Ramin mahmudzadә İsmayıl sadiqov
Yüklə 116,18 Kb.
|
|
1 Ramin MAHMUDZADӘ İsmayıl SADIQOV Naidә İSAYEVA İNFORMATİKA 4-cü sinif Müәllim üçün metodik vәsait Azәrbaycan Respublikası Tәhsil Nazirliyinin 04.07.2011-ci il tarixli 1197 nömrәli әmri ilә tәsdiq olunmuşdur. 2011 2 KİTABIN İÇİNDӘKİLӘR DӘRSLİK KOMPLEKTİHAQQINDA ...................................................................................... 3 I. İNFORMASİYA PROSESLӘRİ ........................................................................................................ 9 1. TEXNİKADA İNFORMASİYA................................................................................................. 10 2. İNFORMASİYA TEXNOLOGİYALARI ..................................................................................... 13 3. KOMPYUTER VӘ İNFORMASİYA .......................................................................................... 19 4. İNFORMASİYANI ÖTÜRMӘVASİTӘLӘRİ............................................................................. 21 5. ELEKTRON POÇT VӘ İNTERNET ......................................................................................... 25 KİÇİK SUMMATİV QİYMӘTLӘNDİRMӘVASİTӘLӘRİ............................................................ 28 II. ALQORİTM .................................................................................................................................... 31 MӘNTİQ 6. ӘLAMӘTLӘRİN CӘDVӘL ŞӘKLİNDӘTӘSVİRİ .................................................................... 32 7. QRUP VӘALTQRUP .......................................................................................................... 36 8. “VӘ”, “VӘYA” SÖZLӘRİOLAN MÜRӘKKӘB MÜLAHİZӘLӘR ................................................. 39 9. MÜLAHİZӘLӘRİN SXEMLӘRLӘGÖSTӘRİLMӘSİ................................................................. 44 10. “ӘGӘR – ONDA” QAYDASI .............................................................................................. 49 11. MӘNTİQİMÜHAKİMӘLӘR ............................................................................................... 52 KİÇİK SUMMATİV QİYMӘTLӘNDİRMӘVASİTӘLӘRİ.......................................................... 57 I YARIMİL ÜZRӘBÖYÜK SUMMATİV QİYMӘTLӘNDİRMӘVASİTӘLӘRİ ............................... 59 ALQORİTM VӘ İCRAÇILAR 12. ALQORİTMİN İCRAÇISI .................................................................................................... 60 13. MӘŞHUR İCRAÇILAR ....................................................................................................... 64 14. ALQORİTMLӘRDӘBUDAQLANMA.................................................................................... 66 15. DÖVRİALQORİTMLӘR ..................................................................................................... 70 KİÇİK SUMMATİV QİYMӘTLӘNDİRMӘVASİTӘLӘRİ.......................................................... 76 III. KOMPYUTERDӘ İŞ ...................................................................................................................... 79 QRAFİK REDAKTOR 16. QRAFİK REDAKTORUN ALӘTLӘRİ ..................................................................................... 80 17. ŞӘKLİN FORMASININ DӘYİŞDİRİLMӘSİ.......................................................................... 81 18. SİMMETRİK FİQURLARIN ÇӘKİLMӘSİ............................................................................... 83 19. MOZAİKA VӘNAXIŞLARIN QURULMASI ........................................................................... 85 20. RӘSMİN ÇAP EDİLMӘSİ.................................................................................................. 86 21. MӘTNLİ ŞӘKİLLӘR ......................................................................................................... 89 KİÇİK SUMMATİV QİYMӘTLӘNDİRMӘVASİTӘLӘRİ.......................................................... 91 MӘTN REDAKTORU 22. MӘTNLӘRİN YIĞILMASI ................................................................................................... 93 23. MӘTNLӘRLӘ İŞ.............................................................................................................. 94 24. MӘTNİN NİZAMLANMASI ................................................................................................ 97 25. SӘNӘDİN ÇAPA HAZIRLANMASI ...................................................................................... 99 KİÇİK SUMMATİV QİYMӘTLӘNDİRMӘVASİTӘLӘRİ.......................................................... 102 II YARIMİL ÜZRӘBÖYÜK SUMMATİV QİYMӘTLӘNDİRMӘVASİTӘLӘRİ............................. 103 MӘNBӘLӘR ........................................................................................................................... 104 Milli kurikulum əsasında hazırlanmışdır. Ümumtəhsil məktəblərinin 4-cü sinfi üçün “İnformatika” dərslik komplektinə daxildir: 1. Dərslik. 2. Müəllim üçün metodik vəsait.3. İşdəftəri. İnformatika-4. Müəllim üçün metodik vəsait. R. Mahmudzadə, İ. Sadıqov, N. İsayeva – Bakı, “Bakınəşr”, 2011, 104 səh. www.bakineshr.az ISBN 978-9952-8145-2-1 © Azərbaycan RespublikasıTəhsil Nazirliyi, 2011 © Bakınəşriyyatı, “TM group”, 2011. Format 57 82 1 /8. Ofset kağızı №1. Fiziki çap vərəqi 13. Çapa imzalanmışdır 01.07.2011. Tiraj 7330, pulsuz. 3 DƏRSLİK KOMPLEKTİHAQQINDA Hörmətli müəllimlər! Azərbaycan Respublikasında ümumi orta təhsilin konsepsiyası(Milli kurikulumu) əsasında hazırlanmış4-cü siniflər üçün “İnformatika” fənnindən dərslik komplekti dərslik, müəllim üçün metodik vəsait vəişdəftərindənibarətdir. Təqdim olunan komplektdə“İnformatika” fənninin tədrisi zamanıkompyuterdəişvərdişlərini formalaşdırmaq üçün praktik işlərdəelektron tədris vəsaitləri vəinteraktiv lövhələrdən dəgenişistifadə olunmasınəzərdətutulmuşdur. DƏRSLİK Dərslikdəverilmişmateriallar bir neçəxüsusiyyətəmalikdir: Hər mövzu bir vəya bir neçəhazırlıq sualıiləbaşlayır. Hər bir mövzu müəyyən modullara bölünmüşdür. Modullardakıməlumatın daha dərindən mənimsənilməsi üçün “Fikirləş” işarəsi iləonların həyati tətbiqinəaid sual vətapşırıqlar verilmişdir. Bəzi mövzularla bağlıaşağısiniflərdən lazım olan məlumatlar ayrıca çərçivədəverilir. Hər mövzuda bir vəya bir neçəməzmun standartıreallaşdırılır. Mövzular verilən yeni məlumatların tətbiqini nəzərdətutan sual vəya tapşırıqla yekunlaşır. Bəzi mövzularda “Bu, maraqlıdır” işarəsi ilə şagirdlərin mövzu iləbağlıbiliklərini genişləndirmək məqsədi iləmaraqlıməlumatlar verilir. Hər bir mövzuda istifadəolunan yeni söz vəanlayışlar ayrıca olaraq “Sözlük” blokunda verilir. Dərsliyin sonunda qrafik vəmətn redaktorlarının alətləri, menyu komandalarıvəbəzi əsas terminlər lüğəti verilmişdir. Hər bir tədris vahidinin sonunda ümumiləşdirici suallar yerləşdirilmişdir. Dərsliyin son mövzusu “Bu dərslik necəhazırlanıb” adlanır. Əlavəoxu üçün nəzərdətutulan bu mövzu valideynlərləbirgə, yaxud müstəqil oxu üçün nəzərdətutulmuşdur. Bu mövzuya tədris saatı nəzərdətutulmamışdır. “Bu dərslik necəhazırlanıb” mövzusunda ibtidai sinif informatika fənni üzrə məzmun standartlarının həyata tətbiqi şagirdin əlindəki kitabın hazırlanma nümunəsi iləizah olunur. MÜƏLLİM ÜÇÜN METODİK VƏSAİT Müəllim üçün metodik vəsaitdəaşağıdakımateriallar öz əksini tapmışdır: İbtidai təhsil pilləsindəməzmun xətləri üzrətəlim nəticələri. 4-cü sinif ibtidai təhsil pilləsinin yekun sinfi olduğundan bu nəticələrin mühüm əhəmiyyəti var. Şagirdlərin 4 il ərzində əldəetdikləri bilik vəbacarıqların bu nəticələrənəqədər uyğun olduğunun yoxlanılmasıçox vacibdir. Bunun üçün şagird tədris ilinin sonunda “İnformatika” fənnindən əldə etdiyi bilik vəbacarıqların özünüqiymətləndirməformasınıdoldurur. Bu forma işdəftərində verilmişdir. Bu, növbəti pilləyəkeçərkən diaqnostik qiymətləndirməüçün dəfaydalıdır. Dərslik komplektinin mövzular üzrəstrukturu. Fənn üzrəməzmun standartlarının reallaşma cədvəli vəillik işplanı. Fənlərarasıinteqrasiya imkanlarıvədigər fənlərin uyğun alt standartlarıiləinteqrasiya cədvəli. Dərsin fəal təlim mərhələləri üzrəplanlaşdırılma nümunələri. Vəsaitdəverilmişmateriallar ilk baxışda lazım olandan artıq görünəbilər. Lakin bu materialların hamısından istifadəedilməsi vacib deyil. Müəllim sinfin hazırlığından, vaxtdan, texniki təchizatdan vədigər məsələlərdən asılı olaraq bu materiallardan lazım bildiyi qədər istifadəedəbilər. Vəsaitdətətbiq olunan təlim strategiyaları1, 2 və3-cü sinif “İnformatika” fənni üzrəhazırlanmış müəllim üçün metodik vəsaitlərdə ətraflı şərh olunmuşdur. Tədqiqat işlərindəqruplarla vəcütlərləişformalarına daha çox üstünlük verilir. Praktik dərslər zamanı isə şagirdlərdəfərdi bacarıqların formalaşdırılmasıüçün, əsasən, fərdi vəcütlərləişformasından istifadəedilməsi daha məqsədəuyğundur. Sinifdəki kompyuterlərin sayıimkan verərsə, hər şagird bir kompyuterin qarşısında əyləşir. Əgər kompyuterlərin sayıaz olarsa, onda sinif cütlərəbölünür vəkompyuterdəpraktik işlər cütlərləaparılır.Cütlərdəişləyən şagirdlər tədqiqat işini dəbirlikdəyerinəyetirirlər. Bütün praktik dərslərdə şagirdlər işəbaşlamazdan qabaq müəllim şagirdlərəkompyuterdəişvətəh- 4 lükəsizlik texnikasıqaydalarınıxatırlatmalıdır. Tədqiqat zamanımüəllim xüsusi qayğıya ehtiyacı olan şagirdlərəböyük həssaslıqla yanaşmalıdır. Praktik işləri yerinəyetirərkən 1, 2 və3-cü siniflərdəmənimsənilən bacarıqların yada salınmasına ehtiyac olarsa, müəllim dərsin əvvəlindəproyektorda bu bacarıqlarıbir daha nümayişetdirəbilər. Bunun üçün ibtidai siniflər üzrəbütün mövzuların elektron (*.pdf)versiyalarınəşriyyatın rəsmi saytı olan www.bakineshr.az vəwww.informatik.az saytlarında sərbəst istifadəüçün yerləşdirilmişdir. Şagirdlər müstəqil olaraq kompyuterdəişləyən zaman 3-cü sinif dərsliyindəverilmişvəlazım ola biləcək əsas alqoritmlər işdəftərinin sonunda yerləşdirilmişdir. Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməprinsipləri vəformaları. Vəsaitdəhər bir dərsin sonunda təlim nəticələrinəuyğun meyarlar əsasında formativ qiymətləndirmə cədvəlləri yerləşdirilmişdir. Müəllim dərəcələr üzrəqiymətləndirmə, müşahidəyəgörəqiymətləndirmə, qrup diskussiyalarıvəcütlərdə şagirdlərin bir-birini qiymətləndirməüsullarınıtətbiq etmək üçün 3-cü sinfin metodik vəsaitindəverilmişformalardan istifadəedəbilər. Praktik işlər, əsasən, cütlərdə yerinəyetirildiyindən formativ qiymətləndirmənin də, müvafiq olaraq, cütlərin bir-birini qiymətləndirməsi kimi aparılmasıdaha məqsədəuyğundur. “İbtidai təhsil pilləsindəqiymətləndirmənin aparılmasıbarədə” Təhsil Nazirliyinin rəsmi saytında yerləşdirilmiş(http://edu.gov.az/view.php?lang=az&menu=372) sənədə əsasən, hər bölümün sonunda bir kiçik summativ, hər yarımil üçün isəböyük summativ qiymətləndirmənəzərdətutulmuşdur. Vəsaitdətəqviməuyğun olaraq kiçik vəböyük summativ qiymətləndirməvasitələri verilmişdir. Qiymətləndirmədərslərindəmüəllim kitabdakıvasitələrin surətini çıxarıb şagirdlərəpaylaya, yaxud bu nümunələr əsasında qiymətləndirməvasitələrini özü tərtib edəbilər. Şagirdlərin qiymətləri qaydalara əsasən müəyyən olunur. İl ərzində32 saatın 7 saatıqiymətləndirməüçün, qalan 25 saatıisə hər mövzuya 1 saat olmaqla 25 mövzunun tədrisi üçün nəzərdətutulmuşdur. Müəlliflər tərəfindən elektron özünüqiymətləndirməproqram təminatıhazırlanmışdır. 4-cü sinfin sonunda hər bir şagird ibtidai təhsil üzrəöz bilik vəbacarıqlarınıinternet vasitəsilənəşriyyatın rəsmi saytında (www.bakineshr.az) yerləşdirilmişproqram təminatından istifadəetməkləqiymətləndirə bilərlər. 4-cü sinif informatika dərslərindəinklüzivliyin aşağıdakıvasitələrlətəmin olunmasınəzərdətutulur: - bütün dərslərdədiskussiya, müsahibə, didaktik oyunlardan vəfərdi, cütlərlə, qrup işi formalarından istifadəetməkləinteraktiv təlim vasitəsiləfərqli inkişaf xüsusiyyətlərinəmalik şagirdlərin fəallığı təmin edilir; - müəllimin məqsədindən asılıolaraq, bəzi strategiyalar istisna olmaqla, şagirdləri cütlərəvəqruplara “qabiliyyətlərinə” görədeyil, eləayırmaq lazımdır ki, hər bir qrupda təlim nəticələri müxtəlif olan şagirdlər iştirak etsinlər; - müəllim müxtəlif səviyyəli uşaqlara diferensial yanaşmaq üçün onlara fərdi olaraq tapşırıqlar verərkən işdəftərindəki çalışmaların işarələrinədiqqət yetirməlidir. 4-cü sinif “İnformatika” fənninin tədrisindəmüasir informasiya texnologiyalarının tətbiqi. Bütün praktik işlər kompyuterdən istifadəni nəzərdətutur. İnternetəçıxışimkanıolan məktəblər 5-ci mövzu – “İnternet vəelektron poçt” mövzusunu keçərkən İnternetdən istifadəedəbilərlər.“Klaviatura trenajoru” öyrədici proqramında işləmək üçünsəbu proqramıhttp://stamina.ru/ vəya http://soft-free.ru/content/view/1845/118/ saytlarından yüklədikdən sonra oflayn rejimindəistifadə etmək olar. Hazırda “Stamina” klaviatura trenajorunun lokallaşdırılmasıprosesi gedir. İnternetə qoşulmuşməktəblər isəwww.pixart.ws/infoko saytına daxil olmaqla, bu vəsaitdən onlayn rejimindədəistifadəedəbilərlər. Bəzi mövzularda mini-mühazirələr üçün lazım olan təqdimatlar nəşriyyatın saytından sərbəst olaraq yüklənəbiləcək. Göstərilən resurslardan interaktiv lövhələrdə işzamanıda istifadəetmək olar. İşdəftərindəxüsusi işarəli tapşırıqlarımüəllim kompyuterədaxil etməklə şagirdlərin interaktiv lövhədəişləmələri üçün müxtəlif tapşırıqlar tərtib edəbilər. Müxtəlif mövzular üzrəuşaqların fəallığınıartırmaq üçün didaktikoyunlar. Müəllimlər üçün mövzu üzrə əlavəməlumatlar. Müəllimin istifadəedəbiləcəyi mənbələr dəmüəllim üçün vəsaitdəyer almışdır. 5 İŞDƏFTƏRİ Dərslik komplektinin mühüm komponentlərindən olan “İşdəftəri” təlim prosesində şagirdin fərdi fəaliyyəti üçün nəzərdətutulmuşdur. İşdəftərindəverilmişpraktik çalışma vətapşırıqlar mövzular üzrə məzmun standartlarının reallaşdırılmasında böyük əhəmiyyətəmalikdir. Hər bir məzmun standartıüzrəqiymətləndirməstandartları əsasında, diferensial təlim nəzərəalınmaqla, hazırlanmış“İşdəftəri" aşağıdakıquruluşa malikdir: mövzular üzrəbilik vəbacarıqlarımöhkəmləndirmək üçün çalışmalar; tədqiqat işləri üçün tapşırıqlar; yaradıcıtətbiqetməyəyönəlmişçalışmalar; praktik işlər üçün tapşırıqlar; istiqamətləndirici suallar; özünüqiymətləndirməformaları; müəllimin valideyn üçün qeydləri; hər tədris vahidinin sonunda ümumiləşdirici tapşırıqlar; aşağısiniflərdəkompyuterdə əsas işalqoritmləri. İşdəftərinin sonunda 4 il ərzində şagirdin əldəetdiyi bilik vəbacarıqlarımüəyyənləşdirmək məqsədi ilə ibtidai təhsil pilləsi üzrəyekun olaraq “Mən nələri bacarıram” özünüqiymətləndirməformasıverilmişdir. İşdəftərindəsual vəçalışmalar sadədən mürəkkəbədoğru yerləşdirilmişdir. Şagirdlərin bütün çalışmalarıyerinəyetirmələri vacib deyildir. Çalışmalar diferensial yanaşma əsasında, çətinlik dərəcələrinə görə şagirdlər arasında bölüşdürüləbilər. 3-cü tədris vahidindəverilmişpraktik tapşırıqlar, əsasən, mü-əllimin nəzarəti iləyerinəyetirilir. Ancaq bu çalışmaların əksəriyyətini kompyuter olmadan da yerinə yetirmək mümkündür. İşdəftərindəçalışmalar xarakterinəgörəaşağıdakıkimi işarələnmişdir: – təlim nəticələri zəif olan şagirdlər üçün; – təlim nəticələri orta olan şagirdlər üçün; – təlim nəticələri yüksək olan şagirdlər üçün; – interaktiv lövhədəyerinəyetiriləbilən çalışmalar (bu çalışmaların interaktiv lövhədəyerinəyetirilməsi üçün onlar müəllim tərəfindən kompyuterədaxil edilməlidir); – tədqiqat işi üçün nəzərdətutulan çalışmalar. İşdəftərindəev tapşırıqlarınımüəllim özü təyin edir. Ev tapşırıqlarının yoxlanılmasına dərsin vaxtını sərf etməmək məqsədiləmüəllim beləbir üsuldan istifadəedəbilər: dərsin sonunda işdəftərlərini yığır, ötən dərsdəevəverdiyi tapşırıqlarıyoxlayır vəqiymətləndirməformalarınıdoldurur, şagirdin nailiyyətləri, onun hansıfəaliyyətlərinədaha çox birgəsəy göstərilməsi barədəvalideynəməlumat yazır. Növbəti gün işdəftərlərini uşaqlara qaytarır. İbtidai təhsil pilləsindəməzmun xətləri üzrətəlim nəticələri İnformasiya vəinformasiya prosesləri Şagird: ətraf aləmdəki informasiya proseslərinəaid misallar göstərir, onları əlamətlərinəgörəqruplaşdırır vəmüqayisəedir; əşyalar arasında münasibətləri (oxşar, fərqli, az, çox, ağır, yüngül, böyük, kiçik vəs.) müəyyənləş-dirir; informasiya, onun növləri, yaranma mənbələri haqqında bildiklərini nümayişetdirir; informasiya proseslərinəaid nümunəgöstərir; informasiyanın sadətəsviri üsullarınınümayişetdirir; həyatda, insanların fəaliyyətindəinformasiyaların alınması, saxlanılmasıvəötürülməsini sadəmisallar əsasında izah edir. Formallaşdırma, modelləşdirmə, alqoritmləşdirməvəproqramlaşdırma Şagird: obyektin vəya hadisənin sadəxarakterik əlamətlərini müəyyənləşdirir, onlarıizah edir; ətraf aləmin obyektləri haqqında malik olduğu təsəvvürləri şərh edir; sadəobyektin informasiya modelini qurur; verilmişsadəməsələnin həll alqoritmini yazır; hərəkətlər ardıcıllığınıtəsvir edir, buraxılmışaddımımüəyyən edir. 6 TӘDRİS VAHİDLӘRİBÖLMӘLӘR MÖVZU VӘYA DӘRSLӘR 2. ALQORİTM 6. Әlamәtlәrin cәdvәl şәklindә tәsviri 7. Qrup vәaltqrup 8. “Vә”, “vәya” sözlәri olan mürәkkәb mülahizәlәr 9. Mülahizәlәrin sxemlәrlә göstәrilmәsi 10. “Әgәr – onda” qaydası 11. Mәntiqi mühakimәlәr Mәntiq 12. Alqoritmin icraçısı 13. Mәşhur icraçılar 14. Alqoritmlәrdәbudaqlanma 15. Dövri alqoritmlәr Alqoritm vә icraçılar 1. Texnikada informasiya 2. İnformasiya texnologiyaları 3. Kompyuter vәinformasiya 4. İnformasiyanıötürmәvasitәlәri 5. Elektron poçt vә İnternet 1. İNFORMASİYA PROSESLӘRİ 3. KOMPYUTERDӘ İŞ 22. Mәtnlәrin yığılması 23. Mәtnlәrlәiş 24. Mәtnin nizamlanması 25. Sәnәdin çapa hazırlanması Bu kitab necәhazırlanıb Mәtn redaktoru 16. Qrafik redaktorun alәtlәri 17. Şәklin formasının dәyişdirilmәsi 18. Simmetrik fiqurların çәkilmәsi 19. Mozaika vәnaxışların qurulması 20. Rәsmin çap edilmәsi 21. Mәtnli şәkillәr Qrafik redaktor Kompyuter, informasiya-kommunikasiya texnologiyalari vəsistemləri Şagird: kompyuterlədavranmağıvəsadə əməliyyatlarınecəicra etdiyini nümayişetdirir; informasiya daşıyıcılarıilənecəişləməyi nümayişetdirir. mətn redaktorunda sadəmətnlər hazırlayır; qrafik redaktorda sadətəsvirlər yaradır. Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması Şagird: informasiya resurslarını əlamət vətəyinatına görəizah edir; İnternetin əhəmiyyətini vəonun tətbiq sahələrini şərh edir. DƏRSLİK KOMPLEKTİNİN MÖVZULAR ÜZRƏSTRUKTURU 7 FƏNN ÜZRƏMƏZMUN STANDARTLARININ REALLAŞMA CƏDVƏLİVƏ İLLİK İŞPLANI Cədvəldəkurikulumda tələb olunan bacarıqlar əsasında tövsiyəolunan illik işplanıverilmişdir. İşplanı həftədə1 saat olmaqla ildə32 həftəyəvəya 32 saata nəzərdətutulmuşdur. Müəllim mövzulara şəxsi münasibətindən asılıolaraq tövsiyəedilən illik planlaşdırılma nümunəsinəmüəyyən dəyişikliklər edəbilər. TƏDRİS VAHİDİ, BÖLMƏVƏMÖVZULAR Məzmun xətti 1 Məzmun xətti 2 Məzmun xətti 3 M.x. 4 saatlar M.st. 1.1 M.st 1.2 M.st. 2.1 M.st. 2.2 M.st 3.1 Məz. st. 3.2 Məz. st. 3.3 Məz. st. 3.4 M.s. 4.1 1.1.1 1.1.2 1.1.3 1.1.4 1.2.1 1.2.2 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 2.2.1 2.2.2 2.2.3 3.1.1 3.1.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.2.6 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 3.3.5 3.3.6 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 4.1.1 4.1.2 1. İNFORMASİYA 1. Texnikada informasiya + + 1 2. İnformasiya texnologiyaları + + + + + 1 3. Kompyuter vəinformasiya + 1 4. İnformasiyanıötürmə vasitələri + + +1 5. Elektron poçt və İnternet + + + + + 1 KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ 1 2. ALQORİTM Məntiq 6. Əlamətlərin cədvəl şəklindətəsviri + + 1 7. Qrup vəaltqrup + 1 8. “Və”, “vəya” sözləri olan mürəkkəb mülahizələr + 1 9. Mülahizələrin sxemlərlə göstərilməsi + 1 10. “Əgər – onda” qaydası + 1 11. Məntiqi mühakimələr + 1 KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ1 I YARIMİL ÜÇÜN BÖYÜK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ1 Alqoritm və icraçılar 12. Alqoritmin icraçısı + 1 13. Məşhur icraçılar ++ 1 14. Alqoritmlərdə budaqlanma + 1 15. Dövri alqoritmlər + 1 KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ1 3. KOMPYUTERDƏ İŞ Qrafik redaktor 16. Qrafik redaktorun alətləri + + + 1 17. Şəklin formasının dəyişdirilməsi + + +++ + 1 18. Simmetrik fiqurların çəkilməsi + + +++ 1 19. Mozaika vənaxışların qurulması + + +++ + 1 20. Rəsmin çap edilməsi + + + + + + + + + + + 1 21. Mətnli şəkillər + + + + + + + + + 1 KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ1 Mətn redaktoru 22. Mətnlərin yığılması + + ++ + 1 23. Mətnlərləiş + + + + 1 24. Mətnin nizamlanması + + + + + 1 25. Sənədin çapa hazırlanması +++++ + + + + 1 Bu kitab necəhazırlanıb KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ1 II YARIMİL ÜÇÜN BÖYÜK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ1 TƏDRİS VAHİDİ, BÖLMƏVƏMÖVZULAR 1.1.1 1.1.2 1.1.3 1.1.4 1.2.1 1.2.2 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 2.2.1 2.2.2 2.2.3 3.1.1 3.1.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.2.6 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 3.3.5 3.3.6 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 4.1.1 4.1.2 32 saat M.st. 1.1 M.st 1.2 M.st. 2.1 M.st. 2.2 M.st. 3.1 Məz. st. 3.2 Məz. st. 3.3 Məz. st. 3.4 M.st. 4.1 Məzmun xətti 1 Məzmun xətti 2 Məzmun xətti 3 M.x. 4 8 FƏNLƏRARASI İNTEQRASİYA CƏDVƏLİ A-d. – Ana dili, Riy. – Riyaziyyat, H-b. – Həyat bilgisi, Tex. – Texnologiya, T-i. – Təsviri incəsənət, X-d. – Xarici dil, F-t. – Fiziki tərbiyə, Mus. – Musiqi TӘDRİS VAHİDİ, BÖLMӘVӘMÖVZULAR FӘNNİN ADI VӘALT STANDARTLARIN NÖMRӘSİ 1. İNFORMASİYA 1. Texnikada informasiya A-d. – 1.2.1, Riy. – 4.2.1, 5.1.1, H-b.– 1.1.1, 1.3.1, Tex. – 2.1.1, 2.1.2, 2.1.3 2. İnformasiya texnologiyaları A-d. – 1.1.1, 1.2.1, Riy. – 1.2.1, Riy. – 5.1.1, H-b. – 1.1.1, 1.3.1, Tex. – 2.1.1, 2.1.2, 2.1.3 3. Kompyuter vəinformasiya Riy. – 1.2.1, H-b. – 1.3.1, Riy. – 5.1.1, Tex. – 2.1.1, 2.1.2, 2.1.3 4. İnformasiyanıötürmə vasitələri A-d. – 1.1.2, 2.2.2, Riy. – 5.1.1, H-b.– 1.1.1, 1.3.1, Tex. – 2.1.1, 2.1.2, 2.1.3, T-i. – 2.2.1 5. Elektron poçt və İnternet A-d. – 2.2.2, H-b. – 1.1.1, 1.3.1, Tex.– 2.1.1, 2.1.2, 2.1.3, T-i. – 2.2.2, 2.2.3 2. ALQORİTM Məntiq 6. Əlamətlərin cədvəl şəklində təsviri A-d. – 2.1.1, Riy. – 1.3.7, 3.2.2, 5.1.2, Mus. – 1.2.1, 1.2.2, 1.2.3 7. Qrup vəaltqrup A-d. – 2.1.1, Riy. – 4.1.1, 4.2.1, Mus. – 1.2.1, 1.2.2, 1.2.3, F-t. – 1.1.2 8. “Və”, “vəya” sözləri olan mürəkkəb mülahizələr A-d. – 1.2.2, Riy. – 5.1.2, 5.2.2 9. Mülahizələrin sxemlərlə göstərilməsi A-d. – 1.2.2, Riy. – 5.1.2 10. “Əgər-onda” qaydası A-d. – 1.1.2, 1.2.2 , Riy. – 5.1.2, 5.2.2 11. Məntiqi mühakimələr A-d. – 1.1.2, Riy. – 5.1.2, 5.2.2, F-t. – 2.1.1 Alqoritm və icraçılar 12. Alqoritmin icraçısı A-d. – 2.2.3, Riy. –2.1.1, Tex. – 1.2.3, F-t. – 4.1.1 13. Məşhur icraçılar A-d. – 2.2.3, Riy. – 2.1.1, 2.3.1, F-t. – 4.1.1 14. Alqoritmlərdəbudaqlanma A-d. – 2.2.3, Riy. –2.1.1, Tex. – 1.2.3 15. Dövri alqoritmlər Riy. – 2.1.1, Tex. – 1.2.3 3. KOMPYUTERDƏ İŞ Qrafik redaktor 16. Qrafik redaktorun alətləri H-b. – 4.2.1, 4.2.2, Riy. – 3.2.2, T-i. – 2.2.4, Tex. – 4.1.2 17. Şəklin formasının dəyişdirilməsi H-b. – 4.2.1, 4.2.2, T-i. – 2.2.4, Tex. – 4.1.2 18. Simmetrik fiqurların çəkilməsi Riy. – 3.2.2, 3.2.3, H-b. – 4.2.1, 4.2.2, Tex. – 4.1.2, T-i. – 2.2.4 19. Mozaika vənaxışların qurulması Riy. – 3.2.2, 3.2.3, H-b. – 4.2.1, 4.2.2, Tex. – 4.1.2, 4.1.3, T-i. – 2.2.4 20. Rəsmin çap edilməsi H-b. – 4.2.1, 4.2.2, T-i. – 2.2.1, 2.2.3, Tex. – 4.1.2, 4.1.3, T-i. – 2.2.4 21. Mətnli şəkillər A-d. – 3.1.3, H-b. – 4.2.1, 4.2.2, T-i. – 2.2.1, 2.2.2, 2.2.3, Tex. – 4.1.2, 4.1.3, T-i. – 2.2.4 Mətn redaktoru 22. Mətnlərin yığılması A-d. – 3.1.1, 3.1.2, 3.1.3, 3.1.5, H-b. – 4.2.1, 4.2.2, X-d. – 4.1.1, 4.1.2 23. Mətnlərləiş A-d. – 3.1.1, 3.1.2, 3.1.3, 3.1.5, H-b.– 4.2.1, 4.2.2, X-d. – 4.1.1, 4.1.2 24. Mətnin nizamlanması A-d. – 3.1.1, 3.1.2, 3.1.3, 3.1.5, H-b. – 4.2.1, 4.2.2 25. Sənədin çapa hazırlanması A-d. – 3.1.1, 3.1.2, 3.1.3, 3.1.5, H-b. – 4.2.1, 4.2.2 Bu kitab necəhazırlanıb 9 ALT STANDARTLAR ÜZRƏ REALLAŞDIRILACAQ BACARIQLAR 1.1.1. Cəmiyyətdəvətexniki sahələrdəki informasiyaya, informasiya proseslərinəaid nümunələr göstərir. 1.1.2. Cəmiyyətdəvətexniki sahələrdəki informasiyaların qarşılıqlı əlaqəsini nümunələrləizah edir. 1.1.3. İnformasiyanın ötürülməsinin müxtəlif üsul vəvasitələrini şərh edir. 1.1.4. Müvafiq şəraitəuyğun informasiyanın ötürülməsi vasitələrindən istifadəedir. 3.1.1. Kompyuterin əsas və əlavə(printer, səsucaldanlar, mikrofon vəs.) qurğularınıvəonların funksiyalarını şərh edir. 4.1.1. Müvafiq mərhələdəinformasiya prosesləri vətexnologiyalarının tətbiq sahələrini və əhəmiyyətini şərh edir. 4.1.2. Cəmiyyətdəinformasiya mübadiləsinin əhəmiyyəti barədə kiçik təqdimatlar edir. İNFORMASİYA PROSESLƏRİ TƏDRİS VAHİDİÜZRƏÜMUMİ SAATLARIN MİQDARI: 5 saat KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ: 1 saat TƏDRİS VAHİDİ –1 10 Dərs 1/ Mövzu:TEXNİKADA İNFORMASİYA MOTİVASİYA Müəllim lövhədən şəkillər asır. O, sinfəmüraciət edir: – Bu şəkilləri nəbirləşdirir? Texnika dedikdənəbaşa düşürsünüz? İnsanlar texnikanınəüçün yaradıb? Şagirdlərin cavablarıdinlənilir. – Texnika insanlara fiziki işlərdən başqa daha hansıişlərdəkömək edir? Şagirdlərin fikirləri dinlənilir. Lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. Tədqiqat sualı: Texnika insana informasiya proseslərindənecəkömək edəbilər? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslikdən istifadəedərək şagirdlərin fəal iştirakıiləyeni informasiyanı şərh edir. Şagirdlər 4 qrupa bölünür vəhər qrupa plakatda olan iki qurğunun şəkli paylanılır. I qrup: Şəkləbaxıb cədvəli doldurun. DƏRSİN MƏQSƏDİ cəmiyyətdə, təbiətdəvətexnikada informasiyaların qarşılıqlı əlaqəsini izah etmək; texnikada informasiya proseslərinəaid nümunələr göstərmək; informasiya iləişləyən texniki vasitələrlədigər texniki vasitələri fərqləndirmək; texnikada gedən informasiya prosesləri iləcəmiyyətdəki informasiya proseslərinin qarşılıqlı əlaqəsinəaid nümunələr göstərmək; avtomat qurğulara aid nümunələr göstərmək; robotların tətbiq sahələrinəaid nümunələr göstərmək. Əsas ANLAYIŞLAR İnformasiya, informasiya prosesləri, texnika, avtomat, robot, texnikada informasiya Dərsin TİPİ Deduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, qrup işi, fərdi iş İstifadəolunan ÜSULLAR Beyin həmləsi, diskussiya, konseptual cədvəl, oyun Fənlərarası İNTEQRASİYA A-d. – 1.2.1, Riy. – 4.2.1, 5.1.1, H-b. – 1.1.1, 1.3.1, Tex. – 2.1.1, 2.1.2, 2.1.3 Təchizat Texniki qurğuların şəkilləri olan plakat, işvərəqləri, rəngli karandaşlar, qiymətləndirməvərəqləri 11 Texnikanın adıDurbin Ekskavator İnformasiya iləişləyirmi? (hə, yox) Texnika hansıinformasiya proseslərindəistifadə edilir? Bu texnika necəişləyir? Bu texnika olmasa, nəbaşverəbilər? Bu texnikanınecə əvəz etmək olar? II qrup: Şəkləbaxıb cədvəli doldurun. Texnikanın adıTərəzi Araba İnformasiya iləişləyirmi? (hə, yox) Texnika hansıinformasiya proseslərindəistifadə edilir? Bu texnika necəişləyir? Bu texnika olmasaydı, hansıçətinliklər yaranardı? Bu texnikanınecə əvəz etmək olar? III qrup: Şəkləbaxıb cədvəli doldurun. Texnikanın adıTeleskop Burğu İnformasiya iləişləyirmi? (hə, yox) Texnika hansıinformasiya proseslərindəistifadə edilir? Bu texnika necəişləyir? Bu texnika olmasaydıhansıçətinliklər yaranardı? Bu texnikanınecə əvəz etmək olar? IV qrup: Şəkləbaxıb cədvəli doldurun. Texnikanın adıTozsoran Təzyiqölçən İnformasiya iləişləyirmi? (hə, yox) Texnika hansıinformasiya proseslərindəistifadə edilir? Bu texnika necəişləyir? Bu texnika olmasaydıhansıçətinliklər yaranardı? Bu texnikanınecə əvəz etmək olar? 12 MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Hər bir qrupun nümayəndəsi işlərini təqdim edir. Məlumat mübadiləsi aparılır. Müəllim suallar verir: I qrup üçün: Durbin hansıinformasiyanıemal edir vənəticədənəalınır? Durbin vəekskavator təbii obyektlərdir, yoxsa süni? Onların hansıümumi cəhəti var? II qrup üçün: Tərəzi nəüçündür? Arabada informasiya prosesləri başverirmi? Arabadan nəüçün istifadəedilir? III qrup üçün: Teleskopla durbinin hansıoxşar vəfərqli cəhətləri var? Burğunun divarıdeşəbilibbilmədiyini necəmüəyyən etmək olar? IV qrup üçün: Tozsoranıkim idarəedir? Təzyiqölçəni hara bağlayırlar? Başqa hansıtəzyiqölçən cihaz görmüsünüz? Onların hansıfərqləri var? ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim: – İnsanlar təbii hadisələrdən – leysandan, qardan, şaxtadan, daşqından vədigər hadisələrdən necəqorunur? İnsan öz əməyini yüngülləşdirmək üçün nəedir? Hansıtexniki qurğularıtanıyırsınız? Onlar insanlara hansıişlərdəkömək edir? Bəs informasiya iləişləyən hansıqurğularıtanıyırsınız? Onlar insanlara hansıişlərdəkömək edir? Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirir vəonlarla birlikdənəticəçıxarır: – İnsan öz işini yüngülləşdirmək üçün cihaz vəqurğular yaratmışdır. Təbiətdəolmayan vəinsan tərə-findən hazırlanan alət, cihaz, qurğu vəmexanizmlərin ümumi adı texnikadır. İnsan daim informasiya alır, onu emal edir, saxlayır vəötürür. Yəni cəmiyyətdədaim informasiya prosesləri başverir. Aldığıinformasiyanıdəqiqləşdirmək, onu daha etibarlısaxlamaq vəötürmək üçün, həmçinin böyük məlumatlarıdəqiq vətez emal etmək üçün insanlar zaman-zaman informasiya iləişləyən müxtəlif texniki qurğu vəcihazlar yaratmışlar. İnsanlar gözləgörünməyən çox kiçik obyektləri öyrənmək üçün mikroskopdan, uzaq məsafədəyerləşən obyektləri görmək üçün binokldan, obyektlərin çəkisini ölçmək üçün tərəzidən istifadəedirlər. İnsanlar aldıqlarıbu informasiya nəticəsindəmüəyyən nəticələr çıxarır vəfəaliyyətlərini qururlar. Bəzi qurğular da var ki, müəyyən işləri insanların müdaxiləsi olmadan, özləri icra edir. Onlar avtomatlaradlanır. Avtomatlara ən sadəmisal robotlardır. Onlar həm istehsalatda, həm dəev işlərindəinsanlara kömək edir. Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. YARADICI TƏTBİQETMƏ ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Oyun. Müəllim informasiya proseslərindən hər hansıbirinin adınıçəkir. Hər bir qrupun nümayəndəsi bu prosesi həyata keçirən texniki qurğuların adınısadalayır. Sonra növbədigər qrupun nümayəndə-sinəçatır. Ən çox qurğu söyləyən qrup qalib hesab olunur. Məsələn, “İnformasiyanın ötürülməsi”: telefon, televizor, faks, radio, kompyuter, işıqfor, avtomobil faralarıvəs. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------İşdəftərindəki 1–3-cü çalışmaların yerinəyetirilməsi. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim tədqiqat işinin əvvəlində şagirdlərləbirlikdəmüəyyən etdikləri meyarlar üzrəqrup işlərini qiymətləndirəbilər. O, həmçinin, öz müşahidəsinə əsasən, yaxud şagirdlərin özünüqiymətləndirmə formasında dərsin məqsədlərinəuyğun meyarlarla cədvəl üzrəqiymətləndirməaparır. №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 Cəmiyyətdə, təbiətdəvətexnikada informasiya proseslərinəvəonların qarşılıqlı əlaqəsinəaid nümunələr göstərir 2 İnformasiya iləişləyən texniki vasitələrlədigər texniki vasitələri fərqləndirir 3 Sadətexniki vasitənin hansıinformasiya prosesindəiştirak etdiyini müəyyənləşdirir 4 Sadəavtomat qurğulara aid misallar gətirir 5 Robotların tətbiq sahələrinəaid nümunələr göstərir Ev tapşırığı. İşdəftərindəki 4-cü çalışmanın yerinəyetirilməsi. 13 Dərs 2/ Mövzu: İNFORMASİYA TEXNOLOGİYALARI MOTİVASİYA Müəllim sinfəsuallarla müraciət edir: – Siz texnologiya vəya təsviri incəsənət dərslərindəaplikasiya düzəltmisinizmi? – Aplikasiyanıhazırlayarkən hansıvasitələrdən istifadəetmisiniz? – Bu vasitələrdən istifadəetməkləsiz aplikasiyanınecəhazırlayırsınız? Şagirdlər çətinlik çəkərlərsə, müəllim onlarla birlikdəkağızdan aplikasiya düzəltmək üsulunu şərh edir: – Əvvəlcəvərəq üzərindədüzəltmək istədiyiniz fiqurun konturlarınıçəkirsiniz. Sonra onlarırəngli qə-ləm vəya karandaşla rəngləyir vəqayçıvasitəsiləkəsirsiniz. Kəsilmişhissələri tələb olunan qaydada yapışqanla bir-birinəyapışdırırsınız. Bütün bu üsul və vasitələr birlikdə texnologiya adlanır. Müəllim beləbir sxem qurur. Müəllim sinfəmüraciət edir: – İnformasiya texnologiyalarıhaqqında eşitmisinizmi? Əgər adi texnologiya nəticəsindəməhsul alınırsa, bəs informasiya texnologiyalarınəticəsindənəalınar? Şagirdlərin fikirləri dinlənilir. Lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. Tədqiqat sualı: İnformasiya texnologiyalarınəüçün lazımdır? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslikdən istifadəedərək şagirdlərin fəal iştirakıiləinformasiya texnologiyalarıanlayışını şərh edir. Şagirdlər 4 qrupa bölünür vəhər bir qrupa tapşırıq vərəqəsi verilir. Şagirdlər mətnləri oxuyub oradakıinformasiya texnologiyalarınımüəyyən etməli vəmüvafiq dairələrəyazmalıdırlar: DƏRSİN MƏQSƏDİ informasiyanın ötürülməsi, qəbul edilməsi vəsaxlanmasının müxtəlif üsul və vasitələrinəaid real həyatda nümunələr göstərmək; informasiya texnologiyalarınınümunələr əsasında izah etmək; informasiya prosesləri vətexnologiyalarının tətbiq sahələrinəaid nümunələr göstərmək; informasiya texnologiyalarının inkişaf yolunu şərh etmək; gündəlik həyatımızda müasir informasiya texnologiyalarının əhəmiyyətini izah etmək. Əsas ANLAYIŞLAR Texnika, texnologiya, informasiya texnologiyaları Dərsin TİPİ İnduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, qruplarla iş, fərdi iş İstifadəolunan ÜSULLAR Beyin həmləsi, diskussiya, anlayışın çıxarılması, konseptual cədvəl, situativ praktikum, oyun Fənlərarası İNTEQRASİYA A-d. – 1.1.1, 1.2.1, Riy. – 1.2.1, Riy. – 5.1.1, H-b. – 1.1.1, 1.3.1, Tex. – 2.1.1, 2.1.2, 2.1.3 Təchizat İşvərəqləri, mətnlər, plakat, qiymətləndirməvərəqləri Üsullar Konturları çəkmək Rəngləmək Kəsmək Düzgün ardıcıllıqla yapışdırmaq Vasitələr Qələm Rəngli karandaşlar Qayçı Yapışqan Texnologiya 14 I qrup Aynurun anasıhəkimdir. O, xəstəxanada işləyir. Bir gün anasının işotağında bəzi tibb cihazlarınıgörən Aynur ondan bu cihazlar haqqında danışmağıxahişetdi. Anasıdedi: – Əvvəllər həkimlər xəstələri əlləri, gözləri, qulaqlarıvasitəsiləmüayinəedər, öz hiss vətəcrübələrinə əsasən isədiaqnoz qoyardılar. Xəstənin hərarətini ölçmək üçün əlini onun alnına qoyar, nəbzini yoxlamaq üçün cib saatlarından, ürəyinin döyüntülərinəqulaq asmaq üçün isətaxtadan hazırlanmışqulaq trubkası– stetoskopdanistifadəedərdilər. Sonradan isəo, fonendoskopla əvəz olundu. Anasıfonendoskopu stolun siyirməsindən çıxarıb Aynura göstərdi. Aynur onu tanıdı. Evdəonu çox görmüş-dü. Anasıdavam etdi: – Əvvəllər xəstələrin təzyiqlərini monometr, indi isəavtomatik vərəqəmli tonometrlərvasitəsiləölçürlər. Anasıtonometri çıxarıb Aynurun biləyinətaxdıvədüyməsini basdı. Tonometr səs çıxararaq hava ilədoldu, bir azdan isəekranında rəqəmlər göründü. Aynur əvvəl qorxdu, amma sonra heyranlıqla dedi: – Necədəmaraqlıdır! – Yadındadırmı, babanın ürəyi ağrıyanda həkimlər xüsusi aparatda onun ürəyinin kardioqramınıçıxardılar. – Üzərində əyri xətlər olan lent? O lent indi dəevimizdədir. – Bəli. Bax o lentdəbabanın ürək döyüntüləri barədəinformasiya saxlanılır. O informasiyanıürək həkimlə-ri oxuyub xəstəyədərman yazırlar. İnsanın başqa bədən xəstəlikləri barədəinformasiya almaq üçün rentgen aparatındanistifadəolunur. Onu təxminən 100 il əvvəl soyadıRentgen olan alman alim icad edib. Bu aparat vasitəsiləinsanın daxili orqanlarının kölgəsi plyonkaya çıxarılır. Həkimlər bu plyonkaya diqqətləbaxmaqla xəstəliyi müəyyən edirlər. – Ana, bəs deyirdin rentgen aparatıinsana ziyandır? – Bəli, ona görədəbəzi hallarda ultrasəs müayinəsindənistifadəolunur. Müasir texnologiyaların çoxu kompyuterlərləbağlıdır; məsələn, ən müasir müayinəüsullarından biri də kompyuter tomoqrafiyasıdır. Kompyuter tomoqrafiyasının nəticəsi ya plyonkaya çıxarılır, ya da kompakt-diskəyazılır. Ona görədə müasir cihaz vəaparatlardan istifadəetmək üçün kompyuterdəyaxşıişləməyi bacarmaq lazımdır. Proses Keçmişdəolan texnologiya Müasir texnologiya İnformasiyanın qəbul edilməsi İnformasiyanın saxlanılması İnformasiyanın ötürülməsi İnformasiyanın emalı 15 II qrup Seymurun atasıgəmidəişləyir. İşdəolan vaxt Seymur ondan ötrü bərk darıxır vəevəgələn kimi gəmilər haqqında çoxlu sual verir. Atasıda ona gəmilərdəolan yeni texnologiyalardan danışır. – İnsanların qədimdəməskunlaşdığıyerlər çayların, dənizlərin sahillərindəyerləşirdi. Çaylarda üzən qayıqlara naviqasiya (gəminin idarəetməsi) vasitələri lazım olmurdu. Deyəbilərsənmi niyə? – Çünki çayın sahilləri qayığın harada olduğunu müəyyənləşdirməyəkömək edirdi. – Doğrudur. Amma gəmilər böyük göllərəvədənizlərəçıxdıqdan sonra, yəni sahillərdən uzaqlaşdıqda onlara bəzi informasiyalar çox lazım olur. – Hə, bilirəm, gəminin harada olmasınımüəyyən etmək üçün dəniz xəritələri çəkirdilər. – Təkcəyerini deyil, həm dəgəminin sürətini, istiqamətini, dənizin dibinin dərinliyini müəyyən etmək vacibdir vəbunun üçün texniki vasitələr tələb olunurdu. Səncə, dənizin dərinliyini necəölçmək olar? – Çubuqla. – Yox, dənizlərin dibi çox dərin olur vəonu ölçmək üçün yaradılan ilk cihaz lotidi. O, ucunda yük olan yoğun kəndirdir. Bu kəndirəhər metrdən bir 1 düyün vurmuşdular. Cəmiyyət inkişaf etdikcə, insanlar daha mükəmməl cihazlar yaradırdılar. Təxminən yüz il əvvəl exolot cihazıkəşf olundu. O, səs siqnallarını dənizin dibinəgöndərir vəqəbul edir. Səsin getdiyi yola görədənizin dərinliyi müəyyən edilir. Sonradan hidrolokatorlarixtira edildi. Onun vasitəsiləsuyun altında olan obyektlərin harada yerləşdiyini vəonların sürətini ölçürdülər. Suyun altında hansıobyektlər üzür? – Böyük balıqlar, sualtıqayıqlar. – Doğrudur. Uzaq keçmişdəinsanlar gəminin oriyentirini, yəni səmtini müəyyənləşdirmək üçün günəşdən vəulduzlardan istifadəedirdilər, sonradan isə dəniz astrolyabiyasıadlanan cihaz yaradıldı. Dənizçiliyin ən mühüm ixtirası maqnit kompasıidi. Ondan ilk dəfəqədim Çindəistifadəetmişlər. Onun vasitəsilə dənizçilər cəhətləri müəyyənləşdirirlər. – Dənizdənaviqasiya üçün həm də mayaklardanistifadəolunur. Onlar gecələr işıq saçmaqla gəmilərə sahiləyaxınlaşdıqlarıbarədəinformasiya ötürür. Müasir dövrdədəniz vəokeanlarda naviqasiya üçün radiokompaslar, radiolokasiyasistemləri yaradıldı. – Bəs onlar informasiyanınecəötürüb qəbul edir? – Radiosiqnallar vasitəsilə. – Əgər bu texnologiya 100 il əvvəl olsaydı, onda “Titanik” gəmisini xilas etmək olardımı? – Bəli, müasir naviqasiya bütün maneələri aşkaretməyəimkan verir, o cümlədən böyük aysberqləri də. Kosmonavtikanın uğurları peyk naviqasiyasınıyaratmağa imkan verdi. Peyk naviqasiyasıDünya okeanının istənilən nöqtəsindəgəminin yerini vəsürətini ölçməyəimkan verir. Proses Keçmişdəolan texnologiya Müasir texnologiya İnformasiyanın qəbul edilməsi İnformasiyanın saxlanılması İnformasiyanın ötürülməsi İnformasiyanın emalı 16 III qrup Pərviz avtomobillərləçox maraqlanırdıvəbu barədəatasına tez-tez suallar verirdi: – İlk işıqfor nəvaxt yaradılıb? Yol nişanlarınəüçündür? İndiki avtomobillərlə əvvəlki avtomobillər nəilə fərqlənir? Atasıda Pərvizin marağınıgörüb ona həvəsləbəzi məlumatlarıverirdi: – İlk üçrəngli işıqfor təxminən 100 il əvvəl Nyu-York şəhərindəqoyulmuşdu. Avtomaşınların sürəti artdıqca yol hərəkətlərinin tənzimlənməsinədaha çox ehtiyac yaranırdı. Ona görədəmüəyyən informasiyalarınişanlara yazır vəyolların kənarlarına bərkidirdilər. – İlk yol nişanlarınəvaxt yaradılıb? – İlk yol nişanlarıavtomobillər yarandığıvaxtlardan etibarən, yəni təqribən 100 il əvvəl Parisdəqoyulmuş-du. Onlar sürücülərəyolların təhlükəli olmasıhaqqında informasiyalar verirdi. Kompyuterlərin ixtira edilməsi avtomobillərin informasiya təminatınıtəkmilləşdirdi. Müasir avtomobillərin hissələrinin işlək vəziyyəti bort kompyuterləri iləidarəolunur. Avtomobillərin çoxunda kompakt diskləri oxudan qurğu, televizor, mobil telefon vənaviqasiya kompyuteri vardır. Avtomobillərdəolan naviqasiya kompyuterindəxüsusi qəbuledici qurğu var. Bu qəbuledici vasitəsiləavtomobildəki kompyuter peyk naviqasiya sistemindəninformasiya alır. Avtomobilin yeri vənəzərdətutulmuşünvana aparan ən rahat yol sürücünün qarşısındakımonitorda elektron xəritəüzərindəgöstərilir. Cihazlar olan qabaq lövhənin görünüşü də əvvəlki avtomobillərənisbətən çox dəyişib. Artıq köhnəavtomobillərdəki əqrəbli cihazlarıgörmək mümkün deyil. Sürət, yanacaq sərfi, mühərrikin vəziyyəti, havanın temperaturu, saat, keçilmişməsafənin uzunluğu vədigər informasiyalar rəqəmli formada maye kristallı monitora çıxarılır. Müasir avtomobillərdəbarmağıtoxundurmaqla işləyən sensorlu displeylərdəndəistifadəolunur. Avtomobili geriyəverərkən onun arxasına quraşdırılmış videokameralarvasitəsiləmaneələri görmək olur. – Bəs avtopilot nədir? – Avtopilottəkcəavtomobillərdədeyil, həmçinin qatarlarda, təyyarəvəgəmilərdədəistifadəedilir. Avtopilot nəqliyyatın eyni bir sürətləgetməsini təmin edir; məsələn, avtomobil saatda 80 km sürətlə gedən zaman sürücü bu sürəti bort kompyuterinin yaddaşında saxlayır. Avtopilotu qoşanda isəavtomobil saatda 80 km olan dəyişməz sürətləhərəkət edəcək. Son zamanlar informasiya texnologiyalarıeləinkişaf etmişdir ki, avtomobillərəqoyulan təhlükəsizlik sistemlərimaşının yolundakımaneələri “görür” vəmaşın özü avtomatik olaraq sürəti azaldır, yaxud yolunu dəyişəbilir. Proses Keçmişdəolan texnologiya Müasir texnologiya İnformasiyanın qəbul edilməsi İnformasiyanın saxlanılması İnformasiyanın ötürülməsi İnformasiyanın emalı 17 MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Hər bir qrupun nümayəndəsi işlərini təqdim edir. Məlumat mübadiləsi aparılır. Müəllim suallar verəbilər: I qrupa: – Xəstəliklər haqqında informasiya toplamaq üçün hansıcihazlardan istifadəedilir? IV qrup Ən gənc nəqliyyat növü aviasiyadır. İlk təyyarə1903-cü ildəRayt qardaşlarıtərəfindən yaradılmışdı. Bu təyyarədəmühərrik, pilot kabinəsi vəhər hansıbir cihaz yox idi. Artıq 8 ildən sonra Sikorski ilk mühərrikli təyyarəni düzəltdi. Az sonra Sikorski öz təyyarəsinəkabinəvəbir neçəcihaz da yerləşdirdi. Daha sürətli və daha uzaq məsafələrəuçan təyyarələr yarandıqca onlarıidarəetmək üçün mükəmməl cihazlar da tələb olunurdu. İlk vaxtlar əqrəbli cihazlar pilotların qarşısında enli lövhələrdəyerləşdirilirdi. Eyni zamanda bütün cihazlara nəzarət etmək pilotlar üçün çox çətin olurdu. Elektronika vəkompyuter texnologiyasının inkişafıaviasiyada da çox şeyi dəyişdi. Naviqasiya cihazlarıtəyyarələrin havadakıvəziyyətinənəzarət etmək üçündür. Bu cihazlar təyyarənin uçuş hündürlüyünü ölçməyə, onun üfüqi vəziyyətini təyin etməyə, həm irəli, həm dəhündürlüyəqalxma sürətini ölçməyəxidmət edir. Təyyarənin üfüqi vəziyyətini aviahorizontadlanan cihaz təyin edir. Bu cihazın ortasında təyyarəişarəsi olur. Təyyarə havada üfüqi vəziyyətini dəyişdikcəcihazdakı şərti üfüqi xətt dəvəziyyətini dəyişir. Hündürlük ölçən cihazisətəyyarənin dənizdən olan hündürlüyünü müəyyən edir. Uzaq məsafələrəuçuşlarda pilotların işlərini asanlaşdırmaq üçün avtopilotdanistifadəolunur. Təyin olunmuşkurs, sürət, hündürlük pilot tərəfindən kompyuterin yaddaşına verilir. Pilotlar uçuşzamanıdincəldikdə isəbu informasiya əsasında təyyarəuçuşu sərbəst davam etdirir. I Dünya müharibəsi zamanısəstutan qurğu ixtira edildi. Bu qurğu düşmən təyyarələrinin yerini onun mühərrikinin səsinəgörətəyin edirdi. Amma səs sürətindən dəyüksək sürətləuçan təyyarələr yaradılandan sonra bu qurğular artıq istifadəoluna bilmədi. İndi isəgecəvəgörünüşzəif olan havalarda təyyarələrin yeri radiolokatorlarvasitəsilətəyin olunur. Dispetçerlər lokatorlar vasitəsiləhəm hava uçuşlarınınəzarətdəsaxlayır, həm dətəyyarələrin havaya qalxmasını vəenməsini idarəedirlər. Proses Keçmişdəolan texnologiya Müasir texnologiya İnformasiyanın qəbul edilməsi İnformasiyanın saxlanılması İnformasiyanın ötürülməsi İnformasiyanın emalı 18 – Siz poliklinikada, klinikalarda daha hansıtexnologiyalara rast gəlmisiniz? Onlar insana nədəkömək edir? II qrupa: – Hansıtexnika vasitəsiləinformasiya emal olunur? Hansıtexnika informasiyanıqəbul etməyəkömək göstərir? Keçmişdəkompasınə əvəz edirdi? Siz filmlərdə, yəqin ki, görmüsünüz: sualtıqayıqlarda suyun üzərindəki obyektlərənecəbaxırlar? III qrupa: – Avtomobillərdəmüasir texnologiyaların olmasıinsana nəverir? – At nəqliyyatızamanınəyəgörəişıqfor vəyol nişanlarına ehtiyac yox idi? – Hansımaşınıidarəetmək daha asandır: çoxlu cihazla dolu olan müasir avtomobili, yoxsa sadə cihazlarıolan köhnəavtomobili? Niyə? IV qrupa: – Təyyarəçi təyyarəni idarəetmək üçün hansıinformasiya almalıdır? Hansıcihazlar ona kömək edir? İndiki təyyarələrdəbu texnika olmasaydı, nəbaşverərdi? Filmlərdəhərbi təyyarəçilər hava döyüşləri zamanıdüşmən təyyarələrini necənişan alırlar? ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim: – Biz informasiya texnologiyalarıiləharada rastlaşırıq? Onlar nəüçün yaradılmışdır? Müəllim tədqiqat sualınıbir daha təkrar etməklə şagirdlərin yeni qazandıqlarıbilikləri aktivləşdirir. – İnsanlar öz işini asanlaşdırmaq üçün tarix boyu müxtəlif texnikalar yaratmışlar. Onlar sonrakı dövrlərdəmüxtəlif informasiya proseslərini asanlaşdırmaq üçün yeni qurğu vəcihazlar düzəltmişlər. İnformasiya mübadiləsini təmin etmək üçün isəmüxtəlif rabitə(kommunikasiya) vasitələri yaradılmışdır. Müxtəlif informasiya proseslərini həyata keçirmək üçün istifadəolunan üsul və vasitələr informasiya texnologiyalarıadlanır. İnsanlar daim informasiya iləişləmişlər. Cəmiyyət inkişaf etdikcəyeni-yeni üsul vəvasitələr yaradılmışdır. Başqa sözlə, informasiya texnologiyalarıdaim inkişaf etmişvətəkmilləşmişdir. İnformasiya texnologiyalarından müxtəlif sahələrdəistifadəolunur. İnformasiya texnologiyasının inkişaf səviyyəsi cəmiyyətin inkişafınıgöstərir. Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- İnformasiya texnologiyasına aid əlavəməlumat İnformasiya texnologiyasımüəyyən üsul vəvasitələr toplusundan istifadəetməkləkeyfiyyətcəyeni informasiyanın əldəedilməsi prosesidir. Kompyuterdəbu proses dəqiq müəyyən edilmiş əməliyyat və mərhələlərin yerinəyetirilməardıcıllığından ibarətdir. İnformasiya texnologiyasının əsas məqsədi müəyyən əməliyyatlar nəticəsindəilkin informasiyadan istifadəçiyəlazım olan informasiyanın alınmasıdır. Müasir informasiya texnologiyalarıdedikdə, əsasən, kompyuter texnologiyalarıbaşa düşülür. Yəni informasiya texnologiyalarıdedikdəkompyuter vəproqram təminatıvasitəsiləinformasiyanın qəbul edilməsi, saxlanması, emalı, qorunmasıvəötürülməsi başa düşülməlidir. Ona görədəkompyuter mütəxəssisləri çox vaxt İT-mütəxəssislər adlanırlar. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- YARADICI TƏTBİQETMƏ Şagirdlər işdəftərində1-4-cü çalışmalarıyerinəyetirirlər. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim tədqiqat işinin əvvəlində şagirdlərləbirlikdəmüəyyən etdikləri meyarlar üzrəqrup işlərini qiymətləndirəbilər. O, həmçinin, öz müşahidəsinə əsasən, yaxud şagirdlərin özünüqiymətləndirmə formasında dərsin məqsədlərinəuyğun meyarlarla cədvəl üzrəqiymətləndirməaparır. 19 №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 İnformasiya proseslərinin nəolduğunu başa düşür 2 İnformasiya texnologiyalarının əhəmiyyətini şərh edir 3 İnformasiyanın saxlanmasıtexnologiyasının inkişafınısöyləyir 4 İnformasiyanın qəbulu texnologiyalarının tətbiq sahələrini deyir 5 İnformasiya texnologiyalarının cəmiyyət üçün əhəmiyyətini başa düşür Ev tapşırığı. İşdəftərindəki 5-ci çalışmanın yerinəyetirilməsi. Dərs 3/ Mövzu:KOMPYUTER VƏ İNFORMASİYA MOTİVASİYA Müəllim şagirdlərəsuallar verir: – Kompyuter nədir? O, hansıişləri görəbilir? Siz 3-cü sinifdəkompyuterdəhansıişləri görmüşdünüz? Siz kompyuterdəhansınöv informasiyalarla işləmisiniz? Kompyuterlərəharada rast gəlmək olar? O, bizəhansıişlərdəkömək edir? Şagirdlərin cavablarıdinlənilir. Sonra müəllim: – Kompyuter hansıhissələrdən ibarətdir? Bəs kompyuter informasiyanınecəqəbul vəemal edir? İnformasiyanıqəbul etməküçün kompyuterədaha hansıqurğular qoşmaq olar? Şagirdlərin fikirləri dinlənilir. Lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. Tədqiqat sualı: Kompyuter qurğularının müxtəlif informasiya proseslərindərolu nədən ibarətdir? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim hər qrupda dörd nəfər olmaqla sinfi qruplara bölür. Hər bir qrupa işdəftərlərində1-ci tapşırı-ğın birinci sütununu cavablandırmaq tapşırılır. Şagirdlər “doğma” qruplarında tapşırığımüzakirəedir, doğru vəyalan saydıqlarıfikirləri qeyd edirlər. Sonra müəllim bütün qruplara dərslikdəki mətni oxumağıtapşırır. Buna 34 dəqiqəvaxt ayırdıqdan sonra müəllim mətnəaid 4 suala uyğun olaraq 4 ekspert qrupu yaradır: 1. Kompyuterin daxiletmə(giriş) qurğularıhansılardır? 2. Kompyuterin xaricetmə(çıxış) qurğularıhansılardır? DƏRSİN MƏQSƏDİ kompyuterin tətbiq sahələrinənümunələr göstərmək; kompyuterin informasiya iləişləyən qurğu olduğunu izah etmək; kompyuterin əsas və əlavəqurğularının funksiyalarını şərh etmək; kompyuterin əsas qurğularının müxtəlif informasiya proseslərindərolunu izah etmək. Əsas ANLAYIŞLAR Kompyuter, təməl qurğular, periferiya qurğuları, sistem bloku, monitor, printer, klaviatura, siçan, skaner, yaddaşqurğusu, prosessor Dərsin TİPİ Deduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, qrup işi, fərdi iş İstifadəolunan ÜSULLAR Beyin həmləsi, ziqzaq, rollu oyun Fənlərarası İNTEQRASİYA Riy. – 1.2.1, H-b. – 1.3.1, Riy. – 5.1.1, Tex. – 2.1.1, 2.1.2, 2.1.3 Təchizat Plakat, işvərəqləri, qiymətləndirməvərəqləri 20 3. Yaddaşqurğusu nəüçündür? 4. Prosessor nəüçündür vəo, harada yerləşir? Şagirdlər müxtəlif üsullarla ekspert qruplarına bölünür vəyeni qruplarda uyğun suallarımüzakirəedirlər. Mətndəözlərinəaid informasiyalarıdəqiqləşdirəndən sonra onlar yenidən “doğma” qruplarına qayıdırlar. Müəllim qruplara dərsin əvvəlindəişdəftərindəverilmiştapşırığın ikinci sütununu doldurmağıtapşırır. Bu zaman hər bir şagird eksperti olduğu suala cavab verməkləöz qrupunun digər üzvlərini dəməlumatlandırır. Beləliklə, qruplardakıbütün şagirdlər arasında informasiya mübadiləsi başverir. MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Müəllim qruplara I sütundakıcavablarla II sütundakıcavablarımüqayisəetməyi vətəqdimat zamanı uyğun olmayan cavablar barədəməlumat verməyi xahişedir. Müəllim müxtəlif suallar verəbilər: – Klaviatura vasitəsiləbiz hansınöv informasiyanıdaxil edirik? – Kompyuterədaha hansıinformasiyalarıdaxil etmək olar? – Kompyuterəhansıinformasiyalarıdaxil etmək olmur? Bu zaman müəllim qoxu vədad informasiyalarıhaqqında məlumatları şagirdlərin yadına salır. Müəllim informasiyanın saxlanmasına vəemalına aid dəmüxtəlif suallar verəbilər. – Siz keçən il kompyuterdə şəkil çəkərkən o şəkilləri nəüçün kompyuterin yaddaşında saxlayırdınız? – Çəkilmiş şəkilləri daha harada saxlamaq olar? Şagirdlər çəkilmiş şəkilləri vərəqdəsaxlamağın mümkünlüyünü söyləməsələr, müəllim özü onların yadına salıb növbəti sualıverəbilər: – Şəkli kağıza çap etmək üçün hansıqurğudan istifadəedilir? Bu qurğuların ümumi adınədir? ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim: – Siz hansıinformasiya proseslərini tanıyırsınız? – Kompyuterdəhansınöv informasiyalarla işləmək olar? Bu informasiyalarla kompyuter vasitəsilə hansıişləri görmək olar? – Kompyuterin qurğularımüxtəlif informasiya proseslərindəhansıfunksiyalarıyerinəyetirir? Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirir vəonlarla birlikdənəticəçıxarır: Kompyuter insan əli iləyaradılan alətdir. O, insan həyatının müxtəlif sahələrindəgeniştətbiq olunur. Kompyuterlər insanların əqli əməyini yüngülləşdirir, onlardan monoton, çətin, ağır, çox vaxt aparan işlərdə istifadəedilir. Kompyuter informasiyanıemal edib, saxlamaq vəötürmək üçün nəzərdətutulmuşdur. Bunun üçün ilkin informasiyanıkompyuterin yaddaşına daxil etmək lazımdır. Müəllim sxemi asır (vəya lövhədəçəkir). Beləliklə, kompyuter informasiya iləişləyən universal qurğudur. İnformasiya kompyuterəgiriş qurğularıvasitəsilədaxil edilir. Bu qurğulara klaviatura, skaner, siçan, mikrofon aiddir. İnformasiya kompyuterin yaddaşqurğularında saxlanılır, prosessor adlıqurğusunda emal olunur vəçıxışqurğuları vasitəsiləinformasiya insanlara çatdırılır. Bu qurğulara monitor, printer, səsucaldanlar aiddir. Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. YARADICI TƏTBİQETMƏ ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––-- «KOMPYUTER» rollu oyunu. Bu rollu oyun kompyuterin işini modelləşdirməyəkömək edir. Şagirdlə-rin yaxasından onların adlarıasılır: Girişqurğusu (Klaviatura), Yaddaş(Operativ yaddaş), Prosessor vəÇıxışqurğusu (Monitor). İstifadəçi isəya müəllim özü, ya da şagirdlərdən biri təyin edilir. İstifadəçi 21 kağızda hər hansıbir tapşırıq yazır; məsələn, “2+3=?” vəbu vərəqi girişqurğusuna verir. Girişqur-ğusu vərəqi yaddaşa ötürür. Yaddaşonu özündəsaxlayır, üzünü köçürüb yeni vərəqi emal etmək üçün prosessora ötürür. Prosessor misalın cavabınıyazıb (“2+3=5”) vərəqi yaddaşa qaytarır. Yaddaş aldığıvərəqi tapşırığın yanında saxlayır, yenədəonun üzünü çıxarır vəmonitora verir. Monitor isə həlli istifadəçiyəgöstərir. İstifadəçi kompyuteri “söndürür” vəyaddaşla monitorda olan bütün vərəqlər məhv olub tullanılır. Oyunu bir neçədəfədigər uşaqlarla da təkrar etmək olar. Bu halda təkcə ədə-di informasiya deyil, mətn vəqrafik informasiyalar da veriləbilər. Müəllim bir şagirdi də əlavəedib onu Sərt disk adlandıra bilər. Kompyuteri söndürəndəoperativ yaddaşla sərt diskin fərqini göstərmək olar. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––-- İşdəftərindəki 2-ci tapşırığın yerinəyetirilməsi. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim tədqiqat işinin əvvəlində şagirdlərləbirlikdəmüəyyən etdikləri meyarlar üzrəqrup işlərini qiymətləndirəbilər. O, həmçinin, öz müşahidəsinə əsasən, yaxud şagirdlərin özünüqiymətləndirmə formasında dərsin məqsədlərinəuyğun meyarlarla cədvəl üzrəqiymətləndirməaparır. №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 Kompyuterin hissələrini tanıyır 2 Kompyuterin qurğularının təyinatınıbilir 3 Kompyuterin əsas qurğularınısadalayır 4 Kompyuterin əlavəqurğularınısadalayır 5 Kompyuterin tətbiq sahələrini şərh edir Ev tapşırığı. Müəllim beləbir tapşırıq verəbilər: Elətapşırıqlar fikirləşin ki, onlarıyerinəyetirmək üçün: – təkcəöz beyniniz kifayət etsin; – kalkulyatordan istifadəolunsun; – kompyutersiz mümkün olmasın. Əlavəolaraq işdəftərindəki 3-cü çalışmanın yerinəyetirilməsi. Dərs 4/ Mövzu: İNFORMASİYANI ÖTÜRMƏVASİTƏLƏRİ DƏRSİN MƏQSƏDİ informasiyanın ötürmə, qəbul vəsaxlanma proseslərini fərqləndirmək; cəmiyyətdəinformasiya mübadiləsinin əhəmiyyətini izah etmək; informasiyanın ötürülməsi prosesini izah etmək; informasiya texnologiyalarının inkişafıkontekstindəötürülməvasitələrinin inki-şafınınümunələrlə şərh etmək; informasiya mübadiləsi zamanıinformasiyanın ötürülməvasitələrini müəyyən etmək; şəraitdən asılıolaraq informasiyanın müvafiq ötürülməvasitəsini müəyyən etmək. Əsas ANLAYIŞLAR İnformasiya texnologiyası, informasiyanın ötürülməsi, informasiyanıötürmə vasitələri, kommunikasiya vasitələri Dərsin TİPİ Deduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, qruplarla iş, fərdi iş İstifadəolunan ÜSULLAR Beyin həmləsi, anlayışın çıxarılması, diskussiya, situativ praktikum, Venn diaqramı, oyun Fənlərarası İNTEQRASİYA A-d. – 1.1.2, 2.2.2, Riy. – 5.1.1, H-b. – 1.1.1,1.3.1, Tex. – 2.1.1, 2.1.2, 2.1.3, T-i. – 2.2.1 Təchizat Plakat, işvərəqləri, qiymətləndirməvərəqləri 22 MOTİVASİYA Müəllim sinfəmüraciət edir: – İnsanlar bir-birinəxəbərləri necəçatdırırlar? Onlar bunun üçün hansıtexnologiyalardan istifadəedirlər? Müəllim lövhədəsxem asır (çəkir) və şagirdlərin cavablarınıdairələrin içinəyazır. Orta dairənin içindənə yazılmasıbarədəsual verir. Şagirdlərin fərziyyələri müxtəlif ola bilər: xəbər vermək, danışmaq vəs. Müəllim şagirdlərin fərziyyələrini dinlədikdən sonra sual işarəsini pozur və“İnformasiyanıötürməvasitələri” sözlərini yazır. Lövhədətədqiqat sualıyazılır. Şagirdlərin fərziyyələri isə əlavəçevrələrin içinəyazılır. Tədqiqat sualı: İnformasiyanınecəötürmək olar? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslikdən istifadəedərək şagirdlərin fəal iştirakıilədərslikdəolan mətni şərh edir. Şagirdlər 4 qrupa bölünür vəhər qrupa iki tapşırıq verilir. İşvərəqlərində əvvəlcəbirinci tapşırıq, sonra isəikinci tapşırıq yerinəyetirilir. I qrup 1. Təsəvvür edin ki, siz kimsəsiz adaya düşmüsünüz. Özünüz haqqında necəvənəyin vasitəsilə məlumat çatdıra bilərsiniz? __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ 2. Adi telefonla mobil telefonu müqayisəedin. Onların ümumi vəfərqləndirici əlamətlərini çevrələrin müvafiq hissələrinəyazın. Hansıvəziyyətlərdəbu vasitələrdən istifadəetməkləməlumatıötürmək daha əlverişlidir? II qrup 1. Dərsdən sonra sinif rəhbəriniz sizəzəng edib xəbər verir ki, şagirdlər sabah məktəbə510 dəqiqətez gəlsinlər: qarşıdan gələn bayrama hazırlıqla bağlıtapşırıqlar veriləcək. Sinif yoldaşlarınıza bu xəbəri necəçatdıra bilərsiniz? __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ 2. Televizor vəradionu müqayisəedin. Onların ümumi vəfərqləndirici əlamətlərini çevrələrin müvafiq hissələrinəyazın. Hansıvəziyyətlərdəbu vasitələrdən istifadəetməkləməlumatıötürmək daha əlverişlidir? Teleqraf Qasidlər Jestlərlə İnternet Poçt Telefon ? 23 ` III qrup 1. Siz qədim dövrlərdəyaşayırsınız vəhərbi sərkərdəsiniz. Minlərlədöyüşçünüz döyüşmeydanında düşmənləüz-üzədayanıb vəsizin əmrinizi gözləyir. Onlar nizə, qılınc vəyay-oxla silahlanmışlar. Əmrlər eləüsul vəvasitələrləverilməlidir ki, böyük sahədəyerləşən döyüşçülərinizədərhal çatsın. Bu əmrlər: “Oxatanlar, oxlarıatın!”, “Süvarilər (atlılar), irəli!”, “Piyadalar, hücuma!”, “Hamıhücuma!”, “Geri çəkilirik!”, “Sol cinahdan hücuma!” vədigər əmrlərdir. Bu əmrləri necəötürmək olar ki, bütün döyüşçüləriniz onlarıyerinəyetirsinlər. __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ 2. Ruporu vəfiti müqayisəedin. Onların ümumi vəfərqləndirici əlamətlərini çevrələrin müvafiq hissələrinəyazın. Hansıvəziyyətlərdəbu vasitələrdən istifadəetməkləməlumatıötürmək daha əlverişlidir? IV qrup 1. Siz gəmi kapitanısınız. Uzaqdan görünən gəmiyəməlumatlar çatdırmaq lazımdır. Bunu necəedərdiniz? __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ 2. İşıqfor vəmaşın faralarınımüqayisəedin. Onların ümumi vəfərqləndirici əlamətlərini çevrələrin müvafiq hissələrinəyazın. Hansıvəziyyətlərdəbu vasitələrdən istifadəetməkləməlumatıötürmək daha əlverişlidir? 24 MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Hər qrupun nümayəndəsi işi təqdim etmək üçün lövhəyəçıxır. Məlumat mübadiləsi başverir. Müəllim suallar verir. I qrupa: – Nəüçün adaya düşən adam mobil telefondan vədigər müasir informasiya vasitələrindən istifadəedə bilmir? (onların əksəriyyəti elektrik cərəyanıiləişləyir) – Kimsəsiz adada siz nədən istifadəedərdiniz? – Od vətüstü nəyi bildirir? – Adi vəmobil telefonların bir-biri iləmüqayisədəhansıüstün cəhətləri var? II qrupa: – Telefonu olmayan şagirdlərənecəxəbər vermək olar? – Əgər sinif rəhbəri görüşü sabaha deyil, 23 gündən sonraya saxlasaydı, necəxəbər vermək olardı? – Televizor vəradionu nəbirləşdirir? – Onların bir-biri iləmüqayisədəhansıüstün cəhətləri var? III qrupa: – Əsgərlərə əmrləri necəötürmək olar? (şeypurlar, jestlər, bayraqlar, gecədirsə tonqallar vasitəsilə) – Bəs müasir şəraitdə əmrləri necəvermək olar? – Rupor vəfit nəiləfərqlənir? Onların bir-biri iləmüqayisədəhansıüstün cəhətləri var? IV qrupa: – Gəmilər bir-birinəinformasiyanınecəötürəbilər? – İşıqforu vəavtomobil faralarınınəbirləşdirir? – Onlar nəzaman piyadalara informasiya verir? – Hansınöv informasiyanıötürmək olar? ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim: – İnsanların fəaliyyəti daim informasiyanın ötürülməsi iləbağlıdır. Təbiətdəheyvanlar vəbitkilər informasiyanı, siqnallarıbir-birinəötürürlər. İnsanlar informasiyanıötürmək üçün müxtəlif informasiya daşıyıcılarından istifadəedirlər. Müasir zamanda insanlar informasiyanıdaha sürətlə, dəqiq vəuzaq məsafələrəötürmək üçün müxtəlif texniki qurğular icad ediblər: televizor, radio, teleqraf, telefon. İnformasiya ötürən qurğulara, əlbəttə, kompyuter dəaiddir. O, sürətləona daxil olan informasiyanıoxuyub monitora çıxarır. Gələn dərsdəsiz informasiyanın ötürülməsinin müasir texnologiyalarıilətanışolacaqsınız. Müvafiq şəraitdən asılıolaraq insan müxtəlif ötürmə vasitələrindən istifadəedir. Müəllim dərsin əvvəlindəçevrələrdəyazılmışsözlərəqayıdır, onları şagirdlərləbirlikdədəqiqləşdirir vəlazım olan sözləri əlavəedir. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- İnformasiyanın ötürülməsinəaid əlavəməlumat Əvvəllər insanlar yalnız yaxın rabitəvasitələrindənistifadəedirdilər. Yer üzərindəinsanın əmələgəlməsinin ilk çağlarında qədim insanlar bir-biri iləmimika vəjestlər vasitəsiləünsiyyət saxlayırdılar. Bunun üçün onlar görünüşməsafəsindəolmalıidilər. Səslərləötürülən siqnallar isəçox da uzağa gedib çatmırdı. Təcrübəvasitəsilə bəzi obyektlərin maksimal görünüşməsafələri müəyyən edilmişdir. Gözlər vəağız –50 addıma qədər Üz – 300 addıma qədər Gecəvaxtıyanan kibrit çöpü – 1,5 km-əqədər Bacadan çıxan tüstü – 6 km-əqədər Bəzi səslərin maksimal eşidilməməsafələri belədir: Hərəkət edən qatarın səsi – 10 km-əqədər Atəşsəsi – 5 km-əqədər Avtomobil siqnalı– 3 km-əqədər İt hürməsi – 2 km-əqədər İnsanın qışqırıq səsi – 1,5 km-əqədər Avtomobilin şosedəhərəkətinin səsi – 1,5 km-əqədər Avtomobilin torpaq yolda hərəkətinin səsi – 0,5 km-əqədər Danışıq səsi – 200 m-əqədər Öskürək – 50 m-əqədər Addım səsi – 20 m-əqədər ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 25 YARADICI TƏTBİQETMƏ ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Oyun. Müəllim informasiyanın adını(vəya növünü) yazır, qruplar isəmüxtəlif ötürməvasitələrini sadalayır; məsələn: ad günü münasibətilətəbrik –poçt, mobil telefon, ...; musiqi –radio, telefon, ...; film –mobil telefon, televizor, ...; Növbəti vasitəni tapa bilən qrup udur. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- İşdəftərindəki 1–3-cü çalışmaların yerinəyetirilməsi. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim tədqiqat işinin əvvəlində şagirdlərləbirlikdəmüəyyən etdikləri meyarlar üzrəqrup işlərini qiymətləndirəbilər. O, həmçinin, öz müşahidəsinə əsasən, yaxud şagirdlərin özünüqiymətləndirmə formasında dərsin məqsədlərinəuyğun meyarlarla cədvəl üzrəqiymətləndirməaparır. №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 Cəmiyyətdəinformasiya mübadiləsinin əhəmiyyətini izah edir 2 İnformasiyanın ötürülməsi prosesini izah edir 3 İnformasiyanın ötürülməvasitələrini müəyyən edir 4 Şəraitdən asılıolaraq informasiyanın müvafiq ötürülmə vasitəsini müəyyən edir Ev tapşırığı. İşdəftərindəki 4-cü çalışmanın yerinəyetirilməsi. Müəllim şagirdlərəevdəyerinəyetirmək üçün beləbir tapşırıq verir: “Sadətelefon”. Bir tərəfi açılmışiki boşdəmir konserv bankasıgötür. Onların hər birinin açılmamış tərəfini, yəni oturacağınıdeşib uzun məftilləbirləşdir. Bankanın birini özün, digərini isəyoldaşına ver. Bir-birinizdən o qədər aralanın ki, məftil tarım çəkilsin. Fikir verin ki, məftil heç yerətoxunmasın. İndi sən boşbankaya nəisədanışsan, o, ötürücü rolunu oynayacaq. Qəbuledici isəyoldaşında olan bankadır. O, qəbuledici bankanıqulağına qoysa, sənin dediklərini eşidəcək. Sonra isə əksinə, sən qəbuledici, yoldaşın isəötürücü ola bilər. Eyni tapşırığısap vəiki ədəd boşkibrit qutusu vasitəsilədə icra etmək olar. Dərs 5/ Mövzu:ELEKTRON POÇT VƏ İNTERNET DƏRSİN MƏQSƏDİ İnternetin nəolduğunu sadə şəkildəizah etmək; elektron poçtun informasiya mübadiləsindərolunu şərh etmək; adi poçtla elektron poçtun oxşar vəfərqli cəhətlərini izah etmək; elektron poçtun üstün cəhətlərini izah etmək. Əsas ANLAYIŞLAR Kompyuter şəbəkəsi, İnternet, elektron poçt Dərsin TİPİ İnduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, qruplarla iş, fərdi iş İstifadəolunan ÜSULLAR Klaster, İNSERT metodu, diskussiya Fənlərarası İNTEQRASİYA A-d. – 2.2.2, H-b. – 1.1.1, 1.3.1, Tex. – 2.1.1, 2.1.2, 2.1.3, T-i. – 2.2.2, 2.2.3 Təchizat Plakat, mətnlər olan vərəqlər, işvərəqləri, qiymətləndirməvərəqləri 26 MOTİVASİYA Müəllim sinfəmüraciət edir: – İnternet haqqında nəbilirsiniz? İnternet dedikdəilk olaraq nəyi düşünürsünüz? İnternetdən nəüçün istifadəedirlər? Bu mərhələdəmüəllimin əsas məqsədi İnternet haqqında şagirdlərin mövcud məlumatlarınımüəyyən etməkdir. Şagirdlərin fikirləri çevrələrin içinəyazılır. Bu zaman müəllim şagirdlərin maksimum aktivliyini vəmövzuya marağınıtəmin etməlidir. Klaster təqribi olaraq aşağıdakıkimi alına bilər. Lövhədətədqiqat sualıyazılır. Şagirdlərin yeni fərziyyələri isə əlavəçevrələrin içinəyazılır. Tədqiqat sualı: İnternet nədir? İnternet vasitəsiləinformasiyanınecəötürmək olar? TƏDQİQATIN APARILMASI Şagirdlər İNSERT üsulundan istifadəetməklə İnternet haqqında şəxsi məlumatlarınıgenişləndirmək məqsədilədərslikdə“İnternet vəelektron poçt” mövzusu ilətanışolurlar. Bu üsul cümlələrin yanında müəyyən qeydlərin aparılmasınıtələb etdiyindən, dərslikdəki uyğun səhifələrin surətinin çıxarılıb şagirdlərəpaylanmasıdaha məqsədəuyğun olardı. Müəllim şagirdlərəfəaliyyət barədəmüəyyən təlimat verir: – Gəlin mətni effektiv oxumağıöyrənək. Onun üçün hər bir şagird mətndəki cümlələrin yanında 3 cür qeydlər aparmalıdır: 1) “V” işarəsi – siz bu məlumatıbilirsiniz vəya hesab edirsiniz ki, bilirsiniz; 2) “+”– sizin üçün yeni məlumatdır; 3) “?” – siz bu fraqmenti başa düşmədiniz vəbu haqda daha çox məlumat almaq istəyirsiniz. Müəllim şagirdlərəmüvafiq qeydlər aparmaqla mətni fərdi olaraq oxumağıtapşırır. Mətni oxuduqdan sonra hər bir şagird İNSERT cədvəlini doldurur. Əvvəl bilirdim (V) Mətndən öyrəndim (+) Başa düşmədim (?) Şagirdlər qruplara bölünür. Onlar qruplarda öz işlərini müzakirəedir vəqrup üçün ümumi İNSERT cədvəlini tərtib edirlər. İNTERNET Məktub göndərib-almaq Şəkil, musiqi və digər informasiyalarıötürmək Musiqi Oyunlar Danışmaq, görmək 27 MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Müəllim qrupların təqdimatınımüzakirəedərkən yeni məlumatların əldəedilməsi məqsədi ilə, əsasən, “?” işarəsinəuyğun sütuna daha çox əhəmiyyət verməlidir. Bir qrupda sualla işarələnmişməlumatlar barəsindədigər qruplara müraciət ediləbilər. Bu zaman şagirdləri uyğun məlumatın müzakirəsinəcəlb etmək üçün köməkçi suallar veriləbilər; məsələn: – Kompyuterlər bir-birinəbirbaşa bağlana bilərmi? Evinizdən hansıxətt vasitəsilədigər ölkəvə şəhərlərlə əlaqəyaratmaq olar? Sizin vəqonşu evlərdəyaşayan insanların telefon xətləri harada birləşir? Bir evdəolan kompyuter digər evdəolan kompyuterləhansıxətt vasitəsiləbirləşəbilər? Şagirdlər lövhədəki klasterdəolmayan yeni anlayışların adınıçəkdikcə, müəllim həmin məlumatı klasterə əlavəedir. Müəllim bir anlayışdan digərinin alınmasıbarədədə, yəni yeni şaxələr barədədə suallar verəbilər. ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Şaxələndirməlövhədəqeyd olunur. Şagirdlər dəöz işvərəqlərindəparalel olaraq şaxələndirməni apara bilərlər. Müəllim dərsi ümumiləşdirdikcə şaxələrəyeni anlayışlar əlavəedir. Müəllim tədqiqat sualını əhatəedən ümumiləşdirici suallar verəbilər: – İnsanlar bir-biri ilənecə əlaqəsaxlayırlar? İnternet nəüçündür? İnternetin hansıüstünlükləri var? Elektron poçt nədir? Şagirdlər müxtəlif cavablar verdikcəmüəllim şaxələrdəyeni informasiyaları əlavəedir. Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirib onlarla birlikdənəticəçıxarır: – İnsanlar bir-biri ilədaim ünsiyyət saxlayır, informasiya mübadiləsindəolurlar. Bunun üçün müxtəlif vasitələrdən istifadəolunur: məktub, teleqram, telefon vəs. Onlardan ən rahat vəgenişimkanlara malik olan İnternetdir. İnternet çoxlu sayda, milyonlarla kompyuteri bir-biri iləbirləşdirən şəbəkə-dir. Evlərdəkompyuterlər xüsusi qurğu modemə, modem isətelefon xəttinəbirləşir. Telefon xətti vasitəsiləkompyuter ümumi İnternet şəbəkəsinəqoşulur. İnternetdəçoxlu informasiya olur: xəbərlər, şəkillər, filmlər, oyunlar, musiqilər vəs. Onlar İnternet səhifələrində– saytlarda yerləşir. Saytlar wwwhərfləri iləbaşlayır. İnternet vasitəsiləinsanlar bir-birini görüb-danışır, məktub yazırlar. Adi poçtdan çox üstünlükləri olan elektron poçt vasitəsiləinsanlar kompyuterdəyazdıqlarıməktubu bircəanda İnternetlədünyanın istənilən nöqtəsinəçatdıra bilirlər. Elektron məktubla bərabər, şəkil, musiqi, videomaterial vədigər informasiyalarıda çatdırmaq olar. YARADICI TƏTBİQETMƏ İşdəftərindəki 1–3-cü çalışmaların yerinəyetirilməsi. İNTERNET Məktub göndəribalmaq Şəkil, musiqi və digər informasiyalarıötürmək Kompyuter şəbəkəsi e-poçt Sayt Musiqi Oyunlar Filmlər Modem Danışmaq, görmək www 28 QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim tədqiqat işinin əvvəlində şagirdlərləbirlikdəmüəyyən etdikləri meyarlar üzrəqrup işlərini qiymətləndirəbilər. O, həmçinin, öz müşahidəsinə əsasən, yaxud şagirdlərin özünüqiymətləndirmə formasında dərsin məqsədlərinəuyğun meyarlarla cədvəl üzrəqiymətləndirməaparır. №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 Kompyuterlərin bir-birinəbirləşmələrinin səbəbini izah edir 2 Kompyuterlərin bir-birinənecəbirləşmələrini sadəformada şərh edir 3 İnternetin nəolduğunu izah edir 4 İnternetdən harada istifadəedildiyinənümunələr göstərir 5 Elektron poçtun nəolduğunu izah edir 6 Elektron poçtun üstün cəhətlərini sadəmisallarla izah edir 7 Adi poçtla elektron poçtun oxşar vəfərqli cəhətlərini izah edir Ev tapşırığı. İşdəftərindəki 4-cü çalışmanın yerinəyetirilməsi. KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ Mətni oxuyub suallara cavab verin. DOSTLARIN PLANI Elxangil yayda bir həftəliyədağkəndlərinin birinədincəlməyəgedirdilər. O, dostu Yusifi dəkəndə dəvət etmişdi. Elxan kəndəgetməzdən bir gün qabaq ev telefonundan dostuna zəng etdi: – Yusif, necədir işlər, gəlirsiniz? – Atam hələbir qərara gəlməyib. Deyəsən, getmək istəmir. Deyir ki, istidir, bu istidəyola çıxmaq olmaz. Bilmirəm onu necəyola gətirim. – Gəl beləedək. Biz kəndəçatanda bacımın fotoaparatıiləyaxşı şəkillər çəkərəm. İmkan olsa, lap videoya da çəkərəm. Onları İnternetləelektron poçtuna göndərərəm. Sən də şəkillərin yaxşılarını printerdəçap edib göstərərsən evdəkilərə. Videonu göndərəbilsəm, kompyuterindəonu da göstərərsən. İnanmıram ki, o cür təbiəti görəndən sonra atan Bakının istisindəqalmaq istəsin. – Yaxşı, bütün ümidim sənədir. Sizəyaxşıyol. – Sağol. Hər şey plan üzrəgedirdi. Səhər Elxangil çıxdılar. Yol boyu Elxan tez-tez maşının cihazlar panelinə baxırdı. O, maşının sürətini, havanın temperaturunu, nəqədər yanacaq qaldığınıvədigər informasiyalarısalondakılara xəbər verirdi. Şəhərdən uzaqlaşdıqca temperatur enir, yanacaq isəazalırdı. Qarşıda yolun təmir olunmasınıbildirən yol nişanıvar idi. Onlar torpaq yola çıxıb xeyli getdilər. Elxanın atasıuzaqvuran işıqlarla qarşıdan gələn maşına işarəverdi vəo, yaxınlaşanda maşınısaxladı. Atasıqarşıdakımaşının sürücüsündən soruşdu: – Asfalt yola necəçıxmaq olar? – Bu yolla düz gedin, yol ayrıcından sağa dönün. Atası“Çox sag ol!” deyib yoluna davam etdi. Onlar tezlikləasfalt yola çıxdılar. Elxan yolun kənarında olan nişanlara diqqət yetirir vəbilmədiklərini atasından soruşurdu. Elxan Yusifətez-tez mobil telefonu iləharada olduqlarıbarədəmesaj göndərirdi. Nəhayət, hava qaralmamışonlar kəndə çatdılar. Elxan bacısının fotoaparatıvəöz telefonundakıvideokamera iləgözəl görüntülər çəkdi. Elxanın atasıkompyuteri telefon xətti ilə İnternetəqoşdu. Elxan klaviatura vasitəsilədostuna məktub yazdı. Atasıvideo və şəkilləri kompyuterədaxil etdi, sonra onlarıElxanın məktubuna calayıb Yusifin elektron ünvanına göndərdi. Axşamüstü Yusif Elxanın mobil telefonuna zəng etdi. Onun səsindən Elxan hər şeyi başa düşdü – planlarıbaştutmuşdu. İşin belətez həll olunmasından sevinən Elxan evdəkilərədedi: – Sabah Yusifgil dəgəlirlər. 29 Sual 1. Elxan Bakıda olarkən evdən Yusiflənəyin vasitəsilə əlaqəsaxladı? mobil telefon məktub ev telefonu teleqram Sual 2.Elxan yolda Yusifəhansıməlumatıötürürdü? .......................................................................................................................... Sual 3. Elxan maşında gedərkən harada olduqlarınınecəöyrənəbilərdi? xəritəyə yol kənarındakı atasından kompasa baxmaqla yazılardan soruşmaqla baxmaqla Sual 4. Mətndəinformasiyanın hansıötürməvasitələrindən danışılır? ........................................................................................................................................................ Sual 5. Elxan kəndin mənzərələri haqqında informasiyanıhansıformada saxladı? musiqi video mətn qrafik Sual 6. Aşağıdakıcümlələri oxu vəonlarımətndəolan hadisələrin ardıcıllığına uyğun olaraq nömrələ. İnternetləməktubu göndərdi Fotoaparatla görüntüləri, mobil telefonla video çəkdi Klaviatura vasitəsiləmətni yığdı Şəkilləri, videolarıkompyuterdəsaxladı Video və şəkilləri məktuba caladı Sual 7. Yol təmiri nişanıhansıola bilər? Sual 8. Elxanın atasıqarşıdan gələn maşınıbaşqa cür necəsaxlada bilərdi? ............................................................................................................................... Sual 9. Maşının faralarıiləhansıinformasiyanıötürmək olar? səs daktil vizual dad qoxu 30 Elxan avtomobilin cihazlar panelinənövbəti dəfəbaxanda beləbir vəziyyət gördü. Sual 10. Bu an maşının sürəti neçəidi? 120 km/saat 40 km/saat 0 km/saat 90 km/saat Sual 11. Günün hansıvaxtıidi? Cavabı əsaslandır. ................................................................................................................................. Sual 12. Bayırda havanın temperaturu neçədərəcəidi? 38 14 80 48 Sual 13. Elxan informasiya iləişləyən hansıtexnikadan istifadəetmişdi? telefon kompyuter televizor fotoaparat radio kinokamera binokl teleskop Sual 14. Yusif Elxana məlumatınecəçatdırdı? üzbəüz göyərçinlə mobil telefonla mesaj göndərməklə Sual 15. Əgər kənddəmobil telefon tutmasaydı, Yusif Elxana səhər gələcəkləri barədə informasiyanınecəçatdıra bilərdi? .......................................................................................................................................... Sual 16. Tutaq ki, kənddə İnternet yoxdur. Elxan şəkilləri Yusifənecəötürəbilər? mobil telefonla faksla göyərçinlə poçtla 31 ALT STANDARTLAR ÜZRƏ REALLAŞDIRILACAQ BACARIQLAR 2.2.1. Verilmişmülahizələri “əgər - onda” məntiqi ilətəsvir edir. 2.2.2. Verilmişvəziyyət vəsituasiyalarda “əgər - onda” qaydası iləsadəardıcıllıqlar qurur. 2.2.3. Verilmiş“və”, “vəya” mülahizələrinəuyğun olaraq sxemlər tərtib edir. 2.1.1. Alqoritmin, alqoritmləşdirmənin mahiyyətini vətəyinatını sadəformada izah edir. 2.1.2. Xətti alqoritmləri sadənümunələrləizah edir. 2.1.3. Dövri alqoritmləri sadənümunələrləizah edir. 2.1.4. Budaqlanan alqoritmləri sadənümunələrləizah edir. 1.2.1. Əşyalar qrupundakı əlamətləri ümumiləşdirir. 1.2.2. Obyektlər qrupundan olan əşyaların əlamətlərini cədvəl şəklindətəqdim edir. TƏDRİS VAHİDİ –2 ALQORİTM TƏDRİS VAHİDİÜZRƏÜMUMİ SAATLARIN MİQDARI: 10 saat KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ: 2 saat BÖYÜK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ: 1 saat 32 Dərs 6/ Mövzu: ƏLAMƏTLƏRİN CƏDVƏL ŞƏKLİNDƏTƏSVİRİ MOTİVASİYA Müəllim lövhədən dərs cədvəli, qiymət cədvəli, vurma cədvəli vəhər hansıbir yarışcədvəli çəkilmiş plakat asır. Müəllim əvvəlcəsinfəmüraciət edir: – İnformasiyanınecətəqdim etmək olar? (söz, şəkil, cədvəl, siyahı, mimika, jest ...) Plakatdakılarıbir sözlənecəadlandırmaq olar? Şagirdlərin cavablarıdinlənilir. Müəllim çərçivədə“cədvəl” sözünü yazır. Lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. Tədqiqat sualı: Obyektlərin əlamətlərini cədvəl şəklindənecəgöstərmək olar? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslikdən istifadəedərək şagirdlərin fəal iştirakıiləyeni informasiyanı şərh edir. Şagirdlər 4 qrupa bölünür vəhər qrupa müxtəlif tapşırıqlar verilir. I qrup Qrupunuzdakıuşaqların ad günləri, anadan olduqlarıyer, sevdikləri fənn, məşğul olduqlarıdərnək, böyüyəndəhansıpeşəni seçmək istədiyi haqqında məlumat hazırlayın. DƏRSİN MƏQSƏDİ qrupda olan obyektin əlamətlərini müəyyən etmək; cədvəl şəklindətəqdim olunmuşinformasiyanı şərh etmək; cədvəldən istifadəetməkləobyektlərin əlamətlərini müqayisəetmək; informasiyanın cədvəl şəklindətəqdim olunmasının əhəmiyyətini izah etmək; qrupda obyektlərin əlamətlərini cədvəl şəklindətəsvir etmək. Əsas ANLAYIŞLAR İnformasiyanın təqdimolunma formaları, cədvəl, sütun, sıra Dərsin TİPİ İnduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, qruplarla iş, fərdi iş İstifadəolunan ÜSULLAR Anlayışın çıxarılması, beyin həmləsi, diskussiya, cədvəlləiş, konseptual cədvəl Fənlərarası İNTEQRASİYA A-d. – 2.1.1, Riy. – 1.3.7, 3.2.2, 5.1.2, Mus. – 1.2.1, 1.2.2, 1.2.3 Təchizat Cədvəllər çəkilmişplakat, işvərəqləri, qiymətləndirməvərəqləri 33 Xassələri Şagirdin adı Ad günü ...... ...... ...... ...... II qrup Çantanızda olan kitablar haqqında informasiya hazırlayın. İnformasiyada kitabın adını, onun müəlliflə-rini, hazırlayan nəşriyyatın adını, neçənci ildəburaxıldığını, səhifələrinin sayınıvəxoşunuza gəlibgəlmədiyini əks etdirin. III qrup Sinif otağına nəzər salın vəorada olan obyektlərin aşağıdakıxassələri haqqında informasiya hazırlayın: obyektin adı, rəngi, forması, nəüçün istifadəoluna bilər, təzə, yaxud köhnəolduğunu, hansı materialdan hazırlandığınıvəs. Bəzi xassələri özünüz əlavəedin. IV qrup Qrup işlərini yerinəyetirərkən qrupunuzdakıyoldaşlarınız haqqında informasiya hazırlayın. İnformasiyada aşağıdakıxassələri təqdim edin: şagirdin adı, öz vəzifəsini yerinəyetirməyəçalışırmı, müzakirələrdəfəaldırmı, qrup yoldaşına kömək edirmi, faydalıfikirlər söyləyirmi, artıq söhbətlər edirmi, müzakirələrdəsəs-küy salırmı, yoldaşlarının fikirlərini dinləməyi bacarırmıvəs. Bəzi xassələri özünüz əlavəedin. Xassələri Şagirdin adı Yoldaşlarına kömək edirmi ... ... ... ... ... ... MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Hər qrupun nümayəndəsi cədvəli təqdim edir. Məlumat mübadiləsi başverir. Hər bir qrupun üzvləri cədvələbaxıb müəllimin suallarına cavab verirlər. Bu zaman digər uşaqlar da suallar verəbilərlər. Xassələri Kitabın adı Müəlliflər ...... ...... ...... ...... Xassələri Obyektin adı Rəngi ...... ...... ...... ...... 34 I qrupa: – Cədvəlin birinci sütunundakıobyektlər hansıqrupa aiddir? – Neçəuşaq yayda anadan olub? – Neçəuşaq eyni şəhərdəanadan olub? – Kimlər informatika fənnini sevir? – Rəqs dərnəyinəkimlər gedir? – Kimlər heç bir dərnəyəgetmir? – Kimlər həkim olmaq istəyir? II qrupa: – Cədvəlin birinci sütunundakıobyektlər hansıqrupa aiddir? – Eyni müəllifin bir neçəkitabıvarmı? – Eyni nəşriyyatın neçəkitabıvar? – Bir ildə ən çox neçəkitab çap olunub? – Ən qalın və ən nazik kitab hansıdır? – Cəmi neçəkitabdan xoşunuz gəlir? III qrupa: – Cədvəlin birinci sütunundakıobyektlər hansıqrupa aiddir? – Eyni rəngli neçəobyekt var? – Ən çox hansıformalıobyekt var? – Dərs üçün istifadəolunmayan obyekt varmı? – Hansıtəzəobyektlər var? – Möhkəm materialdan olan hansıobyektlər var? – Hansıobyektlər taxtadandır? IV qrupa: – Cədvəlin birinci sütunundakıobyektlər hansıqrupa aiddir? – Qrupunuzda neçə şagird var? – Onlardan kimlər müzakirələrdəaktivdirlər? – Kimlər qrup yoldaşına kömək etmir? – Ən çox səs-küy salanlar kimlərdir? – Kimlər yoldaşının fikirlərini dinləməyi bacarmır? – Bu cədvələgörə, sizin qrup yaxşıdırmı? ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim: – Eyni bir informasiyanıhansıformalarda təqdim etmək olar? Yazıiləverilmişinformasiyanın şəkil, siyahıvəcədvəlləverilmişinformasiyadan hansıfərqi var? İnformasiyanıcədvəl şəklindəgöstərməyin hansıüstünlüyü var? Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirib, onlarla birlikdənəticəçıxarır: – Eyni qrupa daxil olan obyektlərin kəmiyyət vəya keyfiyyət əlamətləri çox zaman cədvəl şəklində göstərilir. Bu halda onlarımüqayisəetmək vənəticəçıxarmaq daha əlverişli olur. Cədvəl başlıq, sətir vəsütunlardan ibarət olur. 1-ci sətirdə(sütunda) obyektlərin xüsusi adlarıgöstərilir. 1-ci sütunda (sətirdə) isə əlamətlər qeyd olunur. Sütun vəsətirlərin kəsişməsindəisəmüvafiq obyektin müvafiq əlaməti yazılır. Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. YARADICI TƏTBİQETMƏ Müəllim 3-cü sinif “Azərbaycan dili” (müəllim üçün vəsait, 63-cü səhifədə,“Altun kitab-2010”) 35 kitabında olan mətni şagirdlərəoxuyur. (İstənilən çox da böyük olmayan başqa bir hekayədəoxumaq olar.) Müəllim mətni oxuduqdan sonra aşağıdakıcədvəllərdən birini, yaxud hər ikisini doldurmağı tapşırır. O, cədvəlin hər bir sütununu doldurmaq üçün şagirdlərdən birini lövhəyəçağıra da bilər. Nümunə: Hekayədəki uşaqlar Hekayədəo necədir? Mən nəüçün bu nəticəyəgəldim? Nəcəf Pis yoldaşdır Yoldaşının ac olduğunu görsədə, ona yemək təklif etmədi. Kim? Nə? Harada? Nəvaxt? Niyə? Səməd Çantasınıaçanda qoğalınıtapmadı MəktəbdəTənəffüsdəYaddan çıxarıb evdəqoymuşdu İşdəftərindəki 1–3-cü çalışmaların yerinəyetirilməsi. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim müşahidəyə əsasən aşağıdakımeyarlar üzrə, yaxud özünün tərtib etdiyi digər meyarlar cədvəlinə əsasən formativ qiymətləndirməapara bilər. №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 Obyektin əlamətlərini müəyyən edəbilir 2 Eyni qrupda olan obyektləri fərqləndirəbilir 3 Cədvəldəki informasiya əsasında obyektləri müqayisəedir 4 Cədvəldən istifadəedib müəyyən nəticələr çıxarır 5 Cədvəlin üstünlüklərini şərh edir 6 Eyni qrupa daxil olan obyektlərin əlamətlərini cədvəldə göstərir Ev tapşırığı. İşdəftərindəki 4-cü çalışmanın yerinəyetirilməsi. TƏNƏFFÜSDƏ Tənəffüs zəngi çalındı. Uşaqlar acmışdılar. Hərəevdən gətirdiyi naharıqabağına qoyub yeməyə başladı. Səməd çantasınıaçdıki, anasının verdiyi qoğalıgötürsün. Amma çantada qoğal yox idi. Birdən yadına düşdü ki, qoğal yaddan çıxıb evdə, mətbəx masasının üstündəqalıb. Bu vaxt Nəcəf ona yaxınlaşdı. Kolbasa-çörəyini ləzzətlədişləyib çeynəyə-çeynəyəsoruşdu: – Səməd, sən niyəyemirsən? – Naharım evdəqalıb. – Hə... Bu pis oldu. – Yeməyi evdəniyəqoymusan? – deyəSamir söhbətəqarışdı. O, yekəbir toyuq budunu dişinə çəkirdi. – Nəbilim, yadımdan çıxıb. – Lap huşsuzsan ki. Bu vaxt Aqşin Səmədəyaxınlaşdı. O heç nəsoruşmadı. Evdən gətirdiyi pendir-çörəyi bölüb yarısını Səmədəverdi. – Al, ye. Qabaqda hələiki dərsimiz var. 36 Dərs 7/ Mövzu:QRUP VƏALTQRUP MOTİVASİYA Müəllim rəngli kağızlardan kəsilmişmüxtəlif çoxbucaqlılarılövhədən asır. Müəllim sinfəmüraciət edir: – Bu qrupu necəadlandırmaq olar? (“Çoxbucaqlılar”) – Qrupa daxil olan obyektlər onun elementləri adlanır. Bu qrupun elementlərinin ümumi əlaməti hansıdır? Şagirdlər bu fiqurların tərəflərinin düz xətt parçalarıvəonların bucaqlarının olduğunu söyləyirlər. – Bu qrupa daxil olan fiqurlar arasında neçəqırmızıfiqur var? Neçədüzbucaqlıvar? Müəllim izahat verir: – Əgər bir qrupun bütün elementləri başqa qrupa daxil olarsa, onda birinci qrup ikincinin altqrupu adlanır. Bizim halda “Qırmızıfiqurlar” və“Dördbucaqlılar” “Çoxbucaqlılar” qrupunun altqruplarıdır. Bu qrupu daha hansıaltqruplara ayırmaq olar? Lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. Tədqiqat sualı: Qrupun ümumi əlamətlərini necəmüəyyən etmək olar? Qrupu altqruplara necə ayırmaq olar? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslikdən istifadəedərək şagirdlərin fəal iştirakıiləyeni informasiyanı şərh edir. Şagirdlər 4 qrupa bölünür. Bütün şagird qruplarıüçün tapşırıqlar müxtəlif olsa da, şərti eynidir: I cədvəldəverilmişqrupun ümumi əlamətlərini yazmaq tələb olunur. Onun elementlərindən mümkün qədər çox altqruplar yaradıb onların adlarınıvəhər altqrupun xüsusi əlamətlərini cədvəldəgöstərmək tələb olunur. DƏRSİN MƏQSƏDİ obyektləri ümumi əlamətinəgörəqruplaşdırmaq; qrupda olan obyektlərin ümumi əlamətlərini müəyyən etmək; qrupa daxil olan obyektləri bir-birindən fərqləndirən əlamətləri müəyyən etmək; qrupda olan obyektləri müəyyən əlamətəgörəaltqruplara ayırmaq; verilmişaltqrupun hansıqrupa daxil olduğunu söyləmək. Əsas ANLAYIŞLAR Qrup, ümumi əlamət, tərkib hissəsi, hərəkət, altqrup Dərsin TİPİ Deduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, qrup işi, fərdi iş İstifadəolunan ÜSULLAR Mini-mühazirə, beyin həmləsi, diskussiya, oyun Fənlərarası İNTEQRASİYA A-d. – 2.1.1, Riy. – 4.1.1, 4.2.1, Mus. – 1.2.1, 1.2.2, 1.2.3, F-t. – 1.1.2 Təchizat Rəngli kağızdan müxtəlif fiqurlar, işvərəqləri, qiymətləndirməvərəqləri 37 Qrupun adı........................................................ Ümumi əməllər (hərəkətlər) Ümumi tərkib hissələri Altqrupun adı Altqrupun əlamətləri I qrup. 1. I cədvəldə“Ağaclar” qrupunun ümumi əlamətlərini yazın. 2. Mümkün qədər çox altqruplar yaradın. İkinci cədvəldəhər bir altqrupun adınıvəxüsusi əlamətlərini göstərin. II qrup 1. I cədvəldə“Quşlar” qrupunun ümumi əlamətlərini yazın. 2. Mümkün qədər çox altqruplar yaradın. İkinci cədvəldəhər bir altqrupun adınıvəxüsusi əlamətlərini göstərin. III qrup 1. I cədvəldə“Bina” qrupunun ümumi əlamətlərini yazın. 