinə bələd idilər. Müsəlmanlığın qadağan etdiyi qanuna məhəl qoymadan türk 
zabitləri şampan şərabı içir, Ənvər paşadan və damarlarında türk qanı axan bütün 
insanları bir bayraq altında birləşdirəcək Turan imperatorluğundan danışırdılar. Mən 
onların söhbətlərinə böyük heyrət və həvəslə qulaq asırdım, çünki bütün bu valehedici 
mənzərə gözəl və unudulmaz bir yuxu qədər cazibədar idi. Böyük rəsmi keçid günü hərbi 
orkestrlər musiqi sədaları altında şəhərin küçələrindən keçirdilər. Sinəsi orden və 
medallarla dolu olan Ənvər Paşa at belində oturub hərbi hissənin əsgərləri qarşısında 
çıxış edib yeni bayrağımızı salamladı. Qürur və razılıq hissi bizi bürümüşdü. Biz 
sünnilərlə şiələr arasındakı bütün fərqləri unudub Ənvər Paşanın zərif əllərini öpməyə və 
Osmanlı xəlifəsi yolunda ölməyə hazır idik. Yalnız Seyid Mustafa qarışıqlıqdan uzaq bir 
küncə çəkilmişdi. Onun simasında qəzəb və nifrət hissləri oxunurdu. O, Ənvər Paşanın 
sinəsini bəzəyən ulduzlar və ayparalar arasında xaçlı bolqar medalını da görmüşdü. 
Yabançı bir dinin simvolunu bir müsəlmanın sinəsində görmək Seyid Mustafanı çox 
qəzəbləndirmişdi. 
  Hərbi keçiddən sonra İlyas bəy, Seyid Mustafa və mən bulvarda oturmuşduq. 
Ağaclardan payız xəzəli tökülürdü. Dostlarım yeni dövlətin əsas qanunları haqqında 
mübahisə edirdilər. Gəncə yaxınlığındakı hərbi döyüşlərdən, gənc türk zabitləri ilə etdiyi 
danışıqlardan və özünün müharibə təcrübələrindən İlyas bəy belə qərara gəlmişdi ki, 
 
129

---

vətənimizi rusların yeni işğalından qorumaq üçün ölkəmizdə təcili olaraq avropasayağı 
islahatlar keçirilməlidir. 
  İlyas bəy dedi: 
  -  Mən deyirəm ki, ölkədə qalalar tiksək, yollar salsaq və reformalar aparsaq da, yenə 
müsəlman olaraq qala bilərik. 
  Seyid qaşqabağını tökdü, onun gözlərindən yorğunluq tökülürdü. 
  O, soyuqqanlıqla dedi: 
  -  Bir addım da irəli get, İlyas bəy. De ki, adam şərab içsə də, donuz əti yesə də, yenə 
yaxşı müsəlman olaraq qala bilər. Çünki avropalılar çoxdan kəşf ediblər ki, şərab insanın 
sağlamlığı üçün xeyirlidir, donuz əti də qidalıdır. Əlbəttə, insan bütün bu saydıqlarını 
edib yenə də bir müsəlman olaraq qala bilir, amma cənnətin qapısında duran baş məlaikə 
buna inanmaq istəməyəcək. 
  İlyas bəy güldü: 
  -  Təlim ilə donuz əti yemək arasında böyük fərq var, elə deyilmi?– dedi. 
  -  Lakin donuz əti yeməklə şərab içmək arasında fərq yoxdur. Türk zabitləri açıq-aydın 
şərab içirlər, onların uniformalarında da xaçlı nişanlar var. 
  Dostlarımın mübahisəsini dinləyirdim. Birdən Seyid deyə müraciətlə soruşdum. 
  -  Çarpayıda yatmaqla və yemək yeyərkən çəngəl bıçaq işlətməklə, yenə də müsəlman 
olaraq qalmaq olarmı? 
  Seyid nəvazişlə güldü: 
  -  Sən həmişə yaxşı bir müsəlman olaraq qalacaqsan. Mən səni Tehranda Məhərrəm 
günündə görmüşəm. 
  Mən cavab vermədim. İlyas bəy hərbi papağını düzəltdi: 
  -  Sən evini müasir mebellərlə və açıq rəngli divar kağızları ilə bəzəyib Avropasayağı 
şəklə salmaq istəyirsən, doğrudurmu? 
  -  Bəli, İlyas bəy, doğrudur. 
  O, qətiyyətlə dedi: 
  -  Bu çox gözəl qərardır. Bakı artıq ölkəmizin paytaxtıdır. Ölkəmizə əcnəbi səfirlər 
gələcək. Onları qəbul etmək üçün evlərə və diplomatların xanımları ilə söhbət edə bilən 
xanımlara ehtiyacımız vardır. Əli xan,  sənin arzuladığımız formada belə bir arvadın var 
və tezliklə sənə münasib evin də hazır olacaqdır. Sən xarici işlər nazirliyində işləməlisən. 
  Mən güldüm. 
  -  İlyas bəy, sən mənim arvadım və özümlə elə danışırsan ki, elə bil biz beynəlxalq 
anlaşma meydanında yarışa hazırlanmış atlarıq. Yoxsa, elə fikirləşirsən ki, mən öz evimi 
bizim beynəlxalq mənafelərimiz naminə yenidən düzəltdirmişəm? 
  -  Əslində belə olmalıdır – deyə İlyas bəy fikrini qəti şəkildə ifadə etdi. Onun həqiqətən 
yerdən göyə qədər haqlı olduğunu hiss etdim. Həqiqətən hər kəs Azərbaycanın yoxsul və 
qızmar günəşdən yanmış torpaqlarında qurmaq istədiyimiz bu yeni dövlətə xidmət 
etməlidir. 
  Mən evə getdim. Nino yerə parket döşənməsinə, divarlara yağlı boya çəkilməsinə və 
rəsm tablolarının divardan asılmasına heç bir etiraz etmədiyimi görüb ürəkdən güldü və 
onun gözləri bir vaxt İsa bulağındakı meşə zolağında keçirdiyimiz gecə olduğu kimi 
parıldadı. 
   
 
130

---

  *   *   * 
 
  Bu vaxtlar mən atla çölə tez-tez gedirdim. Orada yumşaq qumun üzərinə uzanıb 
saatlarla günəşin qərbdə batmasını izləyirdim. Türk qoşunları yanımdan keçib gedirdilər. 
Türk zabitlərinin sifətini qəm və həyəcan bürümüşdü. Yeni dövlətimizin səs-küyü dünya 
müharibəsinin uzaqlarda atılan top səslərini batırmışdı. Lakin çox-çox uzaqlarda türklərlə 
müttəfiq olan bolqarların qoşunları düşmənin hücumları qarşısında geri çəkilməyə 
başlamışdılar. 
  Türklər: “Cəbhə yarılmışdır” deyirdilər. Onu yenidən bərpa etmək qeyri-mümkündür. 
Onlar artıq şampan şərabı içmirdilər. 
  Cəbhədən hərdən bir xəbər gəlirdi. Xəbər gələndə də ildırım kimi təsir göstərirdi. Çox 
uzaqlarda Mondros adlanan bir limanda beli bükülmüş bir adam İngiltərənin 
“Aqamemnon” adlı hərbi gəmisinə çıxmışdı. Bu beli bükülmüş adam Osmanlı 
imperatorluğunun donanma naziri olan Hüseyn Rauf  bəy idi. O, atəşin dayandırılmasına 
dair müqavilə bağlamaq barədə xəlifədən vəkalət almışdı. Rauf bəy masanın üzərinə 
əyildi və bir kağız parçasına imzasını qoydu. Bu an şəhərimizin hakimi olan Ənvər 
paşanın gözləri yaşla doldu. 
  Turan imperiyasının marşı bir daha Bakının küçələrində eşidildi. Amma bu dəfə bu marş 
elə bil matəm marşı kimi səslənirdi. 
  Ənvər paşa ən şahanə uniformalarını və ağ əlcəklərini geyib atının yəhərində dik 
oturaraq, hərbi hissələrin qabağından keçirdi. Türk zabit və əsgərlərinin sifətlərində heç 
bir ifadə yox idi. Osmanlı bayrağı büküldü, təbillər vuruldu və Ənvər paşa ağ əlcəkli əlini 
qaldıraraq  əsgərlərini salamladı. Hərbi hissələr şəhərdən çıxırdılar və onlar İstanbul 
məscidlərinin, Bosfor boğazındakı gözəl sarayların, xəlifə olan arıq kişinin və onun 
əynindəki Peyğəmbər cübbəsinin xəyali mənzərəsini yaddaşımızda qoyub gedirdilər. 
  Bir neçə gün sonra sahildə dayanmışdım. Bu anda Nargin adasının arxasından ingilis 
işğal qoşunlarını gətirən ilk gəmilər görünməyə başladı. İngilis qoşunlarının komandanı 
olan generalın mavi gözləri,  nazik bığları, enli və güclü əlləri var idi. Yeni Zelandiyalılar, 
kanadalılar və Avstriyalılar şəhərimizə axışırdılar. İndi şəhərimizin hər yerində bizim 
ölkəmizin bayraqları yanında ingilis bayraqları da dalğalanırdı. 
  Bir gün baş nazir Fətəli xan Xoyski telefon edib, xahiş etdi ki, onun nazirliyinə gəlim. 
Ertəsi gün onun yanına getdim. Otağına girdiyim zaman o, odlu baxışlarını mənə zillədi: 
  -  Əli xan, nə üçün siz indiyə qədər dövlət vəzifəsində deyilsiniz? 
  -  Mən özüm də bunu bilmirəm. 
  Onun masasının üstündəki xəritəyə baxıb, vicdan əzabı çəkə-çəkə dedim. 
  -  Fətəli xan, mən bütün varlığımla vətənimə bağlıyam. 
  Əmrinizə hazıram. 
  -  Eşitmişəm ki, sizdə xarici dilləri öyrənmək istedadı vardır. İngilis dilini neçə vaxta 
öyrənə bilərsiniz? 
  Mən bir az çaşqınlıqla güldüm. 
  -  Fətəli xan, mənim ingilis dilini öyrənməmə lüzum yoxdur, çünki ingilis dilini bilirəm. 
  Fətəli xan iri başını kreslonun arxasına söykəyib heç bir şey demədi. Sonra birdən 
soruşdu: 
  -  Nino necədir? 
 
