MİRZƏ İsmayil qasir axundzadə 210 baki 2015
Yüklə 6,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TƏRTİBÇİDƏN ÖNSÖZ ƏVƏZİ
- MİRZƏ İSMAYIL QASİR AXUNDZADƏ DÖVRÜ, HƏYATI, ƏDƏBİ YARADICILIĞI VƏ PEDAQOJİ FƏALİYYƏTİ
- MİRZƏ İSMAYIL QASİRİN HƏYAT VƏ FƏALİYYƏTİ
|
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 MİRZƏ İSMAYIL QASİR AXUNDZADƏ 210 BAKI 2015 MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 2 Qasirin ədəbi irsini toplayan: Ġshaq Səbih oğlu Axundov Qasirin həyat və yaradıcılığını tədqiq edən: Aybəniz Mustafa qızı Rəhimova Qasir
in ədəbi irsini ərəb əlifbasından çevirib nəşrə hazırlayanlar: Tahirə Nurulla qızı Nurəliyeva və PaĢa Əli oğlu Kərimov Farsdilli Ģeirləri tərcümə edən: Məmmədağa Sultan Məhəmməd oğlu Sultanov Kitabı tərtib edib çapa hazırlayan: Tufan Ġshaq oğlu Axundov Kitab oxucuları Azərbaycanın XIX əsr klassik ədəbiyyatının parlaq nümayəndələrindən biri olan Axundzadə Mirzə Ġsmayıl Qasirin həyat və yaradıcılığı ilə tanıĢ edir. Dövrünün Ģairi və ziyalısı olan Qasir Azərbaycanın Cənub bölgəsinin mərkəzi olan Lənkəranda “Fövcül-füsəha” adlı ədəbi məclis yaradaraq ona rəhbərlik etmiĢdir. Ədəbi fəaliyyəti ilə yanaĢı Mirzə Ġsmayıl tədrisə də meyl göstərərək pedaqoji fəaliyyətlə məĢğul olmuĢdur. O, “Üsuli-cədid” məktəbinin əsasın qoyaraq uzun illər burada məktəbdarlıq etmiĢdir. Kitab tədqiqatçı alımlər, Azərbaycanın klassik ədəbiyyatı və XIX əsr mədəni-ictimai mühitilə maraqlanan geniĢ oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuĢdur. © T.Ġ.Axundov MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 AXUNDZADƏ MİRZƏ İSMAYIL QASİR 1805-1900 MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 4
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 5
Çox zaman bəĢəriyyətin inkiĢafında müstəsna yeri olmuĢ Ģəxslərdən günümüzə çatan yalnız adlarıdır. Bunlar arasında ədəbiyat sahəsində yazıb yaradan Ģəxslər də az deyil. Onların yazdığı əsərlər müxtəlif səbəblərdən və müxtəlif yollarla məhv olaraq günümüzə gəlib çatmayıb və onlar haqqında ən yaxĢı halda yalnız digər müəlliflərin əsərlərindən müəyyən məlumatlar əldə edə bilirik. Belə aqibətin XIX əsrdə yaĢayıb yaratmıĢ Azərbaycanın klassik Ģairlərindən biri, pedaqoq Mirzə Ġsmayil Qasir Axundzadənin yazılı irsinin də baĢına gəlmə təhlükəsi olduğu halda, bir hadisə baĢ verdi. XX əsrin 20-ci illərinin əvvəlləri idi. Qasir iyirmi ildən çox idi ki, rəhmətə getmiĢdi. Azərbaycanda yeni qurulmuĢ ġura höküməti yeni qaydalar, yeni davranıĢ tərzi tətbiq edirdi. Çox ailələrin üzərini qara buludlar almıĢdı. Qasirin varislərinin ailələri də belələrdən idi. ġairin böyük oğlu Azərbaycan Cumhuriyyətinin yaradıcılarından, müstəqillik bəyannaməsinə imza atanlardan, Zəngəzur mahalını daĢnak ordusundan azad edənlərdən biri olan və Milli Parlamentdə bu mahalı təmsil edən Hacı Səlim Axund Axundzadə Lənkərandan çox-çox uzaqlarda mühacirət həyatı sürürdü. Kiçik oğlu MəĢədi Mirzə Səbih daim təqib olduğundan, gah meĢələrdə gizlənir, gah bir gün, gah bir həftə, gah da bir neçə aylıq həbs edilib buraxılırdı. Nəticədə o da ata yurdunu tərk edib Bakıya köçməyə məcbur olmuĢdu. Bu hadisələrin ən qızğın cəryan etdiyi zaman, təqribən 1923-25-ci illərdə Mirzə Səbihin ortancıl oğlu məktəbli Ġshaq bir tədbirin iĢtirakcısı olur. Komsomol təĢkilatı, aralarında Ġshaq da olmaqla bir dəstə məktəblini Lənkəranın QəmiĢəban kəndinə aparır. Orada XIX əsrdə bölgənin tanınmıĢ Ģairlərindən olmuĢ və həmin vaxt çoxdan dünyasını dəyiĢmiĢ Molla Fəttahın evindən Ģairdən qalmıĢ bütün əlyazmalarını alaraq bir arabaya yığırlar və üstünə qara parça örtərək “KeçmiĢi basdırırıq” Ģuarı altınma dəfn mərasimi keçirirlər. Nəticədə Ģairin bütün yazılı irsi hardasa kəndin kənarında bir xəndəyə boĢaldılaraq basdırılır.