2. Mümkün qədər çox altqruplar yaradın. İkinci cədvəldəhər bir altqrupun adınıvəxüsusi əlamətlərini göstərin. IV qrup 1. I cədvəldə“Ayaqqabı” qrupunun ümumi əlamətlərini yazın. 2. Mümkün qədər çox altqruplar yaradın. İkinci cədvəldəhər bir altqrupun adınıvəxüsusi əlamətlərini göstərin. MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Hər bir qrupun nümayəndəsi işlərini təqdim edir. Məlumat mübadiləsi başverir. Müəllim suallar verir. I qrupa: – “Ağaclar” qrupunun hansıümumi əlamətləri var? (bitir, bərk gövdəsi var, budaqları, yarpaqları, kökü var) Nəyəgörə“meyvəsi var” – ümumi əlamət deyil? ( hər ağacın meyvəsi olmur) – “Əkirlər” – ümumi əlamətdir? Niyə? (hər ağacı əkmirlər, eləsi var ki, özü bitir) – Bəs “payızda yarpaqlarınıtökür”? – Hansıaltqruplarıyazdınız? (“iynəyarpaqlıağaclar”, “enliyarpaqlıağaclar”, “meyvəağacları”, “hə-mişəyaşıl ağaclar”) II qrupa: – Bütün quşların ümumi əlamətləri nədir? (qanadları, tükləri, dimdiyi, quyruğu var, yumurta qoyur, dənləyir, qanad çalır) – Bəs “uçur” əlaməti bütün quşların əlaməti sayıla bilərmi? (bəzi quşlar uçmur, ona görədəbu, ümumi əlamət deyil) – Bəs “Soyuq havalarda isti ölkələrəköçür” əlaməti? – Quşlarıhansıaltqruplara ayırmaq olar? (“uçan quşlar”, “uçmayan quşlar”, “köçəri quşlar”, “ev quşları”, “yırtıcıquşlar”) 38 III qrupa: – Bütün binaların ümumi əlamətləri nədir? (insan tərəfindən tikilir, insanlar istifadəedir, girişi, qapısı, damı, pəncərəsi var) – “İçindəinsanlar yaşayırlar” – ümumi əlamət sayıla bilərmi? (yox) – “Onun mərtəbələri var” – ümumi əlamət sayıla bilərmi (yox) – Binalarıhansıaltqruplara ayırmaq olar? (mağazalar, məktəblər, institutlar, fabriklər, zavodlar, bağçalar, şadlıq evləri, apteklər, .....) – Mağaza fabrikdən nəiləfərqlənir? Bəs bağça məktəbdən? IV qrupa: – Ayaqqabıqrupunun ümumi əlamətləri nədir? (insan tərəfindən hazırlanır, geyimin bir hissəsidir, ayağa geyilir, insanın ayaqlarınızədədən qoruyur) – “Bütün ayaqqabılar soyuqdan qoruyur” ümumi əlamət sayıla bilərmi? (yox, hər ayaqqabısoyuqdan qorumur) – “Dabanıvar” – yox – “Xəzi var” – yox – Ayaqqabıların hansıaltqruplarınıyaratmaq olar? (İdman ayaqqabıları, qışayaqqabıları, yay ayaqqabıları, ev ayaqqabıları) – İdman ayaqqabısının fərqləndirici əlaməti nədir? ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim sinfəmüraciət edir: – Obyektlər hansı əlamətlərinəgörəqruplaşdırılır? Qrupun ümumi əlamətini necəmüəyyən etmək olar? Qrupa daxil olan obyektlərin ümumi əlamətlərindən savayıhansı əlamətləri var? Qrupa daxil olan obyektləri altqruplara necəayırmaq olar? Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirib onlarla birlikdənəticəçıxarır: – Obyektləri ümumi əlamətlərinəgörəqruplaşdırırlar. Deməli, qrupun “ümumi əlaməti” deyəndə, bu əlamət ona daxil olan hər bir obyektəaid olmalıdır. Ümumi əlamət obyektlərin tərkib hissələrinə, hərəkətlərinə, yaxud da digər kəmiyyət vəkeyfiyyət xassələrinəgörəola bilər. Qrupa daxil olan obyektlərdən bəzilərini digər oxşar əlamətlərinəgörəbaşqa cür qruplaşdırmaq olar. Əsas qrupun obyektlərindən təşkil olunmuşyeni qrup əsas qrupun altqrupu olacaq. Altqrupa daxil olan obyektlərin əsas qrupun ümumi əlamətindən başqa, bu altqrupu fərqləndirən digər əlamətləri dəvar. Qrupun ümumi əlamətlərini cədvəl şəklindəgöstərmək olar. Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. YARADICI TƏTBİQETMƏ ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Oyun. “Qrupun ümumi əlamətini söylə. Kim çox altqruplara ayırar?” Müəllim qrupun adınıçəkir. Şagirdlər onun ümumi əlamətlərini söyləyirlər. Sonra isəonun altqruplarınısadalayırlar; məsələn: “Təyyarə” qrupu: uçur, insan tərəfindən hazırlanır vəidarəolunur, qanadları, pəncərələri, təkərləri var. Altqrupları: hərbi təyyarələr, sərnişin təyyarələri, reaktiv təyyarələr, yük təyyarələri. “Əlaçılar” qrupu: bütün fənlərdən əla qiymət alanlar. Altqrupları: qızlar, oğlanlar. “Avtomobillər” qrupu: yer üzündəözüyeriyən nəqliyyat, insan tərəfindən hazırlanır, 4 təkəri var. Altqrupları: minik avtomobilləri, yük maşınları, avtobuslar, yarışmaşınları, hər yerdəgedən avtomobillər. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------İşdəftərindəki 1–3-cü çalışmaların yerinəyetirilməsi. 39 QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim tədqiqat işinin əvvəlində şagirdlərləbirlikdəmüəyyən etdikləri meyarlar üzrəqrup işlərini qiymətləndirəbilər. O, həmçinin, öz müşahidəsinə əsasən, yaxud şagirdlərin özünüqiymətləndirməformasında dərsin məqsədlərinəuyğun meyarlarla cədvəl üzrəqiymətləndirməaparır. №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 Obyektin əlamətlərini müəyyən edir 2 Müxtəlif obyektləri ümumi əlamətinəgörəqruplaşdırır 3 Qrupa daxil olan obyektlərin ümumi əlamətlərini müəyyən edir 4 Qrupa daxil olan obyektləri bir-birindən fərqləndirən əlamətləri müəyyən edir 5 Altqrupun nəolduğunu nümunələrləizah edir 6 Qrupda olan obyektləri müəyyən əlamətlərəgörəaltqruplara ayırır 7 Verilmişaltqrupun hansıqrupa daxil olduğunu söyləyir Ev tapşırığı. İşdəftərindəki 4-cü çalışmanın yerinəyetirilməsi. Dərs 8/ Mövzu:“VƏ”, “VƏYA” SÖZLƏRİOLAN MÜRƏKKƏB MÜLAHİZƏLƏR MOTİVASİYA Müəllim lövhədən şəkillər asır vəlövhədəiki mülahizəyazır: Lalənin qırmızıvəyaşıl şarıvar. Lalənin qırmızıvəya yaşıl şarıvar. Bu şəkillərin əvəzinəmüəllim hər hansı şagirdi qaldırıb onunla bağlıanaloji mülahizələr yaza bilər. Sonra müəllim sinfəmüraciət edir: – Hər fikrəaid şəkli göstərin. Şagirdlərin cavablarıdinlənilir. Lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. DƏRSİN MƏQSƏDİ fikri ifadəedərkən “və”, “vəya” sözlərindən düzgün istifadəetmək; sadəvəmürəkkəb mülahizələri fərqləndirmək; mürəkkəb mülahizələri sadəmülahizələrəayırmaq; “və”, “vəya” sözləri olan mürəkkəb mülahizələrin doğru, yaxud yalan olduğunu müəyyən etmək. Əsas ANLAYIŞLAR Mülahizə, doğru, yalan, “və” sözü, “vəya” sözü, mürəkkəb mülahizələr Dərsin TİPİ İnduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, fərdi iş İstifadəolunan ÜSULLAR Müsahibə, beyin həmləsi, diskussiya, oyun Fənlərarası İNTEQRASİYA A-d. – 1.2.2, Riy. – 5.1.2, 5.2.2 Təchizat Şəkillər, rəngli karandaşlar, işvərəqləri, qiymətləndirməvərəqləri 40 Tədqiqat sualı: “Və”, “vəya” sözləri olan mürəkkəb mülahizələr necəqurulur? Bu cür mürəkkəb mülahizələr nəvaxt doğru vənəvaxt yalan olur? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslikdən istifadəedərək, şagirdlərin fəal iştirakıiləyeni informasiyanı şərh edir. Şagirdlər 4 qrupa bölünür vəbütün qruplara eyni xarakterli tapşırıq verilir: Mətni oxuyun (bu mətn 3-cü sinfin “Azərbaycan dili” fənnindən tanışdır). Mülahizələrin doğru və yalan olduğunu cədvəldəqeyd edin. Oradakıhadisələrləbağlıyeni mülahizələr qurun. II qrup ÇAY Çayın vətəni Çindir. Orada lap qədimdən çay becərirlər. Bizim yerlərəisəçay cəmi 200 il bundan əvvəl gətirilib. İndi bu, adi içkidir. Lakin qədimdəçay çox baha idi. Ona görədəçayıyalnız dövlətlilər içə bilərdilər. Çay isti vəsu sevən bitkidir. Azərbaycanda çay ölkənin cənubunda, Lənkəranda becərilir. Burada böyük çay plantasiyalarıvar. Çay kollarının üstündəçoxlu yarpaq olur. Amma bu yarpaqların heç dəhamısıyaxşı çay hazırlamaq üçün yararlıdeyil. Keyfiyyətli, ətirli çay ancaq kolun ucundakıaçıq rəngli, incə, təzəüç yarpaqdan alınır. Onlarıdərdikdən bir müddət sonra yerindəyeniləri puçurlayır. I qrup QAYĞI Fevral ayıidi. Güclü qar yağmışdı. Vüqar bütün günü həyətdəuşaqlarla qartopu oynadı, xizəkdəsürüşdü. O qədər ora-bura qaçdıki, əməlli-başlıtərlədi. Amma evəgəlib paltarınıdəyişməyəhəvəsi yox idi. Anasıonu bir neçədəfəçağırsa da, hər dəfəeyni cavabıverirdi: – Ay ana, ildəbir dəfəqar yağır. Nəolar, qoy bir az da oynayım da. Axşam Vüqarın qızdırması39-a qalxdı. Bütün gecəni qızdırdı. Səhərəyaxın ana “təcili yardım” çağırmalı oldu. Həkim gəlib Vüqarın qızdırmasınıölçdü, nəfəsinəqulaq asdı. Başınıbulayıb dedi: – Sətəlcəmdir. Mütləq xəstəxanaya aparmaq lazımdır.... İki gün idi Vüqar dərsəgəlmirdi. Artıq uşaqlar bilirdilər ki, o, xəstəxanadadır. Samir dostuna başçəkmək qərarına gəldi. Xəstəxana məktəbəyaxın idi. Samir dərsdən çıxan kimi ora yollandı. Vüqar dostunu görən kimi dedi: – İşim bitdi. Həkimlər deyirlər ki, bir ay xəstəxanada qalacağam. Gör nəqədər dərs buraxmalıolacağam! Samir dostunu sakitləşdirdi: – Sən heç narahat olma! Mən hər gün gəlib dərsləri sənədanışaram. O, belədəetdi. Anasından icazəalıb hər gün dərsdən sonra dostunun yanına gedir, onunla bir yerdəev tapşırıqlarınıyerinəyetirirdi. Bir ay tez gəlib-keçdi. Vüqar sağalıb məktəbəgəldi. Eləilk dərsdəcəGülər müəlliməonun fəallığınıgörüb təəccübləndi: – Axıbiz bu dərsləri keçəndəsən xəstəidin. Vüqar təşəkkür dolu nəzərlərləSamirəbaxdı. Samir isədostuna bic-bic göz vurub heç nədemədi. Vüqar qartopu oynamağısevir. Hava isti olduğundan Vüqar tərlədi. Vüqar anasının sözünəqulaq asmadıvəaxşam onun qızdırması39-a çatdı. Samir Vüqardan iki sinif aşağıda oxuyurdu vəonlar dost idilər. Samir Vüqarla bir sinifdəoxuyurdu vəonlar bir-birini tanımırdılar. Vüqar anasının sözünəqulaq assaydıvəya həmin gün qar yağmasaydı, xəstələnməzdi. Soyuq dəydiyinəvəya ac qaldığına görəaxşam Vüqarın qızdırmasıqalxmışdı. 41 IV qrup ÇƏYİRDƏK Ana aldığıgavalılarıaxşam yeməyindən sonra uşaqlara paylamaq istəyirdi. Gavalılar masanın üstündə, boşqabda idi. Samir gavalılara baxdıqca ağzısulanır, axşamıgözləməyəsəbri çatmırdı. Ona görədəgavalıların yanında otərəf-butərəfəgedir, yolunu gavalıqoyulan yerin lap yaxınlığından salırdı. Nəhayət, otaqda tək qalanda özünü saxlaya bilməyib gavalılardan birini yedi. Şam yeməyindən əvvəl gavalılarısayan ana gördü ki, biri çatmır. Atanın qulağına nəisəpıçıldadı. Yeməkdən sonra ata üzünü uşaqlarına tutub soruşdu: III qrup DƏVƏÇİVƏFİLOSOF Bir filosof yol gedərkən kəndli ilərastlaşdı. Kəndli dəvənin belinəiki yekəçuval yükləmişdi. Filosof dəvəçidən soruşdu: – Bu çuvallara nədoldurmusan? Yazıq dəvəayağınıgücləçəkir. – Birinəbuğda, digərinəqum doldurmuşam, – deyəkəndli cavab verdi. – Buğdanıbaşa düşdüm, bəs qum nəyinəlazımdır? – Qum tarazlıq üçündür. O olmasa, buğda çuvalıdəvənin belindədurmaz. – Tarazlığısaxlamaq üçün buğdanıiki çuvala doldursaydın, dəvənin yükü yüngül olardı. Kəndli bu ağıllıadama heyranlıqla baxdıvədedi: – Sən ya padşahsan, ya da ki vəzir. Bu qədər ağıl yalnız onlarda ola bilər. Filosof dedi: – Xeyr, mən nəpadşaham, nədəki vəzir. – Eləisəçox zəngin bir tacirsən. – Xeyr, səhv edirsən. Mən kasıb bir filosofam. Dünyanıac-yalavac dolanıram. Kəndli bu cavabıeşidəndəbərk qəzəbləndi: – Çıx get, – dedi. – Sənin ağlının faydasıolsaydı, özünəbir gün ağlayardın. Mənim çuvalımın biri isəqoy eləqumla dolu qalsın. Kəndli dəvənin belinəiki çuval yükləmişdi. Kəndli çuvalın birinəbuğda, o birinəisəqab-qacaq doldurmuşdu. Çuvallar ağır idi vədəvəonlarıgücləaparırdı. Filosofun ağıllıməsləhəti kəndlinin xoşuna gəldi vədərhal ona əməl etdi. Kəndliyəağıllıməsləhət verən şəxs filosof vəya padşah idi. Çay ağaclarıhəmişəyaşıldır. Qışda da yarpaqlarıolur, amma bu fəsildəçay yığmırlar. Çayımay ayından oktyabr ayına kimi toplayırlar. Bu müddət ərzindəhər ağacdan 10-12 dəfəçay yığmaq olar. Çay yarpaqlarınıhəm əllə, həm dəmaşınla yığırlar. Çay çox xeyirlidir. O, gümrahlıq gətirir, insana güc verir. Xəstələrəçox zaman təzədəmlənmişçay içmək məsləhət görülür. Çay ilk dəfəÇindəyaranıb. Azərbaycana çay 10 il bundan qabaq gətirilib. Qədimdəçay baha idi vəonu varlılar içirdilər. Çay soyuq yerlərdəbitir vəAzərbaycanın cənubunda olan Lənkəranda becərilir. Çay kollarının üstündəçoxlu yarpaq var vəbu yarpaqların hamısından əla çay hazırlanır. Qışda çay kollarının yarpaqlarıtökülür vəonlar həmişəyaşıldır. Çay yarpaqlarını əlləvəya maşınla yığırlar. 42 MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Hər qrupun nümayəndəsi lövhəyəçıxır vəişi təqdim edir. Müəllim suallarla müraciət edir. I qrupa: – Nəüçün “Hava isti olduğundan Vüqar tərlədi”fikri yalandır? – “Samir Vüqardan iki sinif aşağıda oxuyurdu vəonlar dost idilər” mülahizəsi hansımülahizələrdən ibarətdir vəonlardan hansıdoğru, hansıisəyalandır? – Bütöv mülahizənəüçün yalandır? – “Soyuq dəydiyinəvəya ac qaldığına görəaxşam Vüqarın qızdırmasıqalxmışdı” mülahizəsi nə üçün doğrudur? II qrupa: – Nəüçün “Azərbaycana çay 10 il bundan qabaq gətirilib” fikri yalandır? – “Çay soyuq yerlərdəbitir vəAzərbaycanın cənubunda olan Lənkəranda becərilir” mülahizəsi hansı mülahizələrdən ibarətdir vəonlardan hansıdoğru, hansıisəyalandır? – Bütöv mülahizənəüçün yalandır? – “Qışda çay kollarının yarpaqlarıtökülür vəonlar həmişəyaşıldır” mülahizəsi nəüçün yalandır? III qrupa: – Nəüçün “Kəndli çuvalın birinəbuğda, o birinəisəqab-qacaq doldurmuşdu” fikri yalandır? – “Filosofun ağıllıməsləhəti kəndlinin xoşuna gəldi vədərhal ona əməl etdi” mülahizəsi hansı mülahizələrdən ibarətdir vəonlardan hansıdoğru, hansıisəyalandır? – Bütöv mülahizənəüçün yalandır? – “Kəndliyəağıllıməsləhət verən şəxs padşah vəya vəzir idi” mülahizəsi nəüçün yalandır? IV qrupa: – Nəüçün “Gavalının çəyirdəyi zəhərli olur” fikri yalandır? – “Samir gavalının birini yedi vəbu barədədərhal anasına xəbər verdi” mülahizəsi hansımülahizə-lərdən ibarətdir vəonlardan hansıdoğru, hansıisəyalandır? – Bütöv mülahizənəüçün yalandır? – “GavalınıSamir vəya başqa uşaqlar yemişdilər” mülahizəsi nəüçün doğrudur? ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim: – “Və” sözü olan mülahizənəvaxt doğru olur? (hər iki mülahizədoğru olanda) – “Vəya” sözü olan mülahizənəvaxt yalan olur? (hər iki mülahizəyalan olanda) – Uşaqlar, sizlərdən kim gavalının birini yeyib? Hamıand-aman elədi ki, bu işdən xəbəri yoxdur. Samir dəqıpqırmızıqızarıb: – Yox, mən yeməmişəm, – dedi. Ata dedi: – Mən bilirəm ki, sizdən kimsənəfsini saxlaya bilməyib. Bu, yaxşıhərəkət deyil. Ancaq mənim qorxduğum şey başqadır. Məsələondadır ki, gavalının çəyirdəyi zəhərlidir. Kim onu udarsa, bir müddətdən sonra ölər. Bu sözləri eşidən Samirin rəngi saraldı: – Yox, mən çəyirdəyi pəncərədən bayıra tulladım. Hamıgüldü, Samir isəutandığından ağlamağa başladı. Ana aldığıgavalılarıboşqaba qoydu. Gavalının çəyirdəyi zəhərli olur. Samir gavalınıyemək istəyirdi vəgavalıların yanında otərəf-butərəfəgedirdi. Samir gavalının birini yedi vəbu barədədərhal anasına xəbər verdi. Samir bir vəya iki gavalıyemişdi. GavalınıSamir vəya başqa uşaqlar yemişdilər. 43 Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirib onlarla birlikdənəticəçıxarır: – Sadəmülahizələrdən “və”, “vəya” sözləri vasitəsiləmürəkkəb mülahizələr söyləmək olur. “Və” sözü olan mülahizəhər iki sadəmülahizədoğru olduqda doğru olacaq. Qalan hallarda o yalandır. “Vəya” sözü ilədüzəldilmişmürəkkəb mülahizəo zaman doğru olur ki, onu təşkil edən iki mülahizədən heç olmasa biri doğru olsun. Müəllim lövhədəbeləbir cədvəl çəkəbilər. Biz gündəlik həyatımızda bu sözlərdən tez-tez istifadəedirik. Bəzən alqoritmlərdə şərt söyləmək üçün dəbu cür mülahizələrdən istifadəolunur. Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. YARADICI TƏTBİQETMƏ ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Oyun. “Obyekti müəyyən et”. Bu oyun qruplar arasında da keçiriləbilər. Şagird fikrindəhər hansıbir obyekt tutur. O, obyektin əlamətlərini “və”, “vəya” sözlərindən istifadə etməklətəsvir etməlidir. Söylənilən mülahizələr yalnız doğru olmalıdır. Məsələn, “Bu əşya vərəqlərdən ibarətdir vəonda yazırlar”, “Orada müəllim qiymət vəya valideynlər üçün mesajlar yazır” – məktəbli kitabçası. “Bu ay ilin birinci yarısına düşür vəqışaylarından biridir”, “Bu ayda günlərin sayı28 vəya 29 olur”– fevral ayı. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Məntiqi məsələlər: 1. Ana vənənəyemək bişirirdilər. Onlardan biri kartof, o biri isəkotlet qızardırdı. Ana kotlet qızartmırdı. Kim nəhazırlayırdı? 2. Həsən, Məmməd vəElşad mağazadan müxtəlif rəngli üç dəftər aldılar. Həsənin aldığıdəftər nəqırmızı, nədəyaşıl idi. Məmmədin isədəftəri nəgöy, nədəqırmızıidi. Oğlanların hər biri hansırəngdədəftər aldı? İşdəftərindəki 1–3-cü çalışmaların yerinəyetirilməsi. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim hər şagirdəözünüqiymətləndirməvərəqlərini paylayır. Şagirdlər müvafiq sütunlarda işarələr (məsələn: “+” vəya “”) qoyurlar: №QiymətləndirməmeyarlarıYaxşıOrta Zəif 1 Fikri ifadəedərkən “və”, “vəya” sözlərindən istifadəedəbilirəm 2 Sadəvəmürəkkəb mülahizələri fərqləndirəbilirəm 3 Mürəkkəb mülahizəni sadəmülahizələrəayıra bilirəm 4 “Və” sözü olan mülahizələrin doğru, yaxud yalan olduğunu müəyyən edirəm 5 “Vəya” sözü olan mülahizələrin doğru, yaxud yalan olduğunu müəyyən edirəm 6 “Və” sözündən istifadəetməkləmürəkkəb mülahizələr qura bilirəm 7 “Vəya” sözündən istifadəetməkləmürəkkəb mülahizələr qura bilirəm Ev tapşırığı. İşdəftərindəki 4-cü çalışmanın yerinəyetirilməsi. “Və” sözü olan mülahizələr üçün Birinci mülahizə İkinci mülahizə Mürəkkəb mülahizə doğru doğru doğru doğru yalan yalan yalan doğru yalan yalan yalan yalan “Vəya” sözü olan mülahizələr üçün Birinci mülahizə İkinci mülahizə Mürəkkəb mülahizə doğru doğru doğru doğru yalan doğru yalan doğru doğru yalan yalan yalan 44 Dərs 9/ Mövzu:MÜLAHİZƏLƏRİN SXEMLƏRLƏ GÖSTƏRİLMƏSİ MOTİVASİYA Müəllim sinfəmüraciət edir: – Kim idmanla məşğul olur? Kim musiqi iləməşğul olur? Kim həm musiqi ilə, həm dəidmanla məşğul olur? Müəllim həmin şagirdləri lövhəqarşısına çıxarır. O, lövhədəmülahizələr yazır: 1. Bəzi şagirdlər idmanla məşğul olurlar. 