Qora sovuqlarni prognoz qilish

1. 
   QORA SOVUQLARNI PROGNOZ QILISH
   

Mashg‘ulotning maqsadi: Qishloq xo‘jalik ekinlari qora sovuqdan zararlanishining oldini olish choralarini o‘rganish va qora sovuq bo‘lishini oldindan prognoz qilishni o‘rganish.
Topshiriqlar:
1. Qora sovuqning sodir bo‘lish sabablarini o‘rganish;
2. Qora sovuqning oldini olish choralarini bilish va uni amalga oshirishni o‘rganish;
3. Qora sovuqni prognoz qilish usullarini o‘rganish;
4. Qora sovuqqa ta’sir qiluvchi omillarni o‘rganish;
5. Berilgan jadvalga asosan qora sovuqni prognoz qilish.
Kerakli materiallar va jihozlar: ob–havo ma’lumotlari, o‘quv qo‘llanmalari, sinoptik xaritalar, ob–havo xizmati byulletenlari, jadval ma’lumotlari, ish daftari.

1. 
   Qora sovuq haqida tushuncha va uning zararli oqibatlari
   

Qora sovuq deb musbat o‘rtacha sutkalik haroratlar hukm surgan davrda havo haroratining 0^oC dan pastga tushishi natijasida o‘simliklarni sovuq urishiga aytiladi.
O‘simliklarni sovuq urishi haqidagi ma’lumot ularni rayonlashtirishda, ekish va yig‘ib olish muddatlarini belgilashda, sovuqqa chidamli navlarni yaratish va tanlashda, qora sovuqni oldini olish choralarini ishlab chiqishda kerak bo‘ladi.
Qora sovuq paydo bo‘lishi jihatidan bir necha turlarga bo‘linadi: advektiv, radiatsion va advektiv–radiatsion.
Advektiv qora sovuq – Arktika havo massalarining bahor va kuz oylarida bostirib kelishi natijasida yuzaga keladi. Bir necha kun davom etishi mumkin va mahalliy sharoitga bog‘liq emas.
Radiatsion qora sovuq – o‘rtacha sutkalik havo harorati unchalik yuqori bo‘lmaganda havo ochiq bo‘lgan kechalari yerning faol yuzasi uzun to‘lqinli radiatsiya tarqatishi natijasida havo harorati 0^oC dan pasayib ketadi. Shunda yer yuzasi sovuq, 2 m balandlikda esa havo harorati iliq bo‘ladi.
Advektiv–radiatsion qora sovuq – arktika sovuq havosining kirib kelishi va yer yuzasining kechasi yanada sovib ketishi natijasida sodir bo‘ladi. Tuproq yuzasidagi qora sovuq bahorda kechroq, kuzda esa ertaroq boshlanadi. Shuning uchun tuproq yuzasida qora sovuqsiz kunlar 2 m balandlikdagi havoga nisbatan 20–30 kunga kam bo‘ladi.
Advektiv qora sovuqda shamolga qaragan tomon ko‘proq sovib ketadi va mahalliy sharoitga bog‘liq emas. Advektiv–radiatsion qora sovuqlar relyef formalariga, suv havzalari va boshqa omillarga bog‘liq holda o‘zgaradi. Kechasi tog‘ yonbag‘irlaridan vodiyga keladigan sovuq havo qora sovuqlarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi.
O‘simliklar hayoti uchun xavfli bo‘ladigan harorat kritik (suyuqliqdan qattiq holatga o‘tishi) harorat deyiladi. Bu harorat o‘simliklarning turi, navi, rivojlanish fazalariga bog‘liq.
Qishloq xo‘jalik ekinlari sovuqqa chidamliliga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi:

1. 
   Eng chidamli rivojlanishining dastlabki fazalarida qisqa vaqtli –7–10^oC haroratga chidamli o‘simliklar (kuzgi don, dukkakli don ekinlari). Gullash davrida –1–2^oC da ham qora sovuq uradi.
   
2. 
   Chidamli – rivojlanish fazalarida –3 –4^oC ga chidaydigan o‘simliklar (ildizmevalilar, zig‘ir, kanop, ba’zi yog‘li ekinlar).
   
3. 
   O‘rtacha chidamli – unib chiqish davrida –3–4^oC, gullash davrida –1–2^oC gacha chidaydigan o‘simliklar (soya, rediska va.b.).
   
4. 
   Kam chidamli – bu guruhdagi o‘simliklar–2–3 ^oC gacha bo‘lgan qora sovuqqa chidaydi. Gullash davrida –1 ^oC da ham sovuq uradi (makkajo‘xori, kartoshka, tamaki, jo‘xori va h.k.).
   
5. 
   Chidamsiz – unib chiqish davrida –0,5^oC da ham sovuq uradi. Bunga asosan issiqsevar o‘simliklar kiradi (g‘o‘za, sholi, yeryong‘oq, kunjut, grechixa, loviya, sabzavot ekinlari). Mevali daraxtlardan: Limonni –9–10^oC, apelsinni –10–11^oC, mandarin –12^oC, tokni (kurtaklaganda) –1^oC, olma, nok, olxo‘ri, gilos (shonalari ochilmaganda), –4^oC, shaftoli (shonalari ochilmaganda) –2^oC, malina, qulupnay (gullaganida) –2 ^oC da sovuq uradi.
   

O‘simliklarni qorasovuqdan saqlashda olov yoqib tutun tutatish, o‘rash, sug‘orish, sovuq havoni issiq havo bilan almashtirish (ventilyasiya) kabi usullardan foydalaniladi.

2.