O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti pedagogika fakulteti
Yüklə 479,59 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1
O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‟RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI PEDAGOGIKA FAKULTETI “BOSHLANG‟ICH TA‟LIM METODIKASI” KAFEDRASI 5111700 - boshlang‟ich ta‟lim va sport - tarbiyaviy ish yo‟nalishi 3-KURS OCHILOVA MAFTUNANING “ONA TILI O‟QITISH METODIKASI” FANIDAN KURS ISHI MAVZU: 1-4-SINFDA FE‟L YASOVCHI QO‟SHIMCHALAR MAVZUSINI O„RGANISH Ilmiy rahbar: kat.o‟qituvchi: Qurbonov Z. Kurs ishi Boshlang‟ich ta‟lim metodikasi kafedrasida 2016 yil ___iyulda himoya qilindi va ______foizga baholandi Komissiya raisi:___________________________________ A‟zolari:_________________________________________ Samarqand 2016-yil 2
Samarqand davlat universiteti Pedagogika fakulteti «Boshlang„ich ta‟lim va sport-tarbiyaviy ish» yo„nalishi 3-kurs talabasi Ochilova Maftunaning «1-4- sinfda fe‟l yasovchi qo‟shimchalar mavzusini o„rganish »nomli kursishiga MULOHAZA Boshlang„ich sinf ona tili darslarida ko„zda tutiladigan maqsadlardan biri o„quvchilarni o„z ustida ishlash, nutqini rivojlantirish, izlanish va yangiliklarni ixtiro qilishlarini hisobga olishdir. Shuning uchun ham boshlang„ich sinflarda o„tiladigan har bir darsni noan‟anaviy usullar asosida tashkil etish yaxshi natija beradi. Shu jihatdan ushbu bitiruv malakaviy ish uchun tanlangan mavzu dolzarbdir. Ochilova Maftuna o‟z oldiga noan‟anaviy usullar yordamida ta‟lim tarbiya berishni, yosh avlodning bilim va ko‟nikmalarini oshirishni maqsad qilib olgan. Ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, tadqiqot ishining oldiga qo‟ygan maqsad va vazifalari, ishni yozishga asoslangan manbalar, tadqiqotning tuzilishi va mundarijasi haqida ma‟lumotlar berilgan. Birinchi bobda: Ona tili darslarining maqsad va vazifalari, ta‟limiy-tarbiyaviy ahamiyati, ona tili darslarida qo‟llaniladigan metodlar ning vazifalari haqida fikrlar bayon qilinadi. Ikkinchi bobda: So`zlarning aloqa- munosabat shakllarini o`qitish mеtodikasi, aloqa-munosabat shakllarining vazifalari ustida ishlash,so`z turkumlari bo`yicha tahlilnamunalarihaqida ma‟lumotlar berilgan. Ishning so‟ngida xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‟yxati ham keltirib o‟tilgan. Ishning xulosa qismida yuqoridagi boblarda ko‟rsatilgan ma‟lumotlarga tayanib umumiy xulosa chiqarilgan. Kurs ishining oxirida foydalanilgan adabiyotlar ro‟yxati alfavit tartibida berilgan. 3
Ishda ayrim imloviy xatolar ham uchraydi, bu ishning umumiy mazmuniga ta‟sir etmaydi. Xulosa qilib aytganda, kurs ishi talablariga to‟g‟ri keladi va uni himoyaga tavsiya etaman. Ilmiy rahbar: katta.o‟qt. Z.Qurbonov 4
MUNDARIJA Kirish I:Bob. Boshlang‟ichsinflarda ona tilinio‟rgatishningmazmuni va vazifalari I.1. Maktabda ona tili o‟rgatishning mazmuni va ahamiyati II:Bob.Grammatik tushunchalarning samarali o‟zlashishini ta‟minlaydigan metodik shartlar II.1.Tushunchani o‟zlashtirish ustida ishlash jarayoni II.2.Ot so„z turkumini o„rgatishning metodik shartlari
5
Reja Kirish I:Bob. Boshlang‟ichsinflarda ona tilinio‟rgatishningmazmuni va vazifalari I.1. Maktabda ona tili o‟rgatishning mazmuni va ahamiyati II:Bob. Grammatik tushunchalarning samarali o‟zlashishini ta‟minlaydigan metodik shartla II.1.Tushunchani o‟zlashtirish ustida ishlash jarayoni II.2.«Fе‟l»ning lug`aviy shakllari va ma‟noviy guruhlari ustida ishlash.