131

---

  Baş nazirin mənim arvadımın necə olmasını soruşması məni təəccübləndirdi. 
  -  Çox sağ olun, əlahəzrət, arvadım yaxşıdır. 
  -  O da ingilis dilini bilirmi? 
  -  Bəli, bilir. 
  O, enli bığlarını tumarlayaraq yenə də susdu. 
  Mən sakit tərzdə dedim: 
  -  Fətəli xan, nə istədiyinizi bilirəm. Mənim evim bir-iki həftəyə hazır olacaq. Ninonun 
şifonerində çoxlu axşam geyimləri vardır. İkimiz də ingiliscə bilirik və nəhayət evimizdə 
içiləcək şampan şərablarının pulunu da özüm ödəyərəm. 
  Baş nazir bığlarının altından gülümsədi və onun gözləri yaşardı:  
  -  Bağışlayın məni, Əli xan. Mən sizi təhqir etmək istəmirdim. Bizim sizin kimi adamlara 
böyük ehtiyacımız var. Xanımı avropalı olan, soylu bir ailədən çıxan, ingilicə bilən və evi 
də ziyafətlərə uyğun ola biləcək adamlar ölkəmizdə çox deyil. Məsələn mənim ingilis 
dilini öyrənməyə heç vaxt pulum və vaxtım olmayıb, hələ qala ki, evim, yaxud avropalı 
bir arvadım olsun. 
  O, yorğun görünürdü. Qələmi götürüb dedi: 
  -  Bu gündən etibarən siz, Xarici İşlər Nazirliyində Qərbi Avropa şöbəsinin attaşesi təyin 
olunursunuz. Xarici İşlər naziri Əsədullanın yanına gedin. O, sizə vəzifəniz haqqında 
izahat verəcək. Və... xahiş edirəm inciməyin... eviniz beş günə hazır olacaqmı? Bu sualla 
sizə müraciət etdiyim üçün həqiqətən utanıram. 
  -  Oldu, əlahəzrət! - deyə mən qəti cavab verdim. Mənə elə gəldi ki,  köhnə, güvəndiyim 
bir dostuma xəyanət edərək, onu tərk edirəm. 
  Oradan çıxandan sonra evə getdim. Ninonun əlləri boya içindəydi. O, yağlı boyalı bir 
tablonu divardan asmaq üçün nərdivana çıxıb divara mıx vururdu. Əgər Ninoya 
desəydim ki, bu mıxı vurmaqla vətənə xidmət edirsən, o, şübhəsiz ki, çox təəccüblənərdi. 
Ona görə də bunu ona demədim. Sadəcə onun çirkli barmaqlarını öpdüm və xarici 
şərabları soyutmaq üçün bir soyuducu alınmasına izin verdim. 
   
   
  XXVIII 
   
  -  Sizin xalanız varmı? 
  -  Yox, mənim xalam yoxdur, amma qulluqçum sağ ayağını sındırıb. Gəzməkdən 
xoşunuz gəlirmi? Bəli gəzməkdən xoşum gəlir, amma mən axşamlar yalnız meyvə 
yeməyə üstünlük verirəm. 
  İngilis dili dərsliyinin tapşırıqları çox axmaq səslənirdi. Nino kitabı örtdü. 
  -  Mənə elə gəlir ki, müharibədən qalib çıxmaq üçün ingilis dilini kifayət qədər bilirik. 
Amma, de görüm, heç ömründə viski içmisənmi? 
  Dəhşətlə çığırdım. 
  -  Nino, sən bu dərsliyin lap müəllifi kimi danışırsan. 
  -  Bağışla, Əli xan, vətənimizə xidmət etmək arzumuzu yanlış başa düşdüyüm üçün belə 
bir axmaq söz danışdım. De görüm, bu axşam bizə kimlər gələcək? 
  Ninonun səsində süni bir etinasızlıq hiss olunurdu. 
 
132

---

  Mən, bu axşam evimizə təşrif buyuracaq ingilis məmurları ilə zabitlərinin adlarını 
sadaladım. Nino qürurlanaraq gözlərini qabağa zilləmişdi. O, çox yaxşı bilirdi ki, 
Azərbaycanın heç bir naziri və generalı, onun ərinin sahib olduğuna malik deyildir: ərinin 
ziyalı, Qərb adətlərinə bələd, ingilis dilini bilən və knyaz ailəsindən olan arvadı vardı. 
  Nino qaşqabağını sallayıb dedi: 
  -  Mən viskinin dadına baxdım, onun acı və iyrənc dadı var. Ona görə də onun içinə soda 
atmadan içmirlər. 
  Mən əlimi onun çiyninə qoydum. O, razılıq hissi ilə gözlərini mənə tərəf çevirdi: 
  -  Qəribə bir həyat keçiririk, Əli xan. Bir dəfə məni aparıb hərəmxanaya saldın, indi isə 
ölkəmizin mədəni inkişafına xidmət edən bir əşya rolunu oynayıram. 
  Biz aşağı qəbul salonuna endik. Yaxşı təlim keçmiş qulluqçular divarlara söykənib 
söhbət edirdilər. Divarlarda da mənzərə və heyvan rəsmləri çəkilmiş tablolar asılmışdı. 
Künclərdə yumşaq kreslolar qoyulmuşdu, masanın üstünü də çiçəklər bəzəyirdi. 
Yadındadırmı, Əli xan, Dağıstandakı aulda vadidən bardağla su daşıyaraq sənə qulluq 
edərdim. 
  -  Hansı xidmət daha çox xoşuna gəlir? 
  Ninonun gözləri süzüldü, sanki xəyala getdi. Cavab vermədi. Bu anda qapının zəngi 
çalındı və Ninonun dodaqları həyəcandan titrəməyə başladı. İlk gələnlər Ninonun 
valideynləri idilər. Onlarla birlikdə rəsmi keçid forması geymiş İlyas bəy də gəlmişdi. 
İlyas bəy salonu gəzdi, hər şeyi gözdən keçirdi, sonra başını yırğalayıb dedi: 
  -  Mən də evlənməliyəm, Əli xan. Görəsən Ninonun xalası qızı varmı? 
  Nino ilə mən ev sahibləri kimi qapıda durub müsafirləri qarşılayırdıq. Biz çoxlu ingilis 
əlləri sıxırdıq. İngilis zabitləri hündürboylu və qırmızı sifətli idilər. Uzun əlcək geymiş 
xanımlar isə mavigözlüydülər. Onlar mərhəmətlə gülür və maraqla ətrafa baxırdılar. 
Bəlkə də, onlar gözləyirdilər ki,  hərəm xidmətçiləri onlara qulluq edəcək və yarılüt qızlar 
onların qabağında rəqs edəcəklər. Halbuki onların əvəzində yaxşı təlim keçmiş 
qulluqçular peyda oldular. Əmrə hazır olan bu qulluqçular yeməkləri masanın üstünə sol 
tərəfdən qoyurdular. Divarlarda yamyaşıl çəmənliklərin və yarış atlarının rəsmləri 
asılmışdı. 
  Gənc bir zabit qədəhini ağzına kimi viski ilə doldurub, içinə soda tökmədən bir nəfəsə 
başına çəkib boşaltdığını görən Ninonun nəfəsi tutulan kimi oldu. Salonu səs-küy 
bürümüşdü. Verilən sual və cavabların əksəriyyəti ingilis dili dərsliklərinin tapşırıqları 
kimi çox axmaq səslənirdi: “Çoxdan evlisiniz, xanım Şirvanşir?” “Demək olar ki, iki ildir” 
“Bəli, toy səyahətimi keçirmək üçün İrana getmişdik”, – “Ərimin at sürməkdən xoşu 
gəlir”. – “Yox? ərim polo oynamır” “Şəhərimiz xoşuna gəlirmi?” “Bəli buranı görməyimə 
məmnunam, amma çox xahiş edərim. Bizlər vəhşi deyilik” “Azərbaycanda artıq 
çoxdandır ki, çox arvadlılıq qadağan edilmişdir”. “Hərəm ağalar barəsində isə mən ancaq 
romanlarda oxumuşam”. Nino masanın qarşı tərəfindən üzümə baxdı və gülməyini güclə 
saxladığı üçün onun çəhrayı burun dəlikləri pərələnirdi. Bir mayor arvadı Ninodan 
soruşdu ki, həyatınızda heç operaya getmisinizmi? Nino çox nəzakətlə cavab verdi ki, bəli 
getmişəm, oxumağı və yazmağı da bilirəm. 
  Nino ona sual verən xanıma biskvit dolu qabı uzadarkən ilk raundu udmuşdu. 
  Gənc ingilislər, məmur və zabitlər Ninoya baş əyirdilər. Onların əlləri Ninonun incə 
barmaqlarına toxunurdu, baxışları isə Ninonun çılpaq kürəyinə sataşırdı. 
 