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 6 Bu dəhĢətli tədbirin Ģahidi olmuĢ Ġshaq, evə qayidan kimi, körpəlikdən gördüyü və Ģair babasından qaldığını eĢitdiyi bütün əlyazmaları yığaraq boxçalara bükür və qalxıb evin banında bir küncdə gizlədir. Ġllər keçir, Lənkərandakı ev gah boĢ qalır, gah kirəniĢinlərə verilir. 1937-ci ildə Mirzə Səbih də Bakıda həbs olunaraq sürgünə göndərilir. Ġshaq atasının həbsi zamanı onun “bir yekə gön portfel” dolusu əlyazmalarının aparıldıgının Ģahidi olur. O, atasının da babası kimi müxtəlif Ģer və xüsusən də mahir həcv yazan olduğunu bilirdi. Burada Ġshaqın heç nə etməyə gücü çatmır, özünə yalnız babasının yazdıqlarını gizlətməkdə təsəlli tapır. Beləliklə, Ġshaq xalq düĢməni oğlu olur, üstəlik təzəcə evləndiyi Tahirə xanım da xalq düĢməni, əksinqilabçı Heybət bəyin qızı idi. O dövrdə bunun nə olduğu hamıya bəllidir. Ġkinci cahan müharibəsi baĢlanır. Neft sahəsində calıĢan Ġshaq müharibənin ən qızğın çagında,1942-ci ildə “povestka” alır və getmiĢ olsa, qayıdıb-qayıtmayacağının sual altında olduğunu dərk edərək, özünü Lənkarana çatdırır. UĢaqlıqda gizlətdiyi “əlyazma boxçaları”nı götürüb, Bakıya Əlyazmalar fonduna gətirərək təhvil vermək istəyir. O zaman fonda baĢçılıq edən Məmməd Arif rəsmiyyəti pozmamaqdan ötrü əlyazmaları yoxlamağa ehtiyac olduğunu deyərək, 3-4 gün gözləməyi xahiĢ edir. Nəticədə akt yazılır və əlyazmalara qiymət qoyulur. Həmin məbləğ ordaca “Novruz əminin əli ilə” paylanılır. AĢağıda təqdim olunmuĢ Mirzə Ġsmayıl Qasiri Axundzadənin Ģeir nümunələri həmin “əlyazma boxçaları”nda olanların bir hissəsidir. Mirzə Ġsmayıl Qasirın həm həyat və fəaliyyəti, həm ədəbi irsi tədqiqatçı alimlər tərəfindən müəyyən qədər araĢdırılsa da, hələ də geniĢ oxucu kütləsinə az tanıĢdır. Bugünə qədər onun yalnız bir Ģeirlər kitabı nəĢr edilmiĢdir. Bunun da səbəbkarı Ģairin nəvəsi Ġshaq olmuĢdur. Mühəndis- geoloq olan Ġshaq Axundov təqaüdə çıxandan sonra bütün səylərini babasının ədəbi irsinin tədqiqi və nəĢrinin təĢkilinə yönəltmiĢdir. Onun gərgin səyi nəticəsində Ģairin “ġeirlər” kitabı 1988-ci ildə iĢıq üzü görmüĢdür. Sevindirici haldır ki, Qasirin ilk kitabının nəĢrindən sonra, tədqiqatçı-alim Aybəniz Mustafa qızı Rəhimova tərəfindən Ģairin həyat və yaradıcılığına həsr edilmiĢ “Mirzə Ġsmayıl Qasir” adlı kitab da nəĢr edilmiĢdir. Lakin Ġshaq həmin zaman dünyasını dəyiĢdiyindən, həmin sevinci yaĢamaq ona nəsib olmamıĢdı. MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 7 QarĢınızda olan kitab Mirzə Ġsmayıl Qasirin anadan olmasının 210 illiyi ilə əlaqəli nəĢr edilib. Bu nəĢr Aybəniz Rəhimovanın tədqiqat əsəri və Ģairin 1988-ci ildəki nəĢrinin tərtibatçıları Tahirə Nurəliyeva və PaĢa Kərimov tərəfindən bir qədər yenidən iĢlənmiĢ və redaktə edilmiş “ġeirlər” kitabı əsasında tərtib edilmiĢdir.Yeni nəĢrə Ģairin birinci kitabında yer tapmamıĢ bəzi əsərləri də əlavə edilmiĢdir. Mirzə Ġsmayıl Qasir klassik Azərbaycan ədəbiyyatı dövrünün ədəbi ənənələrinə uyğun olaraq, eyni zamanda üç dildən istifadə edib. O zaman Ģairlər tərəfindən Azərbaycan dili ilə yanaĢı, bu dilin qanunlarına uyğunlaĢdırılmıĢ ərəb və fars sözləri də geniĢ istifadə olunurdu. Belə yanaĢma klassik ədəbi dilin zənginliyi və çevikliyinə xidmət etmiĢ olsa da, bu əsərlər müasir oxucu tərəfindən çətin anlaĢılır və mənimsənilir. Deyilənləri nəzərə alaraq, təqdim edilən kitaba 1966-ci ildə Azərbaycan EA tərəfindən nəĢr edilmiĢ “Ərəb və Fars sözləri Lüğəti (Azərbaycan klassik ədəbiyyatını oxumaq üçün)” əsasında tərtib edilmiĢ geniĢ lüğət də əlavə edilmiĢdir. Güman edirik ki, lüğət Qasirin istifadə etdiyi söz ehtiyatını tam əhatə etməsə də, yazdığı Ģeirlərin dərkində müasir oxucuya müəyyən qədər kömək edə biləcəkdir. MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 8
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 9
AXUNDZADƏ DÖVRÜ, HƏYATI, ƏDƏBİ YARADICILIĞI VƏ PEDAQOJİ FƏALİYYƏTİ MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 10
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 11
MİRZƏ İSMAYIL QASİRİN HƏYAT VƏ FƏALİYYƏTİ ġərqĢünaslıq elmi daha əhatəli tərzdə baĢlıca olaraq orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı ilə maraqlanmıĢ və bu ədəbiyyatın ümümdünya mədəniyyətinin formalaĢmasındakı yerinə və xidmətlərinə diqqət yetirmiĢdir. XVIII, ələlxüsus da XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı isə hələ indiyədək üzünün layiqli qiymətini ala bilməmiĢ, rus və sovet alimləri onu kifayət qədər öyrənmədən əsasən epiqonçu ədəbiyyat hesab etmiĢlər. Bunun obyektiv və subyektiv səbəbləri vardır. Subyektiv səbəbi onda görmək olar ki, XVIII əsrə qədər rus ədəbiyyatının özündə yüksək qiymətə layiq ədəbi sima və bədii Ģedevrlərə rast gəlinmədiyindən sovet ədəbiyyatĢünasları həmin dövrün dünya ədəbi xəzinəsini axtararkən əsas diqqəti istər-istəməz ġərqə, o cümlədən Azərbaycana yönəltməli olmuĢ, onu layiqincə qiymətləndirməyə məcbur olmuĢlar. XIX əsrdə rus ədəbiyyatının dünya səviyyəsinə qalxması ilə artıq ədəbiyyatĢünaslıq əsas diqqətini onun üzərində cəmləyir, Qeyd edək ki, artıq koloniyaya çevrilmiĢ ġərqə qarĢı təkəbbürlə yanaĢır, onu layiqincə qiymətləndirmək hissiyyatını itirir. Bu dövrdən etibarən Azərbaycan ədəbiyyatı Qərbə rus təhlil süzgəcindən keçirilərək təqdim olunur və nəticədə Qərb də XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatını əsasən epiqonçu kimi qəbul edir. “Formaca milli, məzmunca sosialist” partiya tələbi