6
Kirish. Kurs ishining umumiy tavsifi. Mavzuning dolzarbligi. Ona tili darslari fan o„qituvchilari tomonidan puxta o„ylangan, ma‟lum tizimga solingan, o„quvchilar aqliy bilimlarini charxlaydigan bo„lishi lozim. Zotan, “Milliy dastur”da ko„zda tutilgan asosiy masala – O„zbekistonning kelajagi bo„lgan barkamol avlod, komil insonni tarbiyalab voyaga yetkazish jamiyatning oldida turgan muhim vazifadir. “To„qqiz yillik (1-9- sinflar) o„qishdan iborat umumiy o„rta ta‟lim majburiydir. Ta‟limning bu turi boshlang„ich ta‟limni (1-4-sinflar) qamrab oladi hamda o„quvchilarning fanlar asoslari bo„yicha muntazam bilim olishlarini, ularda bilim o„zlashtirish ehtiyojlari, asosiy o„quv-ilmiy va umummadaniy bilimlarni, milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan ma‟naviy-axloqiy fazilatlarni mehnat ko„nikmalarini, ijodiy fikrlash va atrof-muhitga ongli munosabatda bo„lishni va kasb tanlashni shakllantiradi” 1
Kelajagimizbo„lganyoshavlodbilimegallashdaboshlang„ichta‟limdao„tiladiga nfanlarnichuqur, onglitarzdao„zlashtirishlarimuhimsanaladi. Shunday ekan, bugungi kun talablaridan kelib chiqqan holda boshlang„ich ta‟limdagi fanlarni o„tishda jahon andozalariga mos va xos bo„lgan o„qitish usullaridan foydalanish muhimdir.
Kurs ishi uchun tanlangan mavzu ana shu jihati bilan ahamiyatlidir.
qo„yilmoqda, chunki biz o„qituvchi-murabbiylar qo„liga farzandlarimiz taqdirini
1 Qarang: Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida “Oliy ta’lim” Me’yoriy hujjatlar to‘plami. Toshkent. “Sharq” nashriyoti.35-bet.2001-yil. 7
ishonib topshiramiz.Shu jihatdan tanlangan mavzu hozirgi vaqtda olib borilayotgan ta‟lim-tarbiya ishlarining eng dolzarb mavzularidan sanaladi.
o„quvchilari, ayniqsa, 4-sinf o„quvchilari ma‟lum darajada ona tili va o„qish ko„nikmasini egallaganliklari uchun ularni mashqlar,shuningdek matn ustida mustaqil ishlashga ko„proq e‟tibor berish lozim.
O„quvchilarning topshiriqni tez, to„g„ri bajarishi uchun qulay usullarni tanlay bilishi, ishga ijodiy yondashishi muhimdir. O„quvchilarni ishni bunday o„ylab, izchil bajarish ko„nikmalari o„z-o„zidan hosil bo„lmaydi, albatta. Bunday ko„nikmalarni bolalar o„qituvchining alohida o„tkaziladigan mashqlari orqali egallaydilar. Faqatgina o„qituvchi rahbarligida ishlagandagina, ular fikrlashga, amaliy mashg„ulotlarni ijodiy bajarishga, yo„l qo„yilgan xatolarni topish va uni tuzatishga o„rganadilar. Biz ushbu mavzuni yoritishda ,malakaviy amaliyotda o„tagan tajribamizga suyanib, 4-sinf maktab o„quvchilarida o„tkazilgan dars jarayoni grammatik mashqlarni bajarish va tashkil etishga oid fikrlarimizni bayon qilamiz.