133

---

  Üzümü yana çevirdim. Əsədulla küncdə dayanıb arxayın tərzdə siqara çəkirdi. O, öz 
arvadını heç zaman yad adamların baxışlarına təslim etməzdi. Amma Nino həm gürcü, 
həm də xristian idi. Əsədullanın fikrincə Nino əllərini, gözlərini və çılpaq kürəyini onlarla 
yad kişilərin baxışlarına təslim etmək üçün yaranmışdı. 
  Məni qəzəb və xəcalət bürüdü. Qulağıma çatan qırıq-qırıq sözlər həyasız və təhqiredici 
səslənirdi. Mən gözlərimi yerə dikdim. Nino salonun o biri başında yadların ortasında 
durmuşdu. 
  Birdən birə o, boğuq bir səslə “Çox sağ olun” dedi: “Sağ olun siz çox nəzakətlisiniz”. 
  Başımı qaldırdım və onun qıpqırmızı olmuş sifətini, vahimə bürümüş halını gördüm. O, 
salonun o biri başından gəlib qabağımda dayandı. O, əlini qoluma saldı, elə bil özünə arxa 
axtarırdı. 
  Sonra yavaşca dedi: 
  -   Əli xan, indi sənin vəziyyətin, o vaxt Tehranda xalaların və xalaqızlarınla görüşəndə 
mənim düşdüyüm vəziyyətə oxşayır. Bu qədər kişi ilə mən nə edim? Mən onların mənə 
belə baxmalarını istəmirəm. 
  Nino bu sözləri deyib məndən aralandı və mayor arvadının əlindən tutdu. Mən onun 
mayor arvadına dediyi sözləri eşitdim: “Siz mütləq bir dəfə bizim yerli teatra gəlməlisiniz. 
Hazırda Şekspiri Azərbaycan dilinə tərcümə edirlər. Gələn həftə “Hamlet”in ilk tamaşası 
olacaq”. 
  Alnımdakı təri sildim və qonaqpərvərliyin sərt qayda-qanunlarını yada saldım. Köhnə 
bir məsəldə deyilirdi, “əgər qonaq sənin oğlunun başını kəsib onu əlində tutaraq evinə 
girsə, onu qəbul etməli, yedirtməli və qonaq kimi ona ehtiram göstərməlisən”. Ağıllı 
adətdir. Amma ona əməl etmək çox ağır olur. 
  Qədəhləri viski və konyakla doldurub qonaqlara payladım. Zabitlər siqara çəkirdilər, 
viski içirdilər. Onların ayaqlarını qaldırıb masaların üzərinə qoymalarını gözlədiyimiz 
halda, bunu zabitlərin heç biri etmədi. 
  Gənc bir zabit mənim əzabımı daha da artırıb dedi: 
  -   Çox gözəl xanımınız və gözəl eviniz vardır, Əli xan. Siyasi səbəblərə görə bu sözlərin 
üstündən gənc bir zabit şapalaq yemədiyini bilsəydi, hər halda çox heyrətlənərdi. Sən bir 
işə bax: bir kafir köpək açıq-aşkar mənim arvadımın gözəlliyindən söhbət etməyə cürət 
edirdi. Onun qədəhini konyakla doldurduğum zaman əllərim əsirdi və bir neçə damcı da 
yerə töküldü. 
  Ağ bığlı və smokinq pencəyinin altından ağ köynək geymiş yaşlı bir ingilis məmuru 
küncdə oturmuşdu. Ona biskvit verdim. Onun dişləri uzun və sapsarı idi, barmaqları isə 
gödək idi. 
  O, təmiz fars dilində mənə müraciət etdi: 
  -   Eviniz əsl Avropa evidir, Əli xan. 
  -  Mən ölkəmizdəki adət üzrə yaşayıram. 
  O, diqqətlə mənə baxdı: 
  -  Mənə belə gəlir ki, İran ilə Azərbaycan arasında mədəni baxımdan böyük fərq var. 
  -  Bəli, biz İrandan yüz il irəlidəyik. Unutmayın ki, bizim böyük sənayemiz və dəmir 
yolumuz vardır. Amma təəssüf ki, rus idarəçiləri bizim mədəni inkişafımızı sıxışdırmışlar. 
Bizdə lazımi qədər həkim və müəllimlərimiz yoxdur. Eşitdiyimə görə, hökumətimiz bir 
sıra qabiliyyətli gənclərimizi Avropaya göndərməyi nəzərdə tutmuşdur. 
 
134

---

  Bir xeyli onunla söhbət etdim və sonra ona viski vermək istədim.  
  Lakin o, içkidən imtina edib dedi: 
  -  Mən iyirmi il İranda konsul olmuşam. Köklü Şərq mədəniyyətinin dağılıb 
getməməsini, bu günkü müasir şərqlilərin bizim sivilizasiyanı təqlid etmələrini və öz 
əcdadlarının ənənələrinə hörmət etməmələrini görmək həqiqətən insana çox əzab verir. 
Lakin, bəlkə də onlar haqlıdırlar. Çünki həyat tərzi hər kəsin öz şəxsi işidir. Amma nə 
olursa olsun etiraf etməliyəm ki, sizin ölkəniz, məsələn, Mərkəzi Amerika respublikaları 
qədər müstəqil olmaq üçün yetişmişdir. Mənim fikrimcə, bizim hökumətimiz 
Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini tezliklə tanıyacaqdır. 
  Salonun o biri başında Ninonun zadəgan valideynlərinin və İlyas bəyin əhatəsində xarici 
işlər naziri Əsədulla dayanmışdı. Mən tələsik onların yanlarına getdim. Əsədulla tez 
soruşdu: 
  -  O, qoca sənə nə deyirdi? 
  -  O dedi ki, mən səfehəm, amma İngiltərənin bizim müstəqilliyimizi tezliklə tanıyacağını 
söylədi. 
  Mirzə Əsədulla rahat bir nəfəs aldı. 
  -  Siz heç səfeh deyilsiniz, Əli xan. 
  -  Təşəkkür edirəm, cənab nazir, mənə elə gəlirdi ki, doğrudan da səfehəm. 
  O, əlimi sıxaraq getməyə hazırlaşırdı. Qapıda Ninonun əlini öpərkən, Nino əsrarəngiz 
bir şəkildə gülümsəyərək ona nə isə pıçıldayırdı. Mirzə Əsədulla da onun dediklərini başı 
ilə təsdiq edirdi... 
  Qonaqlar gecə yarısı dağılışdılar. Böyük salona tütün və alkoqol qoxusu çökmüşdü. Hər 
ikimiz yorğun, lakin məmnun halda pilləkənlərlə yuxarı qalxıb, yataq otağına keçdik. 
Birdən qəribə bir dəcəllik hissi bürüdü bizi. Nino ayağındakı ayaqqabılarını bir küncə 
vızıldatdı, sonra çarpayının üstünə hoppanıb yellənməyə başladı. O, alt dodaqlarını 
salladıb, burnunu qırışdırdı. Bu anda o, balaca meymuna bənzəyirdi. Nino ordlarını 
şişirtdi, sonra hər iki şəhadət barmaqlarını ordlarına vurdu. Onun dodaqlarının arasından 
səs çıxdı. 
  -  De görüm, məni yeni ölkənin xilaskarı rolunda necə görürsən? – deyə Nino bərkdən 
səslənərək çarpayının üstündə hoppanıb düşdü. Sonra güzgünün qabağına qaçdı, özünü 
heyran baxışlarla süzüb dedi: 
  -  Nino xanım Şirvanşir – Azərbaycanın Janna d`Arkı. Minbaşı arvadlarını ovsunlayır və 
həyatında heç xədimağası görməmiş kimi davranır. 
  O, gülür və əl çalırdı. Ninonun əynində açıq rəngli yaxası dekolte axşam paltarı var idi. 
Onun incə qulaqlarından uzun sırğalar asılmışdı. Mirvari boyunbağısı lampa işığında 
işıldayırdı. Onun qolları qız qollarıtək incə və gözəl idi. Qara saçları da çiyinlərinə 
tökülürdü. Güzgünün qabağında dayanmış Ninonun mənim üçün yeni olan bu gözəlliyi 
valehedici idi. 
  Mən bir-iki addım atıb ona yaxınlaşdım və avropalı prinsesin xoşbəxtlikdən parlayan 
gözlərinə baxdım. Sonra onu qucaqladım və mənə elə gəldi ki, onu ömrümdə ilk dəfə idi 
ki, bağrıma basırdım. Onun  yumşaq və ətirli dərisi var idi, dodaqları arasından görünən 
dişləri isə ağ mirvari dənələri kimi parlayırdı. Biz ilk dəfə olaraq çarpayının üzərində 
oturduq. Avropalı bir qadını qollarımın arasına aldım. Nino tez gözlərini qırpdı. Onun 
 