Azərbaycan alimlərinin özlərinin də XIX əsrə düzgün qiymət verməsində bir əngələ çevrilir. F.Qasımzadə kimi görkəmli ədəbiyyatĢünasımız “XIX əsrin ikinci yarısında yetiĢən Ģairlərdən Mirzə Ġsmayıl Qasir, Hacı ağa Fəqir Ordubadi, Məmmədtağı Sidqi, Seyid Rza Sabir, Məmmədtağı Bayramzadə, Bakılı Bala Sadıq və baĢqaları az-çox tənqidi realist Ģerlər yazırdılarsa da, bunlar realizmə yaradıcılıq metodu kimi yiyələnə bilmirlər. Poeziyada yenə köhnə forma öz hökmünü sürürdü” [26, s.18] yazmağa məcbur idi. Bütün bunların, əlbəttə, obyektiv səbəbi də var idi: orta yüzilliklər Azərbaycan ədəbiyyatı dünya mədəniyyətinə Nizami, Xaqani, Nəsimi, Xətai, Füzuli kimi nəhənglər verdiyi halda, XVIII-XIX əsrlər ədəbiyyatının inkiĢaf istiqaməti ictimai-siyasi tarixin burulğanında hissediləcək dərəcədə MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 12
dəyiĢmiĢdi. Bu ədəbiyyat artıq ümumbəĢəri məsələlərdən daha çox milli dərd-sərlə məĢğul olmağa üstünlük verirdi. Ədəbiyyatımızdakı bu mövzü dönüĢünün isə bir sıra ictimai səbəbləri vardı. XIX əsrin baĢlanğıcında Rusiyanın Azərbaycanın Ģimal ərazilərini iĢğal etməsi və buradakı türk-islam mədəniyyətini və deməli, bütövlüklə cəmiyyəti süni-siyasi üsullarla çürütməyə cəhd göstərməsi elə bir Ģəraitin yaranmasına təkan vermiĢdi ki, Azərbaycan ədəbiyyatının artıq eĢq-məhəbbət fəlsəfəsi, tərki-dünyalıq və cəfakeĢlik mövzuları ilə maraqlanması tədricən arxa plana keçməli idi. Tarixi Ģərait təbii olaraq bu ədəbiyyatda mövzü ənənələrinin, sufilik, romantizm, lirik məhəbbət hisslərinin yavaĢ-yavaĢ öz yerini satiraya, realizmə verməsinə səbəb olurdu. Həyat ədibləri xalqın milli dərdlərinə müraciət etməyə, həm bütövlükdə Azərbaycan üçün, həm də ayrı-ayrı bölgələr üçün nadürüst halları ifĢa etməyə təhrik etdi. Belə bir Ģərait üçün rus və Qərb alimlərinin Azərbaycan ədəbiyyatından yeni-yeni nizamilər, füzulilər, nəsimilər umması əslində yersizdir. Bu Ģəraitdə bütün yaradıcılığı daha çox Azərbaycanın daxili problemlərinə həsr olunmuĢ Vaqif, Seyid Əzim, Mirzə Fətəli, Qasir, Sabir kimi Ģəxsiyyətlər yetiĢə bilərdi. Onların və adları ədəbiyyat tariximizdə hələ də öz layiqli yerini tutmamıĢ baĢqa çoxsaylı Ģairlərin yaradıcılıqları, müraciət etdikləri mövzular və sənətkarlıq xüsusiyyətləri obyektiv təhlil edildikdə məlum olur ki, XVIII- XIX əsr ədəbiyyatımıza “sosializm realizmi” baxımından baĢdansovdu qiymət verən sabiq sovet elmi konsepsiyası özlüyündə yerli-dibli səhvdir. Bu dövrə qiymət vermək üçün Nizami və Füzuli yüksəkliyindən deyil, Azərbaycanın real ictimai-tarixi vəziyyətindən, eyni zamanda həmin dövr ədəbiyyatımızın yeniləĢmiĢ maraq dairəsindən çıxıĢ etmək lazımdır. XVIII-XIX əsr ədəbiyyatımıza bütövlükdə düzgün