Prezidentimiz I.A.Karimovning qator asarlari, xususan, “Yuksak ma‟naviyat – yengilmas kuch”, singari asarlaridan, shuningdek, Yusupov M., Mahmudova M., Rahmonbekova S., Qosimova K., Matchonov S., G„ulomov M., Solihov O. singari olim va metodistlarning asarlaridan, ilmiy tadqiqot, monografiya va maqollaridan foydalanib ish ko„rdik. Kursishning yozilishida qo„llanilgan metod. Albatta, ona tili darslari va mashg‟ulotlar o„qituvchi tomonidan uning rahbarligida o„tkaziladi. Bu o„z navbatida, o„qituvchi tomonidan puxta o„ylangan, rejalashtirilgan, ma‟lum tizimga solingan va mazmunli bo„lishi talab qilinadi. 8
Biz mazkur bitiruv ishimizni olgan bilim va tajribamizga tayangan holda, shuningdek, pedagogik amaliyot o„tgan Samarqand tumanidagi 46-umumta‟lim maktabidagi o„qituvchilarning ish tajribasiga suyangan holda yoritishga harakat qildik. Kurs ishning ilmiy yangiligi. Darhaqiqat, ona tili darslari orqali o‟quvchilarning bilim olish samaradorligini oshirishda ilg‟or pedagogik texnologiyalardan foydalanish o„z navbatida yangilik sanaladi. Chunki, ona tili darslarida ilg‟or pedagogik texnpologiyalardan foydalanish boshlang„ich sinf o„quvchilari uchun yangilik bo„lmasa-da, uni tashkil etish, unumli va samarali bo„lishiga erishish ko„p jihatdan sinf o„qituvchisining mahoratiga bog„liq. Ona tilidan bilim samaradorligini oshirish o„quvchilar ongini rivojlantiradi, fikrlash qobiliyatini o„stiradi, dadil fikr-mulohazalar aytishga chorlaydi. O„z fikrini aytish, yozish uchun imkoniyat yaratadi. Kelajakda ilmiy salohiyatga erishish uchun keng yo„l ochib beradi. Kursishning amaliy ahamiyati. Ushbu bitiruv malakaviy ishidan pedagogika va psixologiya, defektologiya bo„limlarining talablari kurs va bitiruv ishlarini yozishda, o„zbek adabiyoti tarixini o„rganishda, shuningdek, boshlang„ich sinf o„qituvchilari fakultativ mashg„ulotlarda, sinf rahbarlari va adabiyot o„qituvchilari esa, turli lingvistik mashqlarni bajarishda foydalanishlari mumkin. Kursishning tuzilishi. Bitiruv ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro„yxatidan iborat.
uning oldiga qo„ygan maqsad va vazifalari, ishning ilmiy yangiligi, tahlil uslubi, ishning amaliy ahamiyati hamda shakily tuzilishi haqida fikr yuritilgan. Birinchi bob: Boshlang‟ich sinflarda ona tilini o‟rgatishning mazmuni va vazifalari, maktabda ona tili o‟rgatishning mazmuni va ahamiyatiga doir fikrlar bayon qilinadi. 9
Ikkinchi bob.Grammatik tushunchalarning samarali
o‟zlashishini ta‟minlaydiganmetodik shartla, tushunchani o‟zlashtirish ustida ishlash jarayoni, ot so„z turkumini o„rgatishning metodik shartlarihaqida ma‟lumotlar berilgan. 10
I:Bob. Boshlang‟ichsinflarda ona tilinio‟rgatishningmazmunihamda vazifalari I.1. Maktabda ona tili o‟rgatishning mazmuni va ahamiyati Maktablarda ona tili o‟rgatishning mazmuni jamiyat rivojlanishining hozirgi bosqichida davlatimizning maktab oldiga qo‟ygan vazifasiga moslangan. Bu vazifalar qo‟p qirrali bo‟lib, ularni bajarish o‟quvchilar ongini o‟stirishga, ularga g‟oyaviy-siyosiy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasini berishga yo‟naltirilgan. Ona tilini o‟rgatish natijasida o‟quvchilarda o‟z fikrini grammatik to‟g‟ri, uslubiy aniq, mazmunli, ohangga rioya qilib ifodalay olish va uni imloviy to‟g‟ri yoza olish ko‟nikmalari shakllantiriladi. Bu vazifa o‟quv predmeti sifatida