135

---

uzun və zərif kirpikləri yanağıma dəyirdi. Onun gözlərində nəvaziş dolu bir baxış var idi. 
Mən onları heç bir zaman hiss etməmişdim. 
  Ninonun çənəsini ovucumun içinə alıb başını qaldırdım. Yumşaq yumru sifətinə, nəmli 
susamış dodaqlarına və yarı bağlı gürcü kipriklərinin ardındakı xülyalı gözlərinə baxdım. 
Ninonun boynunun ardını sığalladım. Onun sifəti coşqunluq və şövqlə dolu idi. Birdən 
onun gecə paltarı da, avropasayağı çarpayısı da gözlərimin önündən silindi. Mən onun 
Dağıstandakı aulda gil döşəmənin üzərinə sərilmiş ensiz kilimin üstündəki döşəkdə 
uzanmasını gözlərimin qabağına gətirdim. Mən onun çiyinlərini qucaqlamışdım və birdən 
ayılıb gördüm ki, ikimiz də paltarda, məğrur Avropa çarpayısının ayaqları altında, açıq 
rəngli Kirman xalçasının üstündə uzanmışıq. Yumşaq xalçanın üzərində kürəyi üstə yatan 
Ninonun üzünə baxdım. Onun nəfəs almasını, sonra da yaşlı ingilisi, cavan zabitləri və 
respublikamızın aqibətini tamamən unutmuşdum. 
  Bir az sonra biz kürəyi üstə, yan-yana uzanıb başımızın üstündəki böyük güzgüyə 
baxırdıq. “Paltarım korlandı” deyə Nino birdən dilləndi, onun səsindən xoşbəxtlik 
yağırdı. Sonra xalçanın üstündə oturduq. Nino başını dizimə qoyub yüksək səslə dedi: 
“İndi biz mayorun arvadı görsəydi nə deyərdi. Deyərdi ki, məyər Əli xan bilmir ki, 
çarpayı nə üçündür?” 
  Nəhayət o, ayağa durdu və kiçicik ayağı ilə dizimə bir təpik ilişdirdi: 
  -  Cənab attaşe həzrətləri, lütf edib, diplomatiya dünyasının ümumi qayda-qanunlarına 
riayət edərək, soyunub nikah yatağındakı yerini tuta bilərmi? 
  Yuxulu vəziyyətdə deyinə-deyinə ayağa qalxdım, paltarımı soyunub qırağa atdım və 
yorğanın altına girib Ninonun yanında uzandım. Beləcə biz yuxuya getdik. 
  Günlər, həftələr keçdi. Qonaqlar gəlir, viski içərək evimizdən heyranlıqla danışırdılar. 
Ninonun gürcü qonaqpərvərliyi tükənmək bilmirdi. 
  O cavan zabitlərlə rəqs edir, yaşlı minbaşılarla podaqra xəstəliyindən danışırdı. Nino 
ingilis xanımlarına kraliça Tamarının dövrünə aid hekayələr danışır və onlarda elə 
təəssürat yaradırdı ki, guya bu kraliça Azərbaycana da hökmranlıq etmişdi. Mən isə 
nazirlikdə, böyük bir kabinetdə tək otururdum, diplomatik notaların layihələrini cızır, 
xarici ölkələrdəki təmsilçilərimizin məlumatlarını oxuyurdum və boş vaxtlarımda 
pəncərədən dənizi seyr edirdim. 
  Nino sevinc və şadlıq içində idi, elə bil onun heç bir qayğısı yox idi. O, Xarici İşlər Naziri 
Mirzə Əsədulla ilə dost olmağa başlamışdı. Mirzə Əsədulla bizi ziyarət etdiyi zaman Nino 
ona qayğı göstərir, ona Avropa cəmiyyətində necə davranmaq lazım olduğu barədə ağıllı 
məsləhətlər verirdi. Bəzən də onları evimizin bir guşəsində, əsrarəngiz şəkildə pıçıldaşan 
görürdüm. 
  Bir gün Ninoya “Mirzə Əsədulladan nə istəryirsən?” - deyə soruşanda Nino 
gülümsəyərəêkizah etdi ki, Xarici İşlər Nazirliyində protokol şöbəsinin ilk qadın müdiri 
olmaq arzusundayam. 
  Masamın üstü məktublar, məlumatlar və bəyanatlarla dolu idi. Yeni dövlətin işləri tam 
sürətlə gedirdi. Üzərində bizim yeni gerbimizin rəsmi olan məktubları açmaq adama zövq 
verirdi. 
  Bir gün kuryer mənə qəzetləri gətirəndə günortaya az qalmışdı.  Hökumət qəzetini 
açdım və qəzetin üçüncü səhifəsində adımın böyük yağlı hərflərlə yazıldığını gördüm. 
 
136

---

Adımın altında bunlar yazılmışdı: “Xarici işlər nazirliyinin attaşesi Əli xan Şirvanşir Paris 
konsulluğuna təyin edilir”. 
  Bu qısa yazıdan sonra isə mənim gözəl cəhətlərimi sadalayan uzun bir məqalə gəlirdi. Bu 
məqalənin Arslan ağanın qələmindən çıxdığını başa düşmək çox da çətin deyildi. 
  Yerimdən sıçradım, otaqdan çıxıb nazirin kabinetinə tərəf getdim. Kabinetin qapısını 
açıb içəri girdim: 
  -  Mirzə Əsədulla, bu nə deməkdir? - dedim. 
  O, gülümsədi: 
  -  Dostum, sizin üçün gözlənilmədən bir sürpriz etmək istədim. Bu barədə xanımınıza 
söz vermişdim. Nino ilə siz Parisdə bizim ideal təmsilçilərimiz olacaqsınız. Orada əsil 
yerinizi tapacaqsınız. 
  Dəhşətli əsəbilik içində qəzeti bir küncə tulladım. Mirzə Əsədulla nitqi tutulmuş kimi 
mənə baxıb dedi: Əli xan, idarəmizdə işləyənlərin bir çoxu xarici ölkələrə işləməyə təyin 
edilsələr çox şad olarlar. 
  -  Mirzə, vətəni uzun illər tərk etməyə məcbur edə bilən qanun mövcud deyil. 
  O, heyrətlə mənə baxırdı: 
  -  Əli xan, nə istəyirsiniz? Xarici işlər nazirliyində bu cür vəzifə ən şərəfli vəzifədir. Siz bu 
vəzifəyə çox yaraşırsınız. 
  -  Amma, mən Parisə getmək istəmirəm, zorla göndərəsi olsanız istefaya çıxacağam – 
dedim.  
  Mən yad küçələrə, yad insanlara, yad adətlərə və Qərb dünyası deyilən aləmə nifrət 
edirəm. Ancaq siz mənim bu nifrətimi başa düşməzsiniz, Mirzə! 
  Əsədulla nəzakətlə başını buladı, “amma, təkid edirsinizsə, burada da qala bilərsiniz” - 
dedi. 
  Tələsik evə getdim. Pilləkənləri təngnəfəs çıxıb salona girdim: 
  -  Nino, mən bu işi görə bilmərəm, başa düş məni – dedim. 
  Ninonun rəngi qaçdı, əlləri titrəməyə başladı: 
  -  Niyə, Əli xan? 
  -  Nino, xahiş edirəm, məni düz başa düş. Mən başımın üstündəki hamar damı, bu çölü 
və bu dənizi sevirəm. Mən bu şəhəri, köhnə qala divarlarını və dar yollardakı məscidləri 
sevirəm. Mən Şərqdən uzaqlaşanda sudan çıxmış balıq kimi oluram. 
  Nino bir anlığa gözlərini yumdu. 
  -  Çox təəssüf edirəm dedi. Səsi o qədər qəmli, o qədər kimsəsiz bir insanın tonuna 
bürünmüşdü ki, qəlbimi paraladı. 
  Oturub Ninonun əlini ovuclarımın içinə aldım. 
  -  Nino, biz Parisə getməli olsaq, sən Tehranda pərişan olduğun kimi, mən də Parisdə 
pərişan olacağam. Mən özümü orada yad bir qasırğaya, burulğana təslim olmuş kimi hiss 
edəcəyəm. Şəmirandakı hərəmxananı yadına sal. Sən Asiyaya dözə bilmədiyin kimi, mən 
də Avropaya dözə bilməyəcəyəm. Gəl elə burada, Asiya ilə Avropanın hiss edilməyən 
şəkildə bir-birinə qarışdığı Bakıda qalaq. Mən Parisə gedə bilmərəm. Çünki orada nə 
məscid var, nə köhnə qala divarları və nə də Seyid Mustafa. Mən zaman-zaman Asiyanın 
ruhu ilə qidalanmalıyam ki,  bizim ölkəmizə gələn bütün əcnəbilərə dözə bilim. Sən mənə 
məhərrəmlikdə nifrət etdiyin kimi, mən də sənə Parisdə nifrət edəcəyəm. Nə olursa-olsun 
mən vətənimdə qalacağam. Mən bu ölkədə anadan olmuşam, burada da ölmək istəyirəm. 
 
137

---

  Mən bunları dedikcə Nino susurdu. Sözümü qurtaran kimi o, mənə tərəf əyildi və əlləri 
ilə saçlarımı sığalladı: 
  -  Öz Ninonu bağışla, Əli xan. Mən çox böyük axmaqlıq etmişəm. Bilmirəm nəyə görə 
fikirləşdim ki, sən asanca hər şeyə, hər yerə alışa bilərsən. Biz burada qalırıq, bir daha 
Paris barədə söhbət etməyək. Sən Asiyalı şəhərini mühafizə et, mən də avropalı evimi. 
  O, məni mehribanlıqla öpdü. 
  -  Nino, mənim kimi adama arvad olmaq çox çətindir? 
  -  Yox, Əli xan, heç də çətin deyil. 
  O, barmaqları ilə üzümü sığalladı. Mənim Ninom həqiqətən çox mehriban qadındı. 
  Mən bilirdim ki, onun həyatının ən gözəl xülyasını yoxa çıxarmışam. “Nino” dedim, – 
körpəmiz doğulduğu zaman səninlə birlikdə Parisə, Londona, Berlinə, Romaya gedərik. 
Axı biz hələ toy səyahətinə çıxmamışıq. O səyahətdə sənin haradan xoşun gəlsə, bütün 
yayı orada qalarıq. Ondan sonra da hər il Avropaya gedərik. Amma evimin vətənimdə 
olmasını istəyirəm, çünki mən çölümüzün, şəhərimizin və günəşimizin övladıyam. 
  -  Bəli, dedi Nino. – Özü də sən çox yaxşı övladısan, biz Avropanı unutmalıyıq. Lakin 
qarnımda daşıdığım balam nə çölün, nə də qumun övladı olmalıdır. Bu uşaq sadəcə, Əli 
ilə Ninonun övladı olacaq. Razısan? 
  -  Bəli, razıyam – dedim. Bununla mən, bir avropalının atası olmağa razılıq verirəm...  
   