qiymət vermiĢ alimlərimiz qeyd etmiĢlər ki, “Füzuli dövrü üçün Ģer ədəbiyyatımızda proqressiv rol oynayan qəzəlçilik XVIII-XIX əsrdə öz əhəmiyyətini qeyb etmiĢdi. Ġlk öncə Vaqif və Zakirlə (Ģeirdə), daha sonra Mirzə Fətəli ilə, ümumiyyətlə ədəbiyyatımız daha baĢqa xətt üzərində inkiĢaf etməyə baĢladı” [51, s. 5]. Tarixi dəyiĢikliklər milli ədəbiyyatımızın təbii olaraq yeni inkiĢaf yolu tutmasına səbəb oldu. Orta əsrlər ədəbiyyatı sanki “yuxuya dalaraq” ənənəviləĢmiĢ xətt boyu yetirdiyi dahi sənətkarların və islam dininin təqdim etdiyi mövzular üzrə eyni janr və cərəyanlar içərisində yaranırdısa, Gülüstan
MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 13
və Türkmənçay müqavilələrindən sonra Azərbaycanın düĢdüyü vəziyyət, cəmiyyətin tədricən, əlaltından çürüdülməsi, yad rus elementinin minillik tarixi olan Azərbaycan-islam mədəniyyətinə yeridilmiĢ sanki bu ədəbiyyatı silkələyib oyatdı. Artıq XIX əsr ədəbiyyatı Azərbaycan türklərinin yadelli elementə qarĢı müqavimət heysiyyatının, ictimai özünümüdafiəsinin təĢəkkülünə kortəbii olaraq baĢçılıq etməyə baĢladı. Bu halda isə ədəbi hərəkatın zənginləĢməsi, onun yeni əlamətlər əldə etməsi və janr, mövzü cəhətindən varlanaraq, yeni inkiĢaf yolu tutması qanunauyğun bir haldır. Azərbaycan ədəbiyyatı da bu yolu keçməli oldu. Bu nöqteyi-nəzərdən “XIX əsr ədəbiyyatımızın ümümi tarixində yeni və coĢğun bir inkiĢaf mərhələsini təĢkil edir” [10, s.3]. Azərbaycan ədəbiyyat tarixinin ayrı-ayrı mərhələlərini araĢdırdıqda XIX əsrə vulqar sosialogizm konsepsiyasından xali olan yeni qiymət vermək aktual məsələdir. XIX əsr ədəbi simaları içərisidə bütün yaradıcılığı kifayət qədər geniĢ tədqiq edilmiĢ və öz yaradıcılıqları ilə klassiklər cərgəsinə düĢmüĢ Zakir, Seyid Əzim, Mirzə Fətəli Axundov kimi Ģəxsiyyətlərlə yanaĢı, yaradıcılığı, ədəbi irsi kifayət qədər öyrədilmədiyindən ədəbiyyat tarixində layiqli yerini tutmamıĢ, yaxud yalnız adları və yaradıcılıqlarından ancaq bəzi nümunələr məlum olan, əsərlərinin mühüm hissəsi hələ də əlyazma Ģəklində qalan bir sıra ədiblərimiz vardır. Əlyazma irsini araĢdıran alim və tədqiqatçıların ümdə vəzifəsi belə ədəbi Ģəxsiyyətlərin bütün yaradıcılığını üzə çıxarmaq, onların irsini tam Ģəkildə xalqa çatdırmaqdır. Əsərlərinin bir hissəsinin hələ də tədqiq və nəĢr olunmadığı, daha dərindən öyrənildikdə XIX əsrin korifeyləri Zakir və Seyid Əzimlə bir pleyadada durmalı olduğunu qət etdiyimiz Ģairlərdən biri də Mirzə Ġsmayıl Qasir hesab oluna bilər. Onun Azərbaycan MEA Əlyazmalar Ġnstitutunda mühəsasında aparılmıĢ ilkin tanıĢlıq, həyat yolu haqqında toplanmıĢ məlumatlar göstərmiĢdir ki, “bütün XIX əsr boyu yaĢamıĢ Qasir ədəbiyyat tariximiz üçün tədqiq olunmağa layiq bir