o‟zbek tilining o‟ziga xos xususiyati bo‟lib, o‟quvchini shaxs sifatida shakllantirishga yo‟naltirilgan umumta‟lim vazifalari bilan bog‟liq holda amalga oshiriladi. Ona tili kursida beriladigan bilimlar mazmunini o‟zbek tilining tovush tuzilishi va yozma nutqda tovushlarni ifodalash usullari haqidagi (fonetik va grafik); so‟zlarning o‟zgarishi va gapda so‟zlarning bog‟lanishi haqidagi (grammatik, ya‟ni morfologik va sintaktik); so‟zning morfemik tarkibi va so‟z yasalish usullari haqidagi (so‟z yasalishiga doir); so‟zlarning leksik-semantik guruhi haqidagi (leksikologik); o‟zbek tilining to‟g‟ri yozuv tamoyillari va tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi (orfografik va punktuatsion) bilimlar tashkil etadi. Bu bilimlar, birinchidan, grammatik, fonetik, so‟z yasalishiga oid tushunchalarda, ikkinchidan, grafik, orfografik, punktuatsion qoidalarda namoyon bo‟ladi. Bundan tashqari, o‟zbek tili kursi fonetik, grafik, morfologik, sintaktik va boshqa ko‟nikma va malakalarni ham o‟z ichiga oladi. Tilni o‟rganish jarayonida o‟quvchilarda boshqa ko‟pgina o‟quv predmetlari uchun umumiy bo‟lgan ko‟nikmalar (predmetlararo ko‟nikmalar)ni hosil qilish ustida ham ish olib boriladi. Pedagogikada bunday predmetlararo ko‟nikmalarga analiz, sintez, abstraktlashtirish (til hodisalarini fikran tasavvur etish), umumlashtirish, guruhlash, taqqoslash kabilar kiradi. Ushbu ko‟nikmalarni o‟quvchilarda shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash ularning o‟quv
11
faoliyatini faollashtirishga, bilimlarini muvaffaqiyatli egallashlariga imkoniyat yaratadi. Ona tili kursidan hosil qilinadigan maxsus ko‟nikmalar bilan predmetlararo ko‟nikmalar, bir-biridan ajratilmagan holda o‟quv-tarbiyaviy jarayonda shakllantiriladi. Beriladigan bilim va o‟quvchilarda hosil qilinadigan maxsus ko‟nikmalar maktab dasturlari va davlat ta‟lim standartida qayd etilgan. Boshlang‟ich sinflarda o‟rganish uchun tilni ongli egallashga va o‟quvchilarda grafik va imloviy malakalarni shakllantirishga zamin bo‟ladigan bilimlar tanlangan. Fonetika va grafika sohasida o‟quvchilar so‟zning tovush tarkibini, unli va undosh tovushlarning o‟ziga xos xususiyatlarini, so‟zda tovushning ma‟noni farqlashdagi ahamiyatini to‟g‟ri tushunishga imkon beradigan bilimlarni o‟zlashtiradilar, shuningdek, ularga so‟zning tovush va grafik shakli o‟rtasidagi nisbat (bog‟lanish)ni ongli aniqlash, so‟zni to‟g‟ri yozish imkoniyati yaratiladi. Morfologiya sohasidan ham so‟zni ongli o‟zlashtirish, uni to‟g‟ri ishlatish uchun katta amaliy ahamiyatga ega bo‟lgan bilimlar tanlangan. Boshlang‟ich sinf o‟quvchilari I sinfdan boshlab so‟z turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, fe‟l)ni har xil saviyada o‟rganadilar. Sintaksisdan dasturga nutq birligi sifatida gap haqidagi, gapda so‟zlarning bog‟lanishi, bosh va ikkinchi darajali bo‟laklar haqidagi bilimlar kiritilgan. So‟zning morfemik tarkibi yuzasidan har bir morfemaning muhim belgilarini, ularning ahamiyati va so‟zda bir-biriga ta‟sirini boshlang‟ich sinf o‟quvchilari tushunadigan va so‟zlarni to‟g‟ri yozishda foydalanishlari uchun zarur bo‟lgan hajmda ma‟lumot berilgan. Dasturda “Leksika” bo‟limi alohida berilmagan, ammo o‟quvchilar so‟zlarning leksik-semantik guruhlari (sinonimlar, antonimlar) haqida, ularning leksik ma‟nolari haqida so‟z turkumlari va so‟z tarkibini o‟rganish jarayonida ma‟lumot oladilar. 12