   
  XXIX 
   
  Sənin doğulmağın çox çətin olmuşdu, Əli xan. O zamanlar biz hamilə qadınlarımızın 
yanına avropalı həkimlər çağırmazdıq. 
  Atamla evimizin damında oturmuşduq. O, qəmgin səslə yavaşcadan danışırdı: Ananın 
doğum sancıları çox qorxunc bir hal aldığı zaman biz ona firuzə və almas tozu verirdik. 
Lakin bu tozların ona köməyi olmadı. Nəhayət sən dünyaya gəldiyin zaman mömin və 
cəsur olasan deyə, biz sənin göbək bağını evin gündoğanına baxan divarından qılıncla 
Quranın arasından asdıq. Sonra sən onu illərlə bir talisman kimi boynunda gəzdirdin və 
xəstəliyin nə olduğunu bilmədin. Lakin, sən üç yaşına çatdığın zaman boynundakı göbək 
bağını çıxardıb atdın və o gündən etibarən tez-tez xəstələnməyə başladın. Xəstəliyi 
səndən uzaqlaşdırmaq üçün əvvəlcə otağına şərab və şirniyyat qoyduq. Bir xoruzu 
rəngləyib otağına buraxdıq, amma xəstəlik yenə də səndən əl çəkmədi. Sonra dağlardan 
bir müdrik adam gəldi və özü ilə bir inək gətirdi. Biz inəyi kəsdik və müdrik adam onun 
qarnını yarıb bağırsaqlarını çıxartdı. Səni götürüb inəyin qarnına saldı. Üç saatdan sonra 
səni oradan çıxardanda, bədənin qıpqırmızı idi. O gündən etibarən sən bir daha 
xəstələnmədin. 
  Evin içindən boğuq və sürəkli nalə səsləri gəlirdi. Mən yerimdə hərəkətsiz oturmuşdum 
və bütün vücudum o səsə tabe olmuşdu. Nalə səsləri bir daha təkrar oldu, lakin bu dəfə 
daha uzun və acı bir səslə. Atam sakit  tərzdə dedi: 
  -  Bax indi o sənə lənətlər yağdırır. Hər bir qadın doğuş vaxtı öz ərinə lənətlər yağdırır. 
Qədim zamanlarda qadın doğuşdan sonra bir qoç qurban edərdi. Doğan zaman 
yağdırdığı lənətlərin təsirini evdən çıxarmaq üçün, qoçun qanını əri ilə uşağının yatağına 
çiləyərdi. 
 
138

---

  -  Bu sancı nə qədər sürə bilər, ata? 
  Beş, altı, bəlkə də on saat. 
  Sonra atam susdu. Bəlkə də öz arvadını, məni dünyaya gətirərkən vəfat edən anamı 
yadına saldı. Atam birdən ayağa qalxdı. Mənə “gəl” dedi. Biz damın ortasında sərilmiş 
qırmızı namaz xalçalarına tərəf getdik. Xalçaların baş tərəfi Məkkəyə, müqəddəs Kəbəyə 
baxırdı. Başmaqlarımızı çıxardıb, xalçanın üstündə oturduq. Sağ əlimizi sol əlimizin 
üstünə qoyduq. Atam dedi: 
  -  Dua etməkdən başqa əlimizdən heç bir şey gəlməz, lakin duanın gücü, həkimlərin 
gücündən daha üstündür. 
  Atam əyildi və duanın ərəbcə sözlərini söyləməyə başladı. Bismillahər-rəhmanirəhim 
(Mərhəmətli və Rəhimli Allahın adı ilə).  
  Mən də sözləri təkrar etdim. Bir az sonra namaz xalçasının üstündə diz üstə çöküb səcdə 
edərək alnımı yerə vurdum: 
  -  Əlhəmdülillahi rəbilaləmin ərrəhmani-rəhim maliki yaumiddin (Dünyanın, Qiyamətin 
Rəbbi, ən mərhəmətli, ən rəhimli Allaha həmd olsun). 
  Xalçanın üstündə namaza davam edirdim və əllərim üzümü qapamışdı. Ninonun 
qışqırığı get-gedə artırdı, lakin artıq onun təsirindən uzaq idim. Dodaqlarım namaz 
surələrini mexaniki bir şəkildə təkrar edirdi: 
  -  İyyaka-nəbudu və iyyaka-nastain (Sənə ehtiram edirik və səndən mərhəmət 
diləyirik...) 
  Əllərim indi dizlərim üstündə idi. Ətrafa tam sakitlik çökmüşdü. Mən atamın pıçıltısını 
eşidirdim: 
  İhdinasiratal müstəqim, siratal lazinə anamta və əleyhim (Bizi düz yolla, sənin mərhəmət 
göstərdiklərinin yolu ilə apar). 
  Namaz xalçasının üstündə səcdə edərək üzümü yerə qoydum. 
  Namaz xalçasının üzərindəki qırmızı naxışlar gözlərimin qabağında qarışmışdı: 
  Qeyril məqzubi alayhim valandalin (Qəzəbinə gəlməyənlər və səhv yolla 
aparmadıqların...) 
  Beləcə Rəbbin hüzurunda tozun içində namazımızı qıldıq. Namaz surələrini dönə-dönə 
təkrar etdik. Nəhayət namazı bitirib xalçanın üzərində bardaş qurub oturduq. Rəbbin otuz 
üç adını pıçıldaya-pıçıldaya təsbehi çevirməyə başladım. Kimsə çiynimə toxundu. Başımı 
qaldırıb, kiminsə gülər üzünü gördüm. Lakin dediyi sözləri başa düşmədim. Ayağa 
qalxdım. Atamın mənə yönələn baxışlarını hiss edib, yavaş-yavaş pilləkənlərlə aşağı 
düşdüm. 
  Ninonun otağındakı pəncərələrin pərdələrini örtmüşdülər. Yatağın baş tərəfinə keçdim. 
Ninonun gözləri yaşla dolu idi. Yanaqları solmuşdu. O, gülümsəyirdi. Nino sadə 
Azərbaycan dilində dedi: 
  -  Qızımız oldu, Əli xan, çox gözəl bir qız. O qədər bəxtiyaram ki! 
  Onun soyuq əllərini ovuclarımın içinə aldım. Nino gözlərini yumdu. Kimsə arxa 
tərəfimdən dedi ki, Əli xan onun yuxuya dalmasına icazə verməyin, mən onun qurumuş 
dodaqlarını sığalladım. Nino taqətdən düşmüş halda üzümə baxdı. Ağ önlük taxmış bir 
qadın çarpayıya yaxınlaşdı. O, mənə bir qundaq uzatdı. Onu alıb baxdığım zaman kiçicik 
barmaqları və böyük ifadəsiz baxışlı gözləri olan bir canlı “oyuncaq” gördüm. “Oyuncaq” 
ağzını açıb ağlayırdı. 
 
139

---

  -   Gör nə qədər gözəl bir qızdır – deyə Nino “oyuncağın” hərəkətlərini təqlid edərək 
barmaqlarını açdı. Əlimi qaldırdım və qorxa-qorxa qundağa toxundum, lakin “oyuncaq” 
artıq yatmışdı və onun bürüşmüş sifəti çox ciddi idi. 
  Nino pıçıltı ilə: “Onun adını litseyin şərəfinə Tamara qoyarıq” – dedi. Mən razılıqla 
başımı tərpətdim, çünki Tamara adı çox gözəl bir addır. O həm xristianlarda və həm də 
müsəlmanlarda təsadüf edilir. 
  Kimsə əlimdən tutub məni otaqdan çıxartdı. Bayırda baxışlar mənə zillənmişdi. Biz 
atamla həyətə çıxdıq. Atam: – “Gəl atlarımıza minib çölə gedək” – dedi. Ninonun bir 
azdan yatmasına icazə verəcəklər. 
  Atlarımıza mindik və onları çılğıncasına dördnalla çaparaq sarıqum təpələrinin 
arasından keçərək bir-birimizi ötdük. Atam mənə nə isə deyirdi, lakin onun dediklərini 
başa düşə bilmirdim. Sonra başa düşdüm  ki, o, mənə təsəlli verməyə çalışırdı. Bilmirdim 
niyə, çünki ifadəsiz iri gözləri olan bir qızın atası olduğum üçün son dərəcə məğrur idim. 
  Günlər təsbehin inci dənələri kimi keçib gedirdi. Nino “oyuncağını” daima köksünə 
basaraq daşıyır, gecələri isə ona gürcü mahnıları oxuyurdu. O, mənimlə soyuq rəftar 
edirdi, çünki mən uşağı bələməyə qadir olmayan bir kişi idim. Mən bütün günü 
nazirlikdə oturub qovluqların içində eşələnirdim. Bir də görürdün ki, Nino mərhəmətə 
gəlib mənə zəng edir və inqilabi hərəkatlardan məni xəbərdar edirdi:  
  -  Əli xan, “oyuncağımız” güldü və əlini günəş tərəfə uzatdı, “çox şeytan oyuncaqdır”, 
Əli xan. 
  Masamın üstündəki  son məlumatı oxudum və şübhəli sərhədlərin cızıldığı xəritələrə 
baxdım. Adları çətin tələffüz edilən əsrarəngiz adamlar Versalda oturub, Şərqin aqibətini 
həll edirdilər. Yalnız bir nəfər, Ankaradan gəlmiş sarışın, mavi gözlü türk generalı qalib 
dövlətlərə ümidsiz müqavimət göstərməyə cürət göstərirdi. Vətənimiz Azərbaycan artıq 
Avropa dövlətləri tərəfindən müstəqil bir dövlət kimi tanındı. İngilis alaylarının artıq 
suveren bir respublika olan ölkəmizin torpaqlarından təmamən çıxıb getmələrinə dair 
xəbərdən cuşa gələn İlyas bəyin hərarətini soyutmaq üçün çox səy etməli oldum. 
  -  Demək əbədi azadlıq, – deyə İlyas bəy sevinclə səsləndi. Artıq vətənimizin torpaqları 
üzərində yabançı qüvvələr olmayacaq. 
  Bura bax, İlyas bəy – deyərək onu xəritənin yanına çağıraraq dedim: 
  -  Bizim cənub müttəfiqlərimizin Türkiyə və İran olması vacibdir, lakin indi onların hər 
ikisi də zəifləmişdir. İndi biz havada qalmış vəziyyətdəyik. Şimaldan neftimizi susamış 
yüz altmış milyon rus hər gün bizə qarşı təzyiqini artırır. Nə qədər ki, ingilislər 
buradadırlar, heç bir rus sərhədlərimizi keçməyə cürət edə bilməz. Əgər ingilislər çıxıb 
getsələr, vətənimizi müdafiə etmək üçün bir sən qalırsan, bir də mən və bir neçə alay.  
  İlyas bəy qayğısızlıqla başını yırğaladı: 
  -  Əşşi, sən nə danışırsan! Ruslarla dostluq anlaşmaları yaratmaq və sülh müqavilələri 
bağlamaq üçün bizim diplomatlarımız var. Ordunun görəcək işləri başqadır. 
  O, xəritədə ölkəmizin cənub sərhədini göstərib sözünə davam etdi: 
  -  Bax, ordu buraya Ermənistan sərhədinə getməlidir. O bölgədə vəziyyət qarışıb. Hərbi 
nazir general Mehmandarov artıq hərəkət əmrini verib. 
  Diplomatiyanın yalnız hərbçilər tərəfindən əməlli başlı himayə olunduğu zaman məna 
kəsb etdiyinə onu inandırmaq əbəs idi. 
 