sənətkardır” [34, s.37]. Onun yaradıcılığının və ədəbi irsinin araĢdırılması XIX əsr ədəbiyyat tarixinin yeni faktlarla zənginləĢdirilməsi və Qasir sənətkarlığının burada yerinin müəyyənləĢdirilməsi baxımından aktuallıq kəsb edir. ƏdəbiyyatĢünaslıq tələb edir: “Sənətkarın həyatı, tərcümeyi-halı, ona olan ictimai təsirlər təhlil obyektində əhatə olunmalıdır. Tədqiqatın bu cəhəti MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 14
elmi, tarixi əhəmiyyətdən baĢqa, xüsusən tərbiyəvi məna kəsb etmiĢ olur” [37, s.57]. Buna görə də Qasirin keçdiyi həyat yolunu və fəaliyyətini öyrənib, düzgün nəticə çıxarmaqdan ötrü onun yaĢadığı dövrün - XIX əsr Azərbaycanının ictimai-siyasi mənzərəsini bir daha yada salmaq və ədəbi- mədəni mühitin əlamətdar xüsusiyyətlərinə diqqəti cəlb etmək lazımdır. MĠRZƏ ĠSMAYIL QASĠRĠN YAġADIĞI XIX ƏSR AZƏRBAYCAN ƏDƏBĠ-MƏDƏNĠ MÜHĠTĠ Kifayət qədər uzun bir həyat yolu keçmiĢ Mirzə Ġsmayıl Qasirin yaradıcılığı XIX əsr Azərbaycan ədəbi-mədəni mühitinin aynası hesab edilə bilər. Onun yaradıcılığında orta əsrlərə məxsus ənənəvi qəzəlçilik, füzuliyanə eĢq-məhəbbət ünsürləri ilə yanaĢı, daha qabarıq tərzdə yeni Azərbaycan ədəbiyyatı özünü göstərmiĢdir. Bunun ortaya çıxmasında isə dövrün ictimai- siyasi və ədəbi-mədəni mühiti xüsusi rol oynamıĢdar. Ayrıca qeyd etməyinə dəyər ki, XIX əsrin içtimai-siyasi mühiti Qasir yaradıcılığına təsir edib onun püxtələĢməsinə yol açmıĢdırsa, Qasir yaradıcılığı da özlüyündə dövrünün ədəbi-mədəni mühitinin yüksəliĢinə, satiranın sonrakı inkiĢafına mühüm töhfə olmuĢdur. Azərbaycanın Rusiyaya ilhaqı və iki yerə parçalanması Qasirin uĢaqlıq və gənclik illərinə təsadüf etmiĢdir. Hadisələrin içində olan xalq kütlələri vətənin faciəsini hələ isti-isti tam dolğunluğu ilə hiss etmirdilər. Torpağın parçalanması əvvəlcə imperatorlar arasında həll olunurdu. ġimal ərazilərində qalmıĢ əhali tarixi dönüĢü hələ hiss etmir, yeni iĢğalçıdan nə isə yeni və daha ədalətli idarəçilik gözləyirdi. Azərbaycanlıların Krım müharibəsində, rus- türk, rus-Ġran çəkiĢmələrində rus qoĢununun tərkibində rəĢadətlə vuruĢmalarını, ayrı-ayrı ədəbi simaların rus soldatını mədh etməsi faktlarını da bununla izah etmək lazım gəlir. Azərbaycanlılar talenin istehzasını yalnız mənfur çarizmin asta-asta yeritdiyi istsmar siyasəti sayəsində milli cəmiyyətin çürüməyə baĢladığı sonrakı dövrlərdə dərk etməyə baĢladılar. Azərbaycan ədəbiyyatında satiranın XIX əsrin ibtidasından deyil, məhz əsrin ortalarına doğru meydana gəlməsinin kökləri də elə bununla əlaqələndirilə bilər. Yada salaq ki, milli satiramızın banisi Zakirin yaradıcılığında bu janra MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 15