Boshlang‟ich sinflar ona tili kursi 1-4-sinflarda tilning hamma tomonlari o‟zaro bog‟liq holda o‟rganilishi hisobga olinib tuzilgan, har bir sinfda fonetika, leksika, grammatika va so‟z yasalishi haqidaelementar bilim beriladi. Kursning bunday qurilishi tilning barcha tomonlarini bir-biriga o‟zaro ta‟sir etadigan bir butun hodisa sifatida o‟rganishni taqozo etadi. Tilni o‟rganishga bunday yondashish ta‟lim jaryonini o‟quvchilar nutqini o‟stirish vazifasini hal etishga yo‟naltirish imkonini beradi. Dasturning “Grammatika, imlo va nutq o‟stirish” bo‟limi har bir sinfda quyidagicha qismlarni o‟z ichiga oladi: “Tovushlar va harflar”, “So‟z”, “Gap”, “Bog‟lanishli nutq”. Asosiy mavzular bosqichli izchillik tamoyiliga asoslanib, har to‟rt sinfda o‟rganiladi. Har bir sinfda yetakchi mavzular ajratiladi. 1-sinfda fonetika va grafikaga oid mavzularni o‟rganishga katta o‟rin beriladi, chunki o‟quvchilar o‟qish va yozish jarayonini egallaydilar. 3- sinfda so‟zning morfemik tarkibi va gapni o‟rganish muhim hisoblanadi. So‟z yasalishiga doir bilimlar asosida o‟quvchilarda so‟zning leksik ma‟nosiga, undan nutqda foydalanishga ongli munosabat o‟sadi. 4-sinfda so‟z turkumlarini o‟rganish birinchi o‟ringa qo‟yiladi (morfologik bilim chuqurlashtiriladi, otlarning egalik va kelishik qo‟shimchalarini, fe‟llarning tuslovchi qo‟shimchalarini to‟g‟ri yozish malakalari shakllantiriladi). Bog‟lanishli nutq ustida to‟rt yil davomida grammatik va orfografik materiallarni o‟rganish bilan bog‟liq holda reja asosida ish olib boriladi. Onatilidarslaridatilhodisalarima‟nosi (semantikasi),qurilishi, vazifasi jihatidan o‟rganiladi. O‟zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan kundan boshlab jamiyatni isloh qilish siyosatini kun tartibiga qo‟ydi. Barcha sohalardagi kabi ta‟lim sohasini isloh qilish siyosati ham izchillik bilan amalga oshirila boshlandi. Boshlang‟ich ta‟lim bo‟yicha Yangi tahrirdagi Davlat ta‟lim standarti ham mustaqillik davridagi tajribalar natijasi sifatida maydonga keldi. U boshlang‟ich
13
ta‟lim darsliklari va metodik qo‟llanmalarining yangi avlodini yaratishda dasturulamal vazifasini o‟tamoqda. Boshlang‟ich ta‟lim Davlat ta‟lim standartining “Kirish” qismida “Boshlang’ich ta’lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyati, aqliy rivojlanishi, dunyoqarashi, kommunikativ savodxonligi va o’z-o’zini anglash salohiyatini shakllantirishga, jismonan sog’lom bo’lishga, moddiy borliq go’zalliklarini his eta olishga, go’zallik va nafosatdan zavqlana olish, milliy urf- odatlarni o’zida singdirish va ardoqlash, ularga rioya qilishga o’rgatadi”, − deb alohida ta‟kidlangan. Boshlang‟ich ta‟lim oldiga qo‟yilgan bu kabi talablarni amalga oshirish ta‟lim mazmunini aniq belgilab olishni, o‟qitishga yangicha yondashuvni taqozo etadi. Davlat ta‟lim standartida ta‟kidlanganidek, “Boshlang‟ich ta‟lim bosqichida davlat va jamiyat tomonidan qo‟yiladigan talab”da ta‟lim sohalari bo‟yicha o‟zaro muvofiqlik, mutanosiblik, uyg‟unlik to‟la ta‟minlangan bo‟lmog‟i kerak. SHu jihatdan boshlang‟ich ta‟lim standartini belgilash ta‟lim jarayonining tarkibini va xuddi shu tarkib komponentlarining mazmunini modernizatsiyalash, boshlang‟ich ta‟lim jarayonida yangi, zamonaviy pedagogik texnologiyani qo‟llash imkonini beradi.
Boshlang‟ich sinflarda ona tili ta‟limi mazmuni ta‟lim mazkur bosqichiga qo‟yilgan talablardan kelib chiqib belgilanadi. II:Bob. Grammatik tushunchalarning samarali o‟zlashishini ta‟minlaydigan metodik shartlar II.1. Tushunchani o‟zlashtirish ustida ishlash jarayoni 14
`Tushuncha atrof-muhitdagi predmet va hodisalarning muhim belgilari va o‟zaro aloqadorligi aks ettirilgan tafakkur shaklini tasvirlab ko‟rsatadi. Grammatik tushunchalarda ham, boshqa tushunchalar kabi, hodisalarning muhim belgilari umumlashtirilgan holda aks ettiriladi. Til hodisalarining o‟ziga xos xususiyati, ya‟ni tushunchaning mazmun tomoni grammatik tushunchaning o‟ziga xos xususiyatini keltirib chiqaradi. Til hodisalari, til kategoriyalari boshqa hodisalarga nisbatan juda mavhumligi bilan farqlanadi. Biologik tushunchalarni shakllantirishda belgilarini kuzatish, bir tizimga solish va umumlashtirish mumkin bo‟lgan aniq hodisalar va predmetlar material sifatida asos qilib olinadi. Grammatik tushunchalar esa so‟z, so‟z birikmasi, gap, morfema, leksema, fonema va boshqalarning o‟ziga xos muhim belgilarini aniqlash va umumlashtirish natijasi hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, kishilar tomonidan yaratilgan grammatik tushunchaga asos bo‟lgan dastlabki materialning o‟zi yetarli darajada mavhumdir. Demak, grammatik tushunchalar umumlashtirilganlarning yana umumlashtirilgani hisoblanadi. Grammatik tushunchaning bu xususiyatlari tufayli o‟quvchilarda tushuncha juda ko‟p qiyinchilik bilan shakllanadi. Grammatik tushunchani bilib olish uchun mavhum tafakkur ma‟lum darajada rivojlangan bo‟lishi lozim. Mavhum tafakkur ta‟lim jarayonida vujudga keladi va maxsus mashqlarni talab qiladi. Bu mashqlar muayyan aqliy ko‟nikmalarni va lingvistik tasavvur hamda bilimlar yig‟indisini shakllantirishga qaratilgan bo‟lishi zarur. Ko‟pgina ruhshunos olimlarning tekshirishlari natijasida aniqlanishicha, tushunchani shakllantirish jarayoni ta- fakkurga oid analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, aniqlashtirish amallarini bilib olish jarayoni ham hisoblanadi. O‟quvchilarda tushunchani shakllantirishning natijasi ularning mavhumlashtirish faoliyatining qay darajada o‟sganligiga bog‟liq. Mavhumlashtirishda qiynaladigan o‟quvchilar so‟zlarni taqqoslay olmaydilar va ularning muhim grammatik belgilariga ko‟ra bir guruhga birlashtira olmaydilar, tushunchani shakllantirishda qiynaladilar va xatoga yo‟l qo‟yadilar. Masalan, fe‟l o‟rganilganda o‟quvchilar fe‟l predmetning harakatini bildirishini bilib oladilar.