140

---

  Çox keçmədən ingilis alayları şəhəri tərk etməyə başladılar. Küçələr bayramsayağı 
bəzədilmişdi. Qoşunlarımız Ermənistan sərhədinə tərəf hərəkət edirdi. Rusiya-
Azərbaycan sərhədindəki stansiyamız Yalamada yalnız sərhəd keşikçiləri və bir neçə 
məmur qalmışdı. Nazirlikdə isə biz həm ağlarla və həm də qırmızı məmurlarla 
müqavilələr hazırlamağa çalışırdıq. Atam İrana qayıdırdı. Nino və mən onu limana 
apardıq. O, kədərlə bizə baxdı. Onun dalınca getmək istəyib-istəmədiyimizi bizdən 
soruşmadı. 
  -  İranda nə edəcəksən, ata? 
  -  Ola bilsin evlənəcəyəm... 
  O, fikri dağınıq halda bizi öpdü və düşüncəli-düşüncəli dedi: 
  -  Arabir sizi görməyə gələrəm. Şayəd bu dövlət yıxılası olsa, qəm yeməyin, mənim 
Mazandaranda bir neçə malikanəm var. 
  O, gəmiyə mindi və göyərtədə dayanıb, uzun müddət bizə, içəri şəhərin qala divarlarına, 
nəhəng Qız qalasına, şəhərə və uzun-uzadı çöllərə baxdı. 
  Şəhərdə hava çox isti idi. Nazirliyin pəncərələrindəki pərdələr yarı örtülü idi. 
Sifətlərində cansıxıcı ifadələri olan rus təmsilçiləri gəldilər. Onlar saysız-hesabsız 
müqavilələri, maddələri və müəyyən qeydləri laqeydliklə və tələsik imzalayıb getdilər. 
  Şəhərimizin küçələrini toz və qum bürümüşdü. Külək kağız tikələrini göyə sovururdu. 
Ninonun valideynləri yayda dincəlmək üçün Gürcüstana getmişdilər. 
  Yalamada isə əvvəlki kimi bir neçə sərhəd keşikçisi və bir neçə nəfər məmur qalmışdı. 
  Bir gün nazirə üzümü tutub dedim: 
  -  Əsədulla, Yalamanın qarşısında otuz min nəfər rus qoşunu mövqe tutmuş 
vəziyyətdədir. 
  O, qaşlarını çataraq bilirəm – dedi: 
  – Müqavilələri imzalamaqdan başqa heç bir şey eləyəsi durumda deyilik. Qalan hər şey 
isə Allahın əlindədir.  
  Küçəyə çıxdım. Süngüləri par-par parıldayan bir neçə əsgər parlament binasının 
qapısında keşik çəkirdi. 
  Parlamentin iclasında müxtəlif siyasi partiyalar bir-birlərini yeyirdilər. Şəhərin kənar 
məhəllələrində yaşayan rus fəhlələri hökuməti hədələyirdilər ki, əgər onlar Rusiyaya neft 
ixracına icazə verməsələr tətilə başlayacaqlar. 
  Çayxanalar qəzet oxuyan və nərd oynayan kişilərlə dolu idi. Uşaqlar qızmar tozun içində 
oynayırdılar. Şəhərə elə bil göydən od yağırdı. Minarələrdən azan səsi gəlirdi: Namaza 
gedin! Namaza gedin! İbadət yatmaqdan xeyirlidir! 
  Mən yatmırdım, gözlərimi yumub xalçanın üstündə uzanmışdım. Sərhəd stansiyası olan 
Yalamanın qarşısında təhdid edən otuz min rus əsgəri gözlərimin qabağından çəkilmirdi. 
  -  Nino, - dedim. - Hava çox istidir. “Oyuncağımız” da bu cür istiyə vərdiş etməyib. Sən 
də ki, ağacları, kölgəli yerləri və şırıltı ilə axan suları sevirsən. Yay vaxtı Gürcüstana, 
valideynlərinin yanına getmək istəməzdinmi? 
  -  Yox, - deyə Nino ciddi cavab verdi. 
  Mən ona başqa bir söz demədim. Lakin Nino fikirli-fikirli qaşqabağını tökdü. 
  -  Biz birlikdə çıxıb getməliyik, Əli xan. Şəhər çox istidir. Axı sənin Gəncədəki malikanən 
bağ-baxçalarla əhatə olunmuşdur. Gəl gedək oraya. Ora sənin yurdundur, “oyuncağımız” 
da kölgədə yatıb yuxulaya bilər. 
 
141

---

  Mən buna etiraz edə bilməzdim. Ertəsi gün qatarla yola düşdük. Vaqonumuz 
Azərbaycanın yeni dövlət gerbi ilə bəzənmişdi. 
  Gəncə dəmir yolu stansiyasından uzun, geniş və tozlu bir yol bizi şəhərə aparırdı. Kilsə 
və məscidlər yastı evlərlə əhatədə idi. Şəhərin müsəlman və erməni məhəllələrini biri-
birindən suyu çəkilmiş bir çay ayırırdı. Mən Ninoya yüz il bundan qabaq əcdadım 
İbrahim xanın rus gülləsi ilə vurulub, can vermiş olduğu daşı göstərdim. 
  Malikanəmizin bayırındakı gölməçədə tənbəl camışlar uzanmışdılar. Suyun içində yalnız 
onların başı görünürdü. Havada süd qoxusu vardı, üzüm salxımlarının gilələri isə inək 
gözləri boyda idi. Kəndlilər başlarının ortasını ülgüclə qırxdırmışdılar. Onların başlarının 
sağ və sol tərəflərindəki uzun saçları qabağa daranmışdı. 
  Ağacların əhatəsində isə taxta eyvanlı balaca bir ev vardı. “Oyuncağımız” atları, itləri və 
toyuqları görəndə gülümsədi. 
  Biz evi səliqəyə salıb, burada yerləşdik. Mən bir neçə həftəlik nazirliyi, müqavilələri və 
sərhəd stansiyası olan Yalamanı yaddan çıxartdım. 
  Biz çəmənlikdə uzanıb yatırdıq. Nino da çəmənin acı saplaqlarını çeynəyib atırdı. Onun 
günəşdən qaralmış sifəti Gəncə səması kimi aydın və sakitlik içindəydi. Onun iyirmi yaşı 
var idi. Ona şərqli zövqü ilə baxılsaydı, çox incə quruluşlu idi. 
  -  Əli xan, bu “oyuncaq” mənimdir. Gələn dəfə oğlan olacaq, onu sən götürərsən, təpə-
təpə gəzdirərsən. Sonra “oyuncağın” gələcəyi üçün ən incəliklərinə qədər planlar cızmağa 
başladı. Planda tennis, Oksford, fransız və ingilis dilləri... daha nələr yoxdu. Tam Avropa 
nümunəsi... 
  Mən heç bir şey demədim. Çünki “oyuncağımız” lap balaca idi və Yalamada otuz min 
rus əsgəri dayanmışdı. Biz çəmənlikdə böyük ağacların kölgəsində xalça sərib yemək 
yeyərdik. Nino, camışların uzandıqları gölməçələrdən bir az aralıdakı çayda çimirdi. 
Başlarında balaca yumru papaqları olan kəndlilər bizə gəlir, xanlarına baş əyir və 
səbətlərdə şaftalı, alma, üzüm gətirirdilər. Biz heç bir qəzet oxumurduq, məktub da 
almırdıq. Dünya bizim üçün malikanəmizin sərhədində qurtarırdı. Bura az qala Dağıstan 
qədər gözəl idi. 
  İsti yay günlərinin birində biz otağımızda oturmuşduq, birdən birə uzaqdan dördnalla 
gələn bir atın nallarının səsini eşitdik. O dəqiqə eyvana çıxdım. Qara çərkəz libası geymiş 
arıq bir adam atdan yerə hoppandı. “İlyas bəy” deyə çığırdım və onu qarşılamaq üçün 
əlimi uzatdım. O, salamımı almadı. O, neft lampasının işığında dayanmışdı, sifəti 
ağarmış, yanaqları da çuxura düşmüşdü. 
  O təlaş içində “Ruslar Bakıya girdilər” dedi. Mən başımı tərpətdim, elə bil bu əhvalat 
mənə çoxdan bəlli idi. Nino arxamda dayanmışdı. O, yavaşca soruşdu: 
  -  İlyas bəy, de görək, bu necə oldu? 
  Gecə Yalamadan rus əsgərləri ilə dolu qatarlar gəldilər. Onlar şəhəri mühasirəyə aldılar 
və parlament təslim oldu. Qaça bilməyən bütün nazirlər həbs olundular və məclis də 
dağıdıldı. Rus fəhlələri öz həmvətənlərinin tərəfinə keçdilər. Bakıda bir nəfər də olsun 
əsgərimiz yox idi. Ordumuz isə Ermənistan ilə sərhədə itirdikləri mövqelərdə 
durmuşdular. Mən könüllü partizan dəstəsi yaratmaq istəyirəm. 
  Mən geri döndüm. Nino otaqda idi. Xidmətçilər də atları arabaya qoşurdular. Nino bir 
yandan əşyaları yığır, bir yandan da öz ana dilində “oyuncaqla” nə isə danışırdı. Sonra 
arabaya minib tarlaların içindən keçdik. İlyas bəy yanımızca atla gedirdi. Uzaqda 
 