meyl 30-cu illərin ikinci yarısından [26, s.218] - yaĢı 50-ni keçdikdən sonra ətrafda baĢ verənləri hərtərəfli dərk etdikdən sonra formalaĢmıĢdı. Türkmənçay və Gülüstan müqavilələri yenicə bağlandığı dövrlərdə isə Azərbaycan mühiti hələ əvvəlki əsrlərin inersiyası üzrə milli zəmində və ənənəvi idi. Sonralar xalq öz köklərini itirməyə, öz-özünə yadlaĢmağa baĢlayanda, öz mədəniyyətinin və ictimai-münasibətlərinin məhv edilərək, yerində yad dünyagörüĢünün baĢ qaldırdığını görəndə onun qabaqcıl nümayəndələri hamıdan tez qəflət yuxusundan ayılaraq, yeni milli ədəbiyyatı yaratmağa giriĢdilər. Ə.Mirəhmədov Zakir haqqında göstərir ki, “Ģairi satira yazmağa təhrik edən baĢlıca amil cəmiyyəti baĢına almıĢ “fisqü fücur”dur, “zülmi-bihesab”dir, çirkin əxlaq normalarıdır. Gözü qabağındakı tarixi Ģərait belə bir dözülməz halda olduğu üçün o yalnız lirik janrla, məhəbbət və gözəlliyə dair yüksək insani fikir və duyğuların tərənnümü ilə kifayətlənə bilmir” [38, s.124]. Bu sitatın əhəmiyyəti ondadır ki, onu XIX əsr Ģairlərinin əksəriyyətinə Ģamil etmək mümkündür. XIX əsr Ģairinin böyüklüyü onun qəzəl yazıb-yazmaması ilə ölçülə bilməz. XIX əsrdə mövzu və janr dəyiĢiklikləri vardı, ancaq klassik üslub da hələ sıradan çıxmamıĢdı və bu da təbii idi. Məsələn, ədəbiyyatĢünas N.Qarayev yazır: “Məclis Ģairlərinin klassik üslubda yazmaq məsələsinə gəlincə, demək lazımdır ki, bunun əsas səbəbini onların fars və ərəb dillərində təhsil aldıqları məktəb- mədrəsələrdə axtarmaq lazımdır” [24, s.6]. Əksinə, XIX əsr Ģairinin böyüklüyü onun qəzəllə yanaĢı, həm də yeni ədəbiyyatın yaranmasında iĢtirakı, tarixi-ictimai fikrin təĢəkkülündə oynadığı rolla ölçülməlidir. XIX əsr Ģairlərinin isə əksəriyyəti bu ədəbi hərəkatdan kənarda qalmamıĢ, klassikaya meyli yeniləĢmə ilə çulğalamıĢdı. Bu dövrdə yalnız qəzəl yazan epiqonçu Ģairlərin sayı sovet ədəbiyyatĢünaslığının zənn etdiyindən qat-qat az idi. XIX əsr qəzəlçiliyində orta əsrlərə məxsus romantizm ənənələri hələ də özünü göstərirdi, “lakin bu romantizm mücərrədlikdən daha çox konkretliyə yaxındır” [11, s.26] və belə konkretləĢmə prosesi qəzəl yazanların özlərinin satira və həcvə meyl etməsində özünəməxsus rol oynamamıĢ deyildi. Ġctimai-tarixi Ģəraiti hərtərəfli araĢdırmayan sovet ədəbiyyatĢünaslığı XIX əsrdə ədəbi məclislərdə toplaĢmıĢ Ģairlərə irad tuturdu ki, “bu Ģairlər çox məhdud bir dairədə ĢeirləĢərək dərdləĢirdilər; baĢqa sözlə, onlar milyonlara MİRZƏ İSMAYIL QASİR - 210 16
xitab etmirdilər. GeniĢ xalq kütlələrinin bu Ģeirlərdən xəbəri yox idi” [26, s.470].
Əlbəttə, sovet demaqogiya ünsürləri duyulan bu fikirdə həqiqət yoxdur. Əvvəla, minillik ədəbiyyatımız heç də “milyonlara xitab etmirdi” – Ģairlər Yüklə 6,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|