15
Yurmoq, o’qimoq, olmoq kabi fe‟llarda leksik ma‟no grammatik ma‟noga mos keladi. Ko‟p fe‟llarda bunday moslik bo‟lmaydi. Grammatikada predmet harakati deyilganda, harakat bilan birga predmetning holati, uning boshqa predmetlarga munosabati, predmet belgisining o‟zgarishi kabilar ham tushuniladi: uxlamoq, o’ylamoq, sevmoq, o’smoq, ko’karmoq va hokazo. Predmet harakatini bunday keng ma‟noda, umumlashtirilgan holda tushunish endigina tilni o‟rgana boshlagan o‟quvchilarga qiyinlik qiladi, ular harakatni ko‟proq yurish, siljish ma‟nosida aniq tasavvur qiladilar. SHuning uchun fe‟lni o‟rganishning boshlang‟ich bosqichida yotmoq, kasallanmoq, turmoq, qizarmoq kabi so‟zlarni predmet harakatini bildiradi deb hisoblamaydilar. Bunday hodisani otni o‟rganishda ham uchratish mumkin. Ayrim o‟quvchilar tinchlik, qahramonlik, qadam kabi so‟zlarni ot turkumiga kiritmaydilar. Tushunchani shakllantirish uchun o‟quvchilarda mavhumlashtirish ko‟nikmasini o‟stirish, ular diqqatini so‟zning aniq leksik ma‟nosidan grammatik ma‟nosiga qaratish va shu guruhdagi so‟zlarga oid umumiy, grammatik belgilarni hisobga olgan holda, ularni bir guruhga birlashtirish talab etiladi. Masalan, k i m? yoki n i m a? so‟rog‟iga javob bo‟ladigan barcha so‟zlar “ot” turkumiga birlashadi; predmet bildirish, son (birlik va ko‟plikda kelish), egalik qo‟shimchalari bilan o‟zgarish, kelishiklar bilan turlanish bu so‟zlar uchun umumiy grammatik belgilar hisoblanadi. Tushunchani shakllantirishda xatoning oldini olish uchun ta‟lim berish jarayonida qator metodik talablarga rioya qilinadi. Grammatik tushunchani o‟zlashtirish uzoq davom etadigan va kichik yoshdagi o‟quvchilar uchun ancha murakkab jarayondir. O‟qituvchi boshlang‟ich sinflarda tushunchani o‟zlashtirishga oid ishlarni tashkil etishda o‟rganiladigan tushunchaning lingvistik mohiyatini, bilimlarni o‟zlashtirish jarayonining psixologik-didaktik xususiyatlarini, o‟quvchilarning nutqiy va aqliy o‟sishi bir- birini taqozo etishini, grammatik bilimning nutqdagi o‟rnini asos qilib oladi. Grammatik tushunchalarda til hodisalarining muhim belgilari umumlashtiriladi.Tushunchani o‟zlashtirish ustida ishlash
jarayonida o‟rganiladigan tushunchaning muhim belgilarini ajratpsh maqsadida muayyan til 16
materiali analiz qilinadi. Masalan, so‟z o‟zgartuvchi qo‟shimcha uchun quyidagi ikki muhim belgi xarakterli: 1) so‟z o‟zgartuvchi qo‟shimcha – so‟zning o‟zgaradigan qismi; 2) so‟z o‟zgartuvchi qo‟shimcha sintaktik vazifani bajaradi, ya‟ni gapda so‟zlarni bog‟lash uchun xizmat qiladi. Tushunchani o‟zlashtirishga oid ishlarda o‟qituvchi muayyan bir tushunchaning muhim belgilarini aniqlab oladi, dastur talabiga ko‟ra, shu sinf o‟quvchilarini tushunchaning qanday belgilari bilan tanishtirishni, foydalanganda yaxshi natija beradigan leksik materiallarni, metodik usul va vositalarni belgilab oladi. Til materialini analiz qilish jarayonida o‟rganiladigan tushunchaning muhim belgilari ajratiladi (tushuncha ustida ishlashning birinchi bosqichi), so‟ng belgilar o‟rtasidagi bog‟lanish topiladi, bir tushunchaning xususiyati sifatida ular orasidagi o‟zaro munosabati aniqlanadi, atama beriladi (tushuncha ustida
anglashlari va bilimlarni nutq tajribasiga tatbiq etishlari uchun tushuncha ta‟rifini aniq ifodalash ustida ishlanadi (tushuncha ustida ishlashning uchinchi bosqichi);
amaliy vazifani hal qilish maqsadida (fikrni aniq ifodalash, so‟zni va gapni to‟g‟ri yozish uchun) o‟quvchilarda tushunchaga asoslanish ko‟nikmasi shakllantiriladi. SHunday qilib, tilga oid tushunchalarni shakllantirish jarayoni shartli ravishda to‟rt bosqichga bo‟linadi:
Yüklə 479,59 Kb. Dostları ilə paylaş:
|