142

---

Gəncənin işıqları görünürdü və bir anlığa keçmişlə indiki zamanın biri-birinə 
qaynaşdığını hiss edən kimi oldum.  Mərdəkan yolundakı qarpız bostanlarında belində 
xəncər, üzü solğun və ciddi İlyas bəy, sakit qürurla dayanmış Nino gəlib gözlərimin 
qabağında canlandı. 
  Gəncəyə gecə yarısı çatdıq. Küçələr narahat, həyəcanlı adamlarla dolu idi. Erməni 
məhəlləsini müsəlman məhəlləsindən ayıran körpüdə atəş açmağa hazır olan əsgərlər 
dayanmışdılar. Məşəllərdən hökumət binasının üzərindəki yeni Azərbaycan bayrağına 
işıq saçırdı. 
     
  XXX 
   
  Gəncənin böyük məscidinin divarı yanında oturmuşdum. Məscidin həyətində yorğun 
halda uzanmış əsgərlərə göz gəzdirdim. Çay tərəfdən gələn pulemyotların səsləri 
məscidin həyətində də eşidilirdi. 
  Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin bir neçə günlük ömrü qalmışdı. 
  Sonra həyətin bir küncündə oturub, keçmişin əbədiləşdirməli anlarını bir daha tez-
tələsik təlaşlı sətirlərlə dəftərimə qeyd edirdim. 
  Səkkiz gün bundan qabaq Gəncədə kiçik oteldə qaldığımız zaman mən İlyas bəyə 
müraciət edib dedim: 
  -  İlyas bəy, mən burada qalıram. 
  -  Sən dəlisən, ağlını itirmisən, – deyə İlyas bəy cavab verdi. 
  Gecə saat üç idi. Nino yan otaqda yatırdı. 
  “Sən dəlisən, ağlını itirmisən” deyə İlyas bəy dediyi sözləri təkrar etdi və otaqda 
gəzişməyə başladı. 
  Mən masanın baş tərəfində oturmuşdum və İlyas bəyin düşüncələrinə əhəmiyyət 
vermirdim. 
  “Mən burada qalıram” təkrarən dedim. Könüllü partizan dəstələri gələcəklər. Biz 
döyüşəcəyik. Mən, öz vətənimdən heç yana qaçmayacağam. 
  Mən elə bil yuxuda danışırdım. İlyas bəy qabağımda dayanıb, kədərlə tərs-tərs üzümə 
baxdı: 
  -  Əli xan, mən səninlə bir yerdə məktəbə getmişik və böyük tənəffüslərdə rus uşaqları 
ilə dalaşmışıq. Sən Naçararyanın maşınının arxasınca düşdüyün zaman, mən sənin 
ardınca çapırdım. O gecə Ninonu atımın yəhərinə oturdub evinə mən aparmışdım. 
Sisianaşvili darvazasının yanında başı pozuq rus əsgərlərinə qarşı bir yerdə vuruşmuşuq. 
Amma indi sən buradan çıxıb getməlisən. Ninonun və özünün yaxşılığı üçün və bəlkə də 
bir daha sənə ehtiyacı olacaq vətənin naminə buradan getməlisən. 
  -  İlyas bəy, sən burada qalırsansa, mən də qalıram. 
  -  Mən burada ona görə qalıram ki, dünyada heç kimim yoxdur, təkəm. Mən burada 
qalıram ona görə ki, mən zabitəm, əsgərləri döyüşə aparmağı bacarıram və iki vuruş 
keçirmişəm. Bu iki vuruşda böyük təcrübə toplamışam. Odur ki, inadlıq eləmə Əli xan, 
İrana get. 
  İrana da, Avropaya da gedə bilmərəm. 
  Mən pəncərəyə yaxınlaşdım. Bayırda məşəllər yanır və hər tərəfdən silah şaqqıldamaları 
eşidilirdi. 
 
143

---

  -  Əli xan, Cümhuriyyətimizin heç səkkiz günlük də ömrü qalmayıb. Mən laqeydliklə 
başımı tərpətdim. Küçədən əlləri silahlı adamlar keçirdilər. Yan otaqda ayaq səsi eşidib 
üzümü o tərəfə çevirdim. Nino gözləri yuxulu-yuxulu qapıda durmuşdu. 
  -  Nino, - dedim,  – Tiflisə axırıncı qatar iki saatdan sonra gedir. 
  -  Bəli, biz gedirik, Əli xan. 
  -  Yox, sən uşaqla gedirsən. Mən isə sonra gələcəyəm. Mənim hələ ki, burada qalmağım 
gərəkdir. Amma sənin getməyin vacibdir. İndi Bakıda vəziyyət keçən dəfə olduğu kimi 
deyil. Vəziyyət tamamilə başqa cürdür. Ona görə də sən burada qala bilməzsən. Nino, 
indi sənin körpən var. 
  Küçələrdə məşəllər yanırdı. İlyas bəy də başını aşağı salıb otağın küncündə dayanmışdı. 
  Birdən Ninonun gözlərindən yuxu silindi. O, yavaş-yavaş pəncərəyə tərəf gedib, bayıra 
baxdı. Sonra İlyas bəyə tərəf baxdı və otağın ortasına gəlib, başını aşağı əydi. 
  -  Bəs oyuncaq? - dedi. Bizim körpəmiz var, bizimlə getmək istəmirsən? 
  Gedə bilmirəm, Nino. 
  -  Sənin ulu baban Gəncə körpüsündə şəhid olmuşdu. Mən bunu tarix imtahanından 
bilirəm. 
  Nino qəflətən can verən yaralı bir heyvan kimi nalə çəkib yerə sərildi. Onun gözləri 
qupquru idi, lakin bədəni tir-tir titrəyirdi. O, fəryad edərkən, İlyas bəy otaqda 
dayanmayıb eşiyə atıldı. 
  -  Nino, mən bir neçə gündən sonra sizin dalınızca gələcəyimə söz verirəm. Nino hələ də 
fəryad içində idi. Küçələrdə camaat can verən cümhuriyyətin coşqun himnini 
oxuyurdular. 
  Nino birdən susdu və gözlərini mənə zillədi. Sonra ayağa durdu. Mən çamadanı 
götürdüm. Qundaqdakı “oyuncaq” qucağımda idi. Biz evin pilləkənlərindən səssiz-
səmirsiz aşağı endik. İlyas bəy maşında bizi gözləyirdi. Biz, adamlarla dolu olan 
küçələrdən keçərək dəmir yol stansiyasına getdik. 
  -  Üç, dörd gün döz, - deyə İlyas bəy Ninonun sakitləşdirirdi. Yalnız üç-dörd gün. Ondan 
sonra Əli xan yenə də yanınızda olacaq. 
  Nino sakitcə “bilirəm” – dedi. Biz əvvəl Tiflisdə qalacayıq, sonra da Parisə gedəcəyik. 
Bizim bağçalı bir evimiz olacaq, ikinci uşağımız da oğlan olacaq. 
  -  Bəli, Nino, bax elə bu belə də olacaq... 
  Mənim səsim aydın və inamlı idi. Nino əlimi sıxdı, sonra baxışlarını uzaqlara çevirdi. 
  Dəmir yol relsləri uzun ilanlara bənzəyirdi. Qatar qaranlıqların içindən əjdaha kimi 
çıxaraq perona yaxınlaşdı. 
  Nino məni tələsik öpdü. 
  -  Salamat qal, Əli xan. Üç gündən sonra görüşərik. 
  -  Əlbəttə, Nino orada görüşərik, sonra oradan da Parisə gedəcəyik. 
  Nino gülümsədi. Mən peronda dayanmışdım. Elə bil qapqara asfalta mıxlanmış kimi 
yerimdən tərpənə bilmirdim. İlyas bəy onları vaqona apardı. Nino kupenin pəncərəsindən 
bayıra baxırdı. Nino hürkmüş balaca bir quş kimi sakit idi. Qatar yavaş-yavaş hərəkət 
etdiyi zaman Nino əl elədi. İlyas bəy də qatardan yerə hoppandı. 
  -  Biz şəhərə qayıtdıq. Mən bir neçə gün ömrü qalan respublikamız barədə fikirləşirdim. 
  Səhər açılırdı. Ətraf kəndlərdən kənd sakinləri gizli saxladıqları pulemyotları və başqa 
hərbi sursatları özləri ilə gətirirdilər. Şəhər silah anbarına bənzəyirdi. Çayın o biri 
 
144

---

tərəfində yerləşən erməni məhəlləsindən ara-bir güllə səsi eşidilirdi. Çayın o tayı artıq 
Rusiya torpağı idi. Qırmızı süvari dəstələri sel kimi ölkəni bürümüşdülər. 
  Şəhərdə birdən-birə qalın qaşlı, qartal burunlu və gözləri çuxura düşmüş bir adam peyda 
oldu. Bu şahzadə Mansur Mirzə Qacar idi. Bu adamın kim olduğunu və haradan gəldiyini 
heç kim bilmirdi. O, İran taxtını əlində tutan Qacarlar sülaləsindən idi və onun papağının 
qabağında bir gümüş Aslan gerbi parıldayırdı. Özünü böyük Ağa Məhəmmədin varisi 
hesab edən bu adam rəhbərliyi əlinə aldı. Rus alayları Gəncəyə doğru axmağa başlamışdı. 
Şəhər Bakıdan gələn qaçqınlarla dolu idi. Onlar nazirlərin güllələnməsindən, parlament 
deputatlarının həbsə alınmasından və adamların bellərinə daş bağlanıb Xəzər dənizinin 
ən dərin yerlərinə atılmasından danışırdılar. 
  Təzə Pir məscidini indi kluba çeviriblər. Qala divarları yanında namaz qılmaq istəyən 
Seyid Mustafanı rus əsgərləri döydülər. Sonra onun qollarını bağlayıb ağzına donuz əti 
dürtüblər. Bundan sonra Seyid Mustafa İrana, Məşhəddəki əmisinin yanına qaçmağa 
müvəffəq oldu. Onun atasını ruslar öldürmüşdülər. 
  Bu xəbəri gətirən Arslan Ağa mənim qabağımda dayanıb payladığım silahlara baxırdı. 
  -  Əli xan, mən də sizinlə birlikdə vuruşmaq istəyirəm. 
  -  Sən? Ay mürəkkəbə bulaşmış donuz çoşqası, sən də vuruşmaq istəyirsən? 
  -  Mən donuz balası deyiləm, Əli xan. Mən də hamı kimi öz vətənimi sevirəm. Atam 
Tiflisə qaçdı. Mənə də bir silah ver. 
  Onun sifəti ciddi idi, gözlərini döyə-döyə üzümə baxırdı. Ona bir neçə silah verdim. O, 
mənim komandanlığım altında körpünün başında vuruşan dəstəyə qoşuldu. Rus əsgərləri 
körpünün o tayındakı küçələri tuturdular. Biz günəşin qızmar istisində əlbəyaxa 
döyüşünə girişdik. Qarşımda enli sifətləri və parıldayan üçkünc süngüləri gördüm. 
Birdən birə məni vəhşi bir qəzəb bürüdü. 
  Süngülərimizi kəmərimizin səviyyəsinə endirdik. Qanla tər bir-birinə qarışmışdı. 
Mauzerimin dəstəyindən tutub lüləyini yuxarı qaldıranda bir güllə çiynimi sıyırdı. 
Atdığım güllənin zərbəsindən bir rus əsgərinin kəlləsi partladı. Onun beyninin parçaları 
küçənin tozuna töküldü. Xəncərimi sıyırıb bir əsgərin üstünə cumarkən, Arslan Ağanın 
bir rus əsgərinin gözünə xəncər soxduğunu gördüm. 
  Uzaqlardan şeypurçuların səsləri gəlirdi. Biz bir küçənin tinində yerə uzanıb, erməni 
evlərini selləmə atəşə tuturduq. Gecələr sürünə-sürünə körpünün üstündən şəhərə 
qayıdırdıq. Üstünə patrondaş taxmış İlyas bəy körpüdə oturub pulemyotun yerini 
müəyyən edirdi. 
  Biz məscidin həyətinə getdik. İlyas bəy ulduzların işığında uşaq ikən dənizə çimməyə 
getməsindən, orada üzərkən burulğana düşüb az qala batmağından və son dəqiqələrdə 
necə xilas olduğundan mənə danışdı. Onun danışdıqlarından sonra şorba içdik, sonra da 
şaftalı yedik. Arslan Ağa da yanımızda oturmuşdu. Onun tökülmüş dişlərinin yerindən 
qan sızırdı. Gecə bir müddət tir-tir əsərək yanıma soxuldu. 
  -  Qorxuram, Əli xan. Mən çox qorxağam. 
  -  Elə isə silahı yerə qoy, otlaqlardan keçib Pula çayına çatarsan və çayı keçib Gürcüstana 
yollanarsan. 
  -  Mən bunu edə bilmərəm, çünki mən də o birilər kimi vətənimi sevirəm. 
  Mən ona daha bir şey demədim. Sübh açılana yaxın uzaqdan top səsləri gəlməyə başladı. 
İlyas bəy əlində durbin məscidin minarəsində Qacarlar nəslindən olan şahzadə Mansurun 
 
145

---

yanında dayanmışdı. Minarədə dövlət bayrağı dalğalanırdı və kim isə Turan dövlətinin 
himnini oxumağa başladı. 
  Sifəti meyit sifəti kimi ağarmış, gözləri xəyallı bir nəfər adam dedi: “Eşitmişəm ki, İranda 
Rza adlı bir nəfər peyda olub. O, minlərlə hərbçiləri başına toplayıb onlara komandanlıq 
edir. Ankarada da Mustafa Kamal ətrafında böyük bir ordu toplayıb. Biz əbəs yerə 
vuruşmuruq. İyirmi beş min əsgər bizim köməyimizə gəlir”. 
  -  Yox, - dedim. İyirmi beş min nəfər yox, iki yüz əlli milyon nəfər adam, bütün dünya 
müsəlmanları bizim harayımıza gəlirlər. Amma onların vaxtında buraya gəlib-
gəlməmələrini ancaq Allah bilir. 
  Mən körpüyə tərəf gedib pulemyotun arxasına keçdim. Sonra güllələr barmaqlarımın 
arasından təsbeh dənələri kimi sürüşməyə başladı. Arslan Ağa da yanımda oturub 
pulemyotuma güllə doldururdu. Onun rəngi qaçmışdı, lakin gülümsəyirdi. Rusların 
tərəfində hərəkət hiss olunan kimi mənim pulemyotum fasiləsiz şaqqıldayırdı. Qarşı 
tərəfdə hücum şeypuru çalındı. Haradasa o yanda, erməni evlərinin arxasında Budyonnı 
marşının səsi gəldi. Başımı qaldırıb aşağı baxanda körpünün altında qurumuş və 
susuzluqdan çatlamış çay yatağını gördüm. Rus əsgərləri meydançanı keçərək, aşağı 
əyilib, nişan alır və atəş açırdılar. Onların atdıqları güllələr körpüyə dəyirdi. Mən bu 
hücuma qızğın bir atəşlə cavab verdim. Rus əsgərləri oyuncaq kimi yerə sərilirdilər. 
Lakin, kəlləsi üstə çay sahilindəki tozların üstünə yuvarlanan əsgərləri yeniləri ilə əvəz 
edirdilər. Onların sayı minlərcə idi. Tənha qalmış pulemyotun şaqqıltısı Gəncə 
körpüsündə çox zəif səslənirdi. 
  Birdən Arslan Ağa balaca uşaq kimi nalə çəkib qışqırdı. Olduğum yerdən onun tərəfinə 
baxdım. O, körpünün üstündə üzüquylu sərilib qalmışdı, onun ağzından qan gəlirdi. Mən 
təkrar pulemyotun düyməsini basdım. Güllələr rus əsgərlərinin başına yağış kimi yağırdı. 
Şeypur səsi onları yenidən hücuma qaldırdı. 
  Papağım çaya düşdü: bəlkə ona güllə dəymişdi, bəlkə də əsən külək onu başımdan 
uçurmuşdu. 
  Mən bir anda pencəyimlə köynəyimin yaxasını açdım. 
  Düşmənlə mənim aramda yalnız Arslan Ağanın meyiti durmuşdu. Deməli, insan qorxaq 
olsa da vətəni uğrunda qəhrəmancasına vuruşaraq ölə bilərmiş. 
  Qarşı tərəfdə şeypur səsləri əsgərləri geri çağırırdı. Pulemyotu susdurdum və mən tər 
içində, körpünün üstündə oturub, əvəz edilməmi gözləyirdim. Onlar gəldilər. Yöndəmsiz 
və ağır adamlar Arslan Ağanın meyitini sipər kimi pulemyotun qabağına qoydular... 
  İndi mən burada, məscid divarının kölgəsində oturub, qaşıqla şorbanı içirdim. Məscid 
həyətinin girişində şahzadə Mansur dayanmışdı, İlyas bəy* də əyilib xəritəyə baxırdı. Bir 
neçə saatdan sonra mən yenidən körpünün üstündə dayanıb mövqe tutmalı idim. 
Bilirdim ki, Azərbaycan Cümhuriyyətini yalnız bir-neçə günlük ömrü qalıb... 
  Mən ulu babam İbrahim xan Şirvanşirin xalqın azadlığı uğrunda canını verdiyi sahilə 
şeypur səsi yenidən çağıranadək yatmaq istəyirəm. 
  “Əli xan Şirvanşir altıya on beş dəqiqə işləmiş Gəncə körpüsündə, pulemyot arxasında 
tutduğu mövqeyində həlak oldu. Onun meyiti körpüdən qurumuş çayın yatağına 
düşmüşdü. Bədənini səkkiz güllə dəlik-deşik etmişdi. Cibindən xatirə dəftəri çıxdı. Allah 
imkan versə, bu dəftəri onun arvadına çatdıracağam. Biz səhər erkən, rus qoşunları 
 
146

---

sonuncu hücuma keçməzdən bir az əvvəl onu məscidin həyətində dəfn etdik. 
Cümhuriyyətimizin ömrü Əli xan Şirvanşirin ömrü kimi sona çatdı”. 
   
      
  -  --------------------- 
  *Bakının Binəqədi qəsəbəsindən olan Zeynal Ağanın oğlu, rotmistr İlyas bəy. 
 
147