2. Bəzi şagirdlər musiqi iləməşğul olurlar. 3. Bəzi şagirdlər musiqi vəidmanla məşğul olurlar. 4. Bəzi şagirdlər musiqi vəya idmanla məşğul olurlar. Müəllim hər bir mülahizəyəuyğun gələn şagirdlərin adlarınıçəkməyi xahişedir. Sonra müəllim belə bir sxem çəkib lövhəqarşısında olan şagirdləri sxemdəki hissələrəuyğun olaraq yerləşdirir. Müəllim sxemlərin hissələrinəuyğun gələn şagirdlərin adlarınıyazmağıxahişedir. Tədqiqat sualı: “Və”, “vəya” sözləri iləbirləşmişmürəkkəb mülahizələri sxematik olaraq necə təsvir etmək olar? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslikdən istifadəedərək şagirdlərin fəal iştirakıiləyeni informasiyanı şərh edir. Şagirdlər 4 qrupa bölünür vəhər qrupa 2 tapşırıq verilir. DƏRSİN MƏQSƏDİ çoxluqların kəsişməsi vəbirləşməsini sxematik təsvir etmək; çoxluqların kəsişməsini “və” sözü, birləşməsini isə“vəya” sözü vasitəsiləizah etmək; “və” sözü iləbirləşmişmürəkkəb mülahizələri sxematik təsvir etmək; “vəya ” sözü iləbirləşmişmürəkkəb mülahizələri sxematik təsvir etmək; çoxluqların kəsişməsi vəbirləşməsi sxemlərindən istifadəedib “və”, “vəya” sözləri olan mülahizələr qurmaq. Əsas ANLAYIŞLAR Fiqurların kəsişməsi, fiqurların birləşməsi, qrup Dərsin TİPİ Deduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, qrup işi, fərdi iş İstifadəolunan ÜSULLAR Beyin həmləsi, diskussiya, Venn diaqramı, oyun Fənlərarası İNTEQRASİYA A-d. – 1.2.2, Riy. – 5.1.2 Təchizat İşvərəqləri, qiymətləndirməvərəqləri İdman vəya musiqi iləməşğul olan şagirdlər İdmanla məşğul olan şagirdlər Musiqi iləməşğul olan şagirdlər İdman vəmusiqi ilə məşğul olanşagirdlər 45 I qrup 4a sinfindəoxuyan şagirdlərdən on yeddisi musiqi iləməşğul olur. Hər bir fiqurun içindəki nöqtələrlə müvafiq alətdəçala bilən şagirdlərin sayıgöstərilmişdir. Suallara cavab verməkləcədvəli doldurun. Nümunəyəbaxın vəsxeməuyğun yeni mülahizələr qurun. Tarda neçə şagird çala bilir? Kamançada neçə şagird çala bilir? Pianoda neçə şagird çala bilir? Skripkada neçə şagird çala bilir? Tar vəkamançada neçənəfər çala bilir? Tar vəya kamançada neçənəfər çala bilir? Tar vəpianoda neçənəfər çala bilir? Tar vəya pianoda neçənəfər çala bilir? Nümunə:Kamança vəskripkada iki şagird çala bilir. __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ Tarda çalan uşaqlardan biri sazda da çala bilir. Bunu təsvir etmək üçün sxeməlazım olan əlavələr edin. II qrup Dekabrın birinci yarısında hər bir gün hava durumuna uyğun fiqurun içindəyerləşdirilmişdir. Suallara cavab verməkləcədvəli doldurun. Nümunəyəbaxın vəsxeməuyğun yeni mülahizələr qurun. Günəşli günlərin sayıneçədir? Buludlu günlərin sayıneçədir? Yağışlıgünlərin sayıneçədir? Qarlıgünlərin sayıneçədir? Günəşli vəbuludlu günlərin sayıneçədir? Qarlıvəbuludlu günlərin sayıneçədir? Günəşli vəqarlıgünlərin sayıneçədir? Günəşli vəya qarlıgünlərin sayıneçədir? Nümunə:Buludlu vəyağışlıgünlərin sayı5-dir. Buludlu günlər Qarlıgünlər Günəşli günlər Yağışlıgünlər Skripkada çala bilən şagirdlər Pianoda çala bilən şagirdlər Tarda çala bilən şagirdlər Kamançada çala bilən şagirdlər 46 ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ Günəşli günlərdən biri küləkli olmuşdur. Bunu təsvir etmək üçün sxeməlazım olan əlavələr edin. III qrup 4b sinif şagirdləri arasında “Sevdiyim Azərbaycan uşaq filmləri” barədəsorğu keçirildi. Onlar “Bir qalanın sirri”, “Sehrli xalat”, “Qərib cinlər diyarında” və“Məlik Məmməd” filmləri arasında ən çox xoşladıqlarıfilmləri sadaladılar. Hər bir fiqurun içindəki nöqtələrləmüvafiq filmdən xoşu gələn şagirdlərin sayıgöstərilmişdir. Suallara cavab verməkləcədvəli doldurun. Nümunəyəbaxın vəsxeməuyğun yeni mülahizələr qurun. Sorğuda neçəuşaq iştirak etmişdi? “Sehrli xalat” filmindən neçəuşağın xoşu gəlir? “Bir qalanın sirri” filmindən neçəuşağın xoşu gəlir? “Qərib cinlər diyarında” filmindən neçəuşağın xoşu gəlir? “Məlik Məmməd” filmindən neçəuşağın xoşu gəlir? “Sehrli xalat” və“Bir qalanın sirri” filmlərindən neçəuşağın xoşu gəlir? “Sehrli xalat” vəya “Bir qalanın sirri” filmindən neçəuşağın xoşu gəlir? “Sehrli xalat” və“Məlik Məmməd” filmlərindən neçəuşağın xoşu gəlir? “Sehrli xalat” vəya “Məlik Məmməd” filmindən neçəuşağın xoşu gəlir? Nümunə:“Bir qalanın sirri” vəya “Qərib cinlər diyarında” filmindən on uşağın xoşu gəlir. ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ “Sehrli xalat” filmini sevən uşaqlardan biri “Şərikli çörək” filmini dəsevir. Bunu təsvir etmək üçün sxeməlazım olan əlavələr edin. IV qrup Hər bir fiqurun içindəki nöqtələrləmüvafiq idmanısevən şagirdlərin sayıgöstərilmişdir. Suallara cavab verməkləcədvəli doldurun. Nümunəyəbaxın vəsxeməuyğun yeni mülahizələr qurun. “Sehrli xalat” “Bir qalanın sirri” “Məlik Məmməd” “Qərib cinlər diyarında” Futbol Voleybol Stolüstü tennis Şahmat 47 Sorğuda neçəuşaq iştirak etmişdi? Futboldan neçəuşağın xoşu gəlir? Şahmatdan neçəuşağın xoşu gəlir? Voleyboldan neçəuşağın xoşu gəlir? Stolüstü tennisdən neçəuşağın xoşu gəlir? Futbol və şahmatdan neçəuşağın xoşu gəlir? Futbol vəya şahmatdan neçəuşağın xoşu gəlir? Şahmat vəvoleyboldan neçəuşağın xoşu gəlir? Şahmat vəya voleyboldan neçəuşağın xoşu gəlir? Nümunə:Voleybol vəya stolüstü tennisdən səkkiz uşağın xoşu gəlir. ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ Futbolu sevən uşaqlardan biri basketbolu da sevir. Bunu təsvir etmək üçün sxeməlazım olan əlavələr edin. MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Hər qrupun nümayəndəsi işi təqdim edir. Məlumat mübadiləsi başverir. Müəllim suallar verir. I qrupa: – Üç fiqur – çevrə, səkkizbucaqlıvədördbucaqlıkəsişərsə, bu nəyi göstərər? – Üçbucaq heç bir fiqurla kəsişməzsə, bu nədeməkdir? – Musiqi iləməşğul olan uşaqlardan neçəsi tar vəkamançada çala bilmir? – Musiqi iləməşğul olan uşaqlardan neçəsi tarda, kamançada vəpianoda çala bilmir? II qrupa: – Üç fiqur – çevrə, üçbucaq vədördbucaqlıkəsişərsə, bu nəyi göstərər? – Çevrənin içindənöqtələr olmasaydı, bu nəyi göstərərdi? – Neçəgün günəşolmayıb? – Yağışlıgünlərin neçəsi buludlu olmayıb? – Qarlıgünlərin neçəsi buludlu olmayıb? III qrupa: – Ən çox sevilən film hansıdır? – Ən çox sevilən filmdən daha az sevilən filmədoğru ardıcıl olaraq sadalayın. – Düzbucaqlının içindənöqtələr olmasaydı, bu nəyi göstərərdi? IV qrupa: – Üç fiqur – çevrə, səkkizbucaqlıvədördbucaqlıkəsişərsə, bu nəyi göstərər? – Əgər hər hansı şagird bu idman növlərindən heç birini sevmirsə, onda müvafiq nöqtəharada qoyulmalıdır? – Uşaqlardan neçəsi futbol və şahmatısevmir? – Bəs neçəsi futbol, şahmat vəvoleybolu sevmir? ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim şagirdlərəsuallar verir: – İki sadəmülahizədən mürəkkəb mülahizələri necəalmaq olar? “Və” , “vəya” sözləri vasitəsilə alınan mülahizələri sxematik olaraq necəgöstərmək olar? Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirib, onlarla birlikdənəticəçıxarır: – “Və”, “vəya” sözləri olan mürəkkəb mülahizələri sxemlərləgöstərəndədaha aydın olur. Bu zaman fiqurlar mürəkkəb mülahizəni təşkil edən sadəmülahizələri ifadəedir. “Və” olan mülahizələri göstərəndəfiqurların kəsişməsindən, “vəya” olan mülahizələri göstərəndəisəfiqurların birləşmə- 48 sindən istifadəedilir. Ümumiyyətlə, əgər hər hansıobyekti iki qrupun hər ikisinədəaid etmək olursa, onda bu obyekt həmin qrupların kəsişməsindəyerləşir. Müəllim lövhədəiki şəkil çəkir. və vəya Burada rənglənmişhissələr həmin obyektlərin yerini göstərir. Biz bu sxeməVenn diaqramları da deyirik. YARADICI TƏTBİQETMƏ Hansıyemək yaxşıdır? Müəllim lövhədəyemək adlarıiləişarələnən üç fiqur çəkir. Hər uşaq ən sevdiyi yeməyi uyğun fiqurun içindəbir nöqtəiləgöstərir. Başqa sözlə, hər uşaq yalnız bir nöqtəqoyur. Bu nöqtədən asılıolaraq həmin uşağın hansıyeməyi xoşladığıhaqqında mülahizələr qurulur. Məsələn, əgər İlqar öz nöqtəsini “Kabab” və“Qızardılmışkartof” fiqurlarının içinəqoyarsa, onda belə bir mülahizəyazmaq olar: “İlqar kabab vəqızardılmışkartofu çox sevir”. Hər hansı şagird bu yeməklərin heç birini xoşlamırsa, bu zaman o, öz nöqtəsini hər üç fiqurun kənarında qoymalıdır. Vaxta qənaət etmək məqsədi ilə5–7 şagird öz nöqtəsini qoya bilər. Mülahizələrin yazılmasında isə bütün sinif iştirak edəbilər. İşdəftərindəki 1–3-cü çalışmaların yerinəyetirilməsi. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim qrupdakı şagirdləri qiymətləndirmək üçün aşağıdakıcədvəldən istifadəedəbilər. Hər bir meyar üzrə1, 2 və3 qiymətlərindən istifadəediləbilər. Həmin cədvəl tədqiqat işi başlamazdan əvvəl lövhədəasılır. Burada 1 – zəif, 2 – yaxşı, 3 – əla qiymətləri əvəz edir. Sonda isəbütün meyarlar üzrə ümumi ballar toplanır. № Meyarlar I qrup II qrup III qrup IV qrup 1 Qrupda əməkdaşlıq 2 Bir-birini dinləmə 3 Tapşırıqların düzgün yerinəyetirilməsi 4 Qrup üzvlərinin müzakirələrdəfəallığı 5 Qrupda nizam-intizam ÜMUMİBAL Ev tapşırığı. İşdəftərindəki 4-cü çalışmanın yerinəyetirilməsi. Hamburger Qızardılmışkartof Kabab 49 Dərs 10/ Mövzu:“ƏGƏR ONDA” QAYDASI MOTİVASİYA Müəllim şagirdlərəoyun oynamağıtəklif edir. Oyunun şərti belədir: müəllim bir şərt deyir, nəticəni isə şagirdlər çıxarırlar. Düzgün nəticəçıxaran udur, çıxara bilməyən isəuduzur. Məsələn: – Əgər gün çıxıbsa, onda ... – Əgər əşya karandaşdırsa, onda ... – Əgər mağaza bağlıdırsa, onda ... – Əgər sabah dərs çoxdursa, onda ... – Əgər bu gün 31 dekabrdırsa, onda ... Müəllim lövhədəbeləbir sxem çəkir: Müəllim sual verir: – Soldakıvəsağdakımülahizələr nəiləfərqlənir? Cavablar dinlənildikdən sonra lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. Tədqiqat sualı: “Əgər onda” qaydasıilədoğru mülahizələri necəyazmaq olar? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslikdən istifadəedərək şagirdlərin fəal iştirakıiləyeni informasiyanı şərh edir. Şagirdlər 4 qrupa bölünür vəhər qrupa tapşırıq verilir: I qrup Verilmişmülahizələri “əgər onda” qaydasıiləyazın. DƏRSİN MƏQSƏDİ sadəsituasiyalarda şərtlərə əsasən nəticəçıxartmaq; sadənümunələrə əsasən “əgər onda” qaydasında şərt vənəticəni müəyyən etmək; “əgər onda” qaydasında nəticənin şərtdən asılılığınıizah etmək; “əgər onda” qaydasıiləsadəmülahizələr söyləmək. Əsas ANLAYIŞLAR “Əgər onda” qaydası, şərt, nəticə, mürəkkəb şərt, mülahizə Dərsin TİPİ İnduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, qrup işi, fərdi iş İstifadəolunan ÜSULLAR Beyin həmləsi, diskussiya, Venn diaqramı, oyun Fənlərarası İNTEQRASİYA A-d. – 1.1.2, 1.2.2 , Riy. – 5.1.2, 5.2.2 Təchizat İşvərəqləri, qiymətləndirməvərəqləri Əgər insan müəllimdirsə, onda o, dərs deyir. Müəllim dərs deyir. Əgər obyekt quşdursa, onda onun qanadlarıvar. Quşların qanadlarıolur. Avtomobilin dörd təkəri var. Əgər ________________________________ , onda _____________________________________. Xortumu vəböyük qulaqlarıolan heyvan fildir. Əgər _________________________ və__________________________, onda _____________________. 50 II qrup Verilmişmülahizələri “əgər onda” qaydasıiləyazın. III qrup Verilmişmülahizələri “əgər onda” qaydasıiləyazın. IV qrup Verilmişmülahizələri “əgər onda” qaydasıiləyazın. 28 vəya 29 gün olan ay fevraldır. Əgər ___________________ vəya _____________________________, onda ______________________. Dördəbölünən ədəd cütdür. Əgər ________________________________ , onda _____________________________________. Antarktidada yaşayan vəuça bilməyən quşpinqvindir. Əgər _________________________ və__________________________, onda _____________________. Televizora baxanda vəya telefonla danışanda insan informasiya alır. Əgər ___________________ vəya _____________________________, onda ______________________. Bakı şəhəri Azərbaycanın paytaxtıdır. Əgər ________________________________ , onda _____________________________________. Qalın vəbir gövdəsi olan bitki ağacdır. Əgər _________________________ və__________________________, onda _____________________. Bayramlarda vəya tətillərdə şagirdlər məktəbəgetmirlər. Əgər ___________________ vəya _____________________________, onda ______________________. Üçbucağın üç tərəfi var. Əgər ________________________________ , onda _____________________________________. Yağışyağanda vəya qar əriyəndəküçələr yaşolur. Əgər ___________________ vəya _____________________________, onda ______________________. Taxtadan düzəldilmişvəburnu uzun olan nağıl qəhrəmanıBuratinodur. Əgər __________________________________________________ və__________________________, onda ______________________________. 51 MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Hər qrupun nümayəndəsi işvərəqləri iləlövhəyəçıxıb işi təqdim edir. Bu zaman məlumat mübadiləsi başverir. Müəllim suallar verir. I qrupa: – Birinci mülahizənin şərti vənəticəsi nədir? (Əgər obyekt avtomobildirsə, onda onun dörd təkəri var.) – İkinci mülahizənin şərti vənəticəsi nədir? (Əgər heyvanın xortumu vəböyük qulaqlarıvarsa, onda o, fildir.) Onun şərti sadə, yoxsa mürəkkəb mülahizədir vəhansıbağlayıcıdan istifadəolunub? – Üçüncü mülahizənin şərti vənəticəsi nədir? (Əgər yağışyağırsa vəya qar əriyirsə, onda küçələr yaşdır.) Onun şərti sadə, yoxsa mürəkkəb mülahizədir vəhansıbağlayıcıdan istifadəolunub? II qrupa: – Birinci mülahizənin şərti vənəticəsi nədir? (Əgər fiqur üçbucaqdırsa, onda onun üç bucağıvar.) – İkinci mülahizənin şərti vənəticəsi nədir? (Əgər nağıl qəhrəmanıtaxtadan düzəldilmişdirsəvəonun burnu uzundursa, onda o, Buratinodur.) Onun şərti sadə, yoxsa mürəkkəb mülahizədir vəhansı bağlayıcıdan istifadəolunub? – Üçüncü mülahizənin şərti vənəticəsi nədir? (Əgər ayda 28 vəya 29 gün varsa, onda o, fevraldır.) Onun şərti necəmülahizədir vəhansıbağlayıcıdan istifadəolunub? – Bu mülahizələrin hansında şərt vənəticənin yerini dəyişsək, yalan mülahizəalınacaq? III qrupa: – Birinci mülahizənin şərti vənəticəsi nədir? (Əgər ədəd dördəbölünürsə, onda o, cütdür.) – İkinci mülahizənin şərti vənəticəsi nədir? (Əgər quşAntarktidada yaşayırsa vəuça bilmirsə, onda o, pinqvindir.) Onun şərti necəmülahizədir vəhansıbağlayıcıdan istifadəolunub? – Üçüncü mülahizənin şərti vənəticəsi nədir? (Əgər insan televizora baxırsa vəya telefonla danışırsa, onda o, informasiya alır.) Onun şərti sadə, yoxsa mürəkkəb mülahizədir vəhansı bağlayıcıdan istifadəolunub? – Bu mülahizələrin hansında şərt vənəticənin yerini dəyişsək, yalan mülahizəalınacaq? IV qrupa: – Birinci mülahizənin şərti vənəticəsi nədir? (Əgər şəhər Bakıdırsa, onda o, Azərbaycanın paytaxtıdır.) – İkinci mülahizənin şərti vənəticəsi nədir? (Əgər bitkinin gövdəsi qalın vəbir dənədirsə, onda o, ağacdır.) Onun şərti sadə, yoxsa mürəkkəb mülahizədir vəhansıbağlayıcıdan istifadəolunub? – Üçüncü mülahizənin şərti vənəticəsi nədir? (Əgər bayram vəya tətildirsə, onda şagirdlər məktəbə getməyəcək.) Onun şərti necəmülahizədir vəhansıbağlayıcıdan istifadəolunub? – Bu mülahizələrin hansında şərt vənəticənin yerini dəyişsək, yalan mülahizəalınacaq? ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim sinfəmüraciət edir: – Siz bir işgörmək üçün əvvəlcənəedirsiniz? Planlaşdırdığınız bütün işləri həyata keçirəbilirsinizmi? Planlaşdırılmışişlərin həyata keçməsi nədən asılıdır? Əgər şərt yerinəyetirilmirsə, onda nəbaş verir? “Əgər onda” qaydasınədir? Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirib onlarla birlikdənəticəçıxarır: – Bəzən situasiyadan asılıolaraq insanlar əgər onda sözlərindən istifadəedib, mülahizələr söyləyirlər. Beləmülahizələrdə“əgər” sözündən sonra gələn mülahizə şərt, “onda” sözündən sonra gələn mülahizəisə nəticəadlanır. Məntiqi mülahizəni “əgər onda” qaydasıiləgöstərmək üçün bu mülahizənin doğru olması şərtini müəyyən etmək lazımdır; məsələn: “Qar qışda yağır” mülahizəsi doğrudur. Burada yazmaq olar: “Əgər qar yağırsa, onda qışdır”. Bu mülahizənin tərsini yazaq: “Əgər qışdırsa, onda qar yağır”. Bu mülahizəisəqeyri-müəyyəndir. Yəni doğru vəya yalan ola bilər. Deməli, “əgər onda” qaydasında şərt vənəticənin yerini dəyişəndəhəmişədoğru olan mülahizəalınmır. Bəzi hallarda, şərtlər özləri dəmürəkkəb mülahizələr ola bilər, yəni bir neçəsadəmülahizədən ibarətdir. Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. 52 YARADICI TƏTBİQETMƏ ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Oyun. “Şərti söylə”. Bu oyunu qruplar arasında keçirmək olar. Müəllim “əgər onda” qaydasında nəticəni lövhəyəyazır. Şərtdəisəbəzi sözləri buraxır. Hər bir qrup, şərti düzgün müəyyən etməlidir. Məsələn, Əgər əşya ..........., onda o, karandaşdır. Əgər insan ............ vəonun ..... varsa, onda o, həkimdir. Əgər bitki .......... və...... onda o şam ağacıdır. Əgər kompyuterdə...................... vəya ....................... istəyirəmsə, onda kompyuteri işəsalmalıyam. Ən çox düzgün qayda söyləyən qrup qalib gəlir. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------İşdəftərindəki 1–3 və5-ci çalışmaların yerinəyetirilməsi. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim tədqiqat işinin əvvəlində şagirdlərləbirlikdəmüəyyən etdikləri meyarlar üzrəqrup işlərini qiymətləndirəbilər. O, həmçinin, öz müşahidəsinə əsasən, yaxud şagirdlərin özünüqiymətləndirmə formasında dərsin məqsədlərinəuyğun meyarlarla cədvəl üzrəqiymətləndirməaparır. №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 Həyati situasiyalarda şərtin mənasınıizah edir 2 Hadisələrin başverməsindəsəbəb-nəticə əlaqəsini müəyyən edir 3 Sadə şərtə əsasən doğru nəticəçıxarır 4 “Əgər onda” qaydasında şərt vənəticəni müəyyən edir 5 Sadəmülahizələri “əgər onda” qaydasıiləizah edir 6 “Əgər onda” qaydasıiləmülahizələr qurur Ev tapşırığı. İşdəftərindəki 4-cü çalışmanın yerinəyetirilməsi. Dərs 11/ Mövzu:MƏNTİQİMÜHAKİMƏLƏR MOTİVASİYA Müəllim sual verir: – Kim davam edər: “Əgər qışgəlibsə, onda ...” Müəllim “əgər onda” qaydasıiləmühakimələr zəncirini davam etdirir. Məsələn: Əgər qar yağarsa, onda uşaqlar qartopu oynayacaq. Əgər uşaqlar qartopu oynayarsa, onda mən dəoynayacağam. DƏRSİN MƏQSƏDİ sadəmühakimələr yürütməklənəticəçıxartmaq; bir hadisənin başqa bir hadisənin başverməsi üçün səbəb olduğunu nümunələrləizah etmək; “əgər onda” qaydasına əsasən sadəmühakimələr ardıcıllığınıqurmaq; “əgər onda” qaydasıiləqurulmuşmühakimələr zəncirinə əsasən nəticəçıxartmaq; mühakimələr zəncirindən istifadəedib məntiqi məsələləri həll etmək. Əsas ANLAYIŞLAR “Əgər onda” qaydası, “əgər onda” zənciri, mühakimə, mühakimələr sxemi, mülahizə Dərsin TİPİ Deduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, qrup işi, fərdi iş İstifadəolunan ÜSULLAR Beyin həmləsi, diskussiya, mühakimələr zənciri, mətnləiş Fənlərarası İNTEQRASİYA A-d. – 1.1.2, Riy. – 5.1.2, 5.2.2, F-t. – 2.1.1 Təchizat İşvərəqləri, qiymətləndirməvərəqləri 53 Əgər mən qartopu oynayacağamsa, onda dostlarımla birgə şənlənəcəyik. Buradan belənəticəçıxarmaq olar: Qar yağanda mən dostlarımla birgə şənlənəcəyəm. Müəllim sinfəmüraciət edir: – Tutaq ki, Yusif bu gün dərsəgəlməyib. Onda o, müəllimin hansıdərsi keçdiyini bilmir. Əgər o, yoldaşlarından dərsin yerini öyrənməsə, onun nəticəsi nəola bilər? Nəüçün Yusif bu gün dərsə gəlməyibsə, növbəti dərsdən o, “iki” qiyməti ala bilər? Şagirdlərin cavablarıdinlənilir. Lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. Tədqiqat sualı: Müəyyən qənaətəgəlmək üçün “əgər onda” qaydasıiləmühakimələr zəncirini necəqurmaq olar? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslikdən istifadəedərək, şagirdlərin fəal iştirakıiləyeni informasiyanı şərh edir. Şagirdlər 4 qrupa bölünür vəhər qrupa tapşırıq verilir. I qrup Mətni diqqətləoxuyun vəsuala “əgər-onda” qaydalar zəncirini qurmaqla cavab verin. Nəüçün “əla”və“yaxşı” qiymətlər almaq üçün dərs zamanımüəllimədiqqətləqulaq asmaq lazımdır? II qrup Mətni diqqətləoxuyun vəsuala “əgər onda” qaydalar zəncirini qurmaqla cavab verin. Nəüçün telefon zəng çalanda ona cavab vermək lazımdır? Müəllim kimdir? Müəllim özü yazdığı“iki”yəgörə şagirdi danlayan insandır. Bu, bir zarafat olsa da, həqiqətəyaxın fikirdir. Aşağıqiymət almamaq üçün sinifdəmüəllimədiqqətləqulaq asmaq lazımdır. Bu zaman siz yeni dərsi daha yaxşıbaşa düşəcəksiniz. Müəllim dərsi daha asan izah etməyin yollarınıçox yaxşı bilir. Ona görədəçalışma vətapşırıqlarıdüzgün yerinəyetirmək üçün dərsi dərindən başa düşüb müəllimin məsləhətlərinə əməl etmək lazımdır. Dərsəaid suallara doğru cavab versəniz və tapşırıqlarıdüzgün yerinəyetirsəniz, hər zaman “əla” və“yaxşı” qiymətlər alacaqsınız. Yadda saxlayın ki, müəllim hər birinizin savadlıvəbacarıqlıvətəndaşolmağınız üçün çalışır. Buna görədəo, daim hörmət vəməhəbbətəlayiqdir. Telefon nəüçün zəng çalır? Telefon zəng çalanda bu o deməkdir ki, kimsəsənin telefon nömrəni yığmışdır vəsəninlə danışmaq istəyir. Sən dəstəyi qaldırıb danışanda mikrofon sənin səsini elektrik siqnallarına çevirir. Bu siqnallar telefon xətləri iləötürülür. Sənəzəng edənin dəstəyindəki qulaqlıq isəelektrik siqnallarınıyenidən səsəçevirir. Ona görədətelefonla danışan səni, sən isəonu eşidəbilirsən. Əgər dərs zamanımüəllimədiqqətləqulaq assam, onda _________________________________. Əgər ____________________________, onda __________________________________________. Əgər __________________________________, ondahər zaman “yaxşı” və“əla” qiymətlər alaram. 54 III qrup Mətni diqqətləoxuyun vəsuala “əgər onda” qaydalar zəncirini qurmaqla cavab verin. Nəüçün kompakt-diski disksürənəqoyduqda səsucaldanlardan musiqi eşidilir? IV qrup Mətni diqqətləoxuyun vəsuala “əgər-onda” qaydalar zəncirini qurmaqla cavab verin. Nəüçün işıqforun sizəaid olan qırmızıişığıyananda yolu keçmək olmaz? İşıqfor nəüçündür? Adətən, böyük küçələrdəpiyada keçidindəvəya yolayrıcında işıqfor olur. O, piyada və avtomobillərənəzaman keçmək vənəzaman dayanıb gözləmək lazım gəldiyini göstərir. Yadda saxlayın ki, işıqforun sizəaid olan qırmızıişığıyananda avtomobillər üçün yaşıl işıq yanır. Onlar üçün yaşıl işıq “getmək olar” siqnalınıbildirir. Ona görədəsiz dayanıb avtomobillər üçün qırmızı, sizin üçün isəyaşıl işığın yanmasınıgözləməlisiniz. Kompakt-disklər musiqini necəsəsləndirir? Kompakt-disklərin alt üzü güzgü kimi hamar olur. Əslində, bu hamar səthdəmilyardlarla kiçik cığırlar var. Musiqi yazılmışkompakt-diski disksürənəqoyduqda o fırlanmağa başlayır. Xüsusi başlıq lazer şüalarıvasitəsiləfırlanan diskdəki informasiyanı“oxuyur”. Bu informasiya elektrik siqnallarına çevrilir vəsəsucaldanlardan musiqi kimi eşidilir. Əgər telefon zəng çalırsa, onda ____________________________________________________. Əgər ______________________________, onda _____________________________________. Əgər ___________________________________________, ondatelefona cavab vermək lazımdır. Əgər kompakt-diski disksürənəqoymusansa, onda ________________________________________. Əgər ____________________________, onda __________________________________________. Əgər _______________________________________, ondabu informasiya musiqi kimi eşidiləcək. 55 MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Hər qrupun nümayəndəsi işi təqdim edir. Məlumat mübadiləsi başverir. Müəllim müxtəlif suallar verə bilər. I qrupa: Müəllim tapşırığın düzgünlüyünü yoxlayır. Cavab variantlarından biri beləola bilər: Əgər dərs zamanımüəllimədiqqətləqulaq assam, onda dərsi daha yaxşıbaşa düşərəm. Əgər dərsi yaxşıbaşa düşsəm, onda dərsəaid suallara doğru cavab verərəm vətapşırıqlarıdüzgün yerinəyetirərəm. Əgər dərsəaid suallara doğru cavab versəm vətapşırıqlarıdüzgün yerinəyetirsəm, onda hər zaman “yaxşı” və“əla” qiymətlər alaram. Gündəlik həyatda mühakiməzəncirini necədavam etdirmək olar? II qrupa: Müəllim tapşırığın düzgünlüyünü yoxlayır. Cavab variantlarından biri beləola bilər: Əgər telefon zəng çalırsa, onda kimsəsənin telefon nömrəni yığmışdır. Əgər kimsəsənin telefon nömrəni yığmışdırsa, onda kimsəsəninlədanışmaq istəyir. Əgər kimsəsəninlədanışmaq istəyirsə, onda telefona cavab vermək lazımdır. Kimsəsəhvən sənin nömrəni yığa bilərmi? Gündəlik həyatda mühakiməzəncirini necədavam etdirmək olar? III qrupa: Müəllim tapşırığın düzgünlüyünü yoxlayır. Cavab variantlarından biri beləola bilər: Əgərkompakt-diski disksürənəqoymusansa, onda o fırlanmağa başlayacaqdır. Əgər kompakt-disk fırlanırsa, onda lazer şüasıvasitəsiləondakıinformasiya “oxunur”. Əgər informasiya “oxunursa”, onda bu informasiya səsucaldanlardan musiqi kimi eşidilir. Gündəlik həyatda mühakiməzəncirini necədavametdirmək olar? IV qrupa: Müəllim tapşırığın düzgünlüyünü yoxlayır. Cavab variantlarından biri beləola bilər: Əgər işıqforun sizəaid olan qırmızıişığıyanırsa, onda avtomobillər üçün yaşıl işıq yanır. Əgər işıqforun avtomobillər üçün yaşıl işığıyanırsa, onda avtomobillər hərəkət edəcək. Əgər avtomobillər hərəkət edəcəksə, onda yolu keçmək olmaz. Gündəlik həyatda mühakiməzəncirini necədavam etdirmək olar? ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim: – “Əgər onda” qaydasınədeməkdir? Bu qayda iləməntiqi mühakimələr necəqurulur? Müəyyən qənaətəgəlmək üçün “əgər onda” qaydasıiləmühakimələr zəncirini necəqurmaq olar? Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirib onlarla birlikdənəticəçıxarır: – Ümumiyyətlə, doğru fikirləri iki yolla təcrübəvasitəsiləvəməntiqi mühakiməyürütməkləalmaq olar. Əgər işıqforun sizəaid olan qırmızıişığıyanırsa, onda _________________________________. Əgər ____________________________, onda __________________________________________. Əgər ___________________________________________, ondayolu keçmək olmaz. 56 1. Təcrübi yol dedikdəmüşahidəvəölçməaparmaqla hər hansımülahizənin doğru olub-olmadığınımüəyyən edəbilərik; məsələn, əgər bayırda yağışyağırsa, təcrübi yolla pəncərədən baxmaqla yağışın yağdığınımüəyyən etmək olar. 2. Məntiqi yol isəmühakiməyürütməkləbir doğru mülahizədən digər mülahizənin alınmasıdır. Əgər otağa islanmışpaltarda insan daxil olursa, onda sadəmühakimələr zəncirini qurmaqla bayırda yağışyağdığıqənaətinəgəlmək olar. “Əgər onda” qaydasıiləməntiqi mühakimələr zəncirini sxematik olaraq beləgöstərəbilərik: Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. YARADICI TƏTBİQETMƏ “Əgər onda” qaydasına əsasən mühakimələr zəncirini qurmaqla məsələni həll edin. Üç dost. İlham, Vidadi vəKərim dostlarıSamirin ad günündəonun akvariumu üçün balıq almaq qərarına gəldilər. Amma onun hal-hazırki balıqlarının sayıbarədəfikirlər müxtəlif oldu. İlham: Samirin cəmi 1 balığıvar. Vidadi: Onun balıqlarının sayı10-dan çoxdur. Kərim: Yox, məncə, onun balıqlarının sayı10-danazdır. Ad günündəməlum oldu ki, dostlardan yalnız biri doğru söyləyirmiş. Samirin neçəbalığıvar idi? Cavab:10-dan çoxdur. İşdəftərində3-cü tapşırığın həlli. Birinci hala baxaq: tutaq ki, Alpay yalan, Bəkir isədoğru danışır. Onda Alpay yalan danışdığından şüşəni Alpayın özü sındırıb. Bəkir isədoğru danışdığından şüşəni Ceyhun sındırıb. Şüşəni eyni zamanda Alpay vəCeyhun sındıra bilməz. İndi ikinci hala baxaq: tutaq ki, Alpay doğru, Bəkir isəyalan danışır. Bu halda Alpay doru danışdığından şüşəni ya Bəkir, ya da Ceyhun sındırıb. Bəkir yalan danışdığından şüşəni Ceyhun deyil, Bəkirin özü sındırıb. Deməli, cavab “Bəkir” olacaq. İşdəftərindəki 1 və2-ci çalışmaların yerinəyetirilməsi. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim tədqiqat işinin əvvəlində şagirdlərləbirlikdəmüəyyən etdikləri meyarlar üzrəqrup işlərini qiymətləndirəbilər. O, həmçinin, öz müşahidəsinə əsasən, yaxud şagirdlərin özünüqiymətləndirmə formasında dərsin məqsədlərinəuyğun meyarlarla cədvəl üzrəqiymətləndirməaparır. №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 Sadəməntiqi suallar ətrafında mühakimələr yürüdür 2 Sadəmühakiməyürütməkləmüəyyən nəticəyəgəlir 3 “Əgər onda” qaydasına əsasən mühakimələr zəncirini qurur 4 Mühakimələr zəncirini qurmaqla müəyyən nəticəyəgəlir 5 Məntiqi məsələləri mühakimələr zəncirini qurmaqla həll edir Ev tapşırığı. İşdəftərindəki 3-cü çalışmanın yerinəyetirilməsi. Əgər şərt 1 , onda nəticə1 Əgər şərt 2 , onda nəticə2 Əgər şərt 3 , onda nəticə3 57 KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ Cədvəlin boşxanalarını şəkləuyğun olaraq doldur. Cədvələbaxıb fikirlərin doğru (D) vəya yalan (Y) olduğunu qeyd et. Sxemdə“Uçan obyektlər” və“Üzən obyektlər” qruplarıgöstərilmişdir. Mülahizələrəuyğun gələn sxemi qeyd et. Şərtləri vəonlara uyğun gələn nəticələri seç. Mülahizələri “əgər – onda” qaydasıiləyaz. Gəmilər Fərqləndirici əlamətlər A B C D Yelkənlərin sayı3 .... .... .... Bayraqların sayı..... 3 ..... ..... Pəncərələrin sayı..... ...... ..... ..... ........... Göy Əlamətləri Adları Boyu Çəkisi Saçlarının rəngi Murad 150 sm 62 kq Qara Səidə140 sm 48 kq Sarı Elmar 135 sm 55 kq Qara 5. Elmar uşaqların ən ucaboylusudur. – 6. Uşaqların ikisinin saçısarı, birininki isə qaradır. – 7. Murad yeməyi çox sevir. – 8. Ən çoxu 150 kq yükədözən yelləncəyə uşaqların üçü dəbirlikdəminəbilər. – 9. Murad ucaboy vəsarışındır. – 10. Elmar qara vəya sarısaçlıdır. – A B C D 11. Bəzi obyektlər uça vəüzəbilir. – 12. Eləuçan obyektlər var ki, onlar üzəbilmir. – 13. Eləüzən obyektlər var ki, onlar uça bilmir. – 14. Təbiətdəuçan və ya üzən obyektlərəçox rast gəlmək olar. – Şərt: yeni il gəlirsə havalar yaxşıolarsa qıştətilindəqar yağarsa atam mənəxizək alarsa Nəticə: biz kəndəgedəcəyik qıştətilinəçıxacağıq mən xizəkdəsürüşəcəyəm 15. Əgər .............................................................................., onda.................................................... 16. Əgər .............................................................................., onda.................................................... 17. Əgər ...................................... və..................................., onda.................................................... a) b) c) d) - Uçan obyektlər - Üzən obyektlər 1. 2. 3. 4. 58 I YARIMİL ÜZRƏBÖYÜK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ Boşyerlərəaçar sözlərdən uyğun gələnləri yaz. 1. Küçələrdəişıqforlar informasiyanı................................ 2. .....................................................................informasiya iləişləyən obyektlərdir. 3. İnsan televizordan ....................................................... informasiyalarınıalır. 4. Səs informasiyasınıötürmək üçün ................................... istifadəedilir. 5. Printer .................................................................. 6. Monitor.................................................................. 7. Samir bacısına ismarışgöndərdi. İnformasiyanın ötürülməvasitəsini qeyd et. 8. Hansıötürməvasitəsi Azərbaycandan Avstraliyaya məlumat çatdırmaq üçün yaramır? 9. Poçt vasitələrindən hansıfərqlidir? a) b) c) d) qəbul edir; ötürür; emal edir; saxlayır; toplayır termometr; çəkic; kompas; qaşıq; tərəzi; kompyuter; daraq dad; səs; qoxu; vizual; daktil mikrofon; skaner; səsucaldanlar; printer - monitorda əks olunan təsviri kağıza çıxarır; - şəkilləri kağızdan kompyuterədaxil edir; - informasiyanıkompyuterədaxil edir; - səs informasiyanıinsana ötürür - informasiyanısaxlayır; - informasiyanıötürür; - informasiyanıqəbul edir; - informasiyanıemal edir a) İnternet b) qatar c) poçt d) təyyarəe) göyərçin 59 10. Obyektlərin ümumi adınıqeyd et. 11. Hər üç şərti ödəyən obyekti müəyyən et vəadınıyaz. Cədvələbaxıb suallara cavab ver. 17. “Məstan pişikdir” və“Bütün pişiklər qaranlıqda yaxşıgörür” mülahizələrindən hansı nəticəçıxır? a) Məstanın bığlarıvar. b) Bütün pişiklər Məstana oxşayır c) Məstan qaranlıqda yaxşıgörür d) Məstan qaranlığısevmir. Doğru mülahizəni “Əgər-onda” qaydasıiləyaz Əgər .............................. və........................................., onda .................................................. 18. “İdmançılar arasında uşaqlar vəyaşlıinsanlar var” mülahizəsinəuyğun olan sxemi qeyd et. – Uşaqlar qrupu – İdmançılar qrupu – Yaşlıinsanlar qrupu a) b) c) Texnikadır İki təkəri var Bu ... Motoru var və a) qazan b) boşqab c) naxışlı əşyalar d) mətbəx əşyaları 12. Neçəgülün rəngi sarıdır? .... 13. Neçəgülün yarpaqlarının sayı2-dir? .... 14. Neçəgülün ləçəklərinin formasıüçbucaqlıdeyil?.. 15. Neçəgülün rəngi qırmızıvəya sarıdır? ... 16. Neçəgülün ləçəklərinin sayı2 vərəngi sarıdır? ... Ləçəklərin forması Yarpaqların sayı Ləçəklərin rəngi 1 oval 4 qırmızı 2 oval 2 sarı 3 üçbucaqlı 2 sarı 4 dairəvi 3 göy 60 Dərs 12/ Mövzu:ALQORİTMİN İCRAÇISI MOTİVASİYA Müəllim şagirdlərə“Robot” oyunu oynamağıtəklif edir. Onun üçün müəllim sinfi iki komandaya bölür: “Robotlar” və“İdarəedənlər”. Oyunun şərtləri belədir: “Robot düşünməyi bacarmır vəo yalnız verilən komandalarıicra edir. Robot komandanıdüz yerinəyetirməyəndəoyundan çıxarılır, “İdarə edənlərə” 1 xal verilir vəoyunu başqa robot davam etdirir. Robotun icra edəbildiyi komandalar məhduddur vəbütün komandalarıyerinəyetirəbilmir; məsələn, uça bilmir, divarıkeçəbilmir, partanın üstünəçıxa bilmir vəs. Ona görədəidarəedən düzgün komanda verməyəndəoyundan çıxarılır, “Robotlara” 1 xal verilir vəyerinəbaşqa idarəedən girir”. Müəllim müxtəlif tapşırıqlar verir vəoyunçular bu tapşırıqlarıdüzgün yerinəyetirməlidirlər; məsələn, “Lövhədə“Salam!” sözünü yazmaq”, “Birinci partada əyləşən yoldaşının məktəbli kitabçasınımüəllimin stoluna qoymaq” vəs. Müəllim oyunu bitirib şagirdlərəsuallar verir: – Eləalqoritm vermək olardımıki, robot onu yerinəyetirəbilməsin? Robot nəüçün bütün alqoritmləri yerinəyetirəbilmir? Lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. Tədqiqat sualı: Alqoritmin icraçısıona verilmişhansıkomandalarıicra edəbilər? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslikdən istifadəedərək şagirdlərin fəal iştirakıiləyeni informasiyanı şərh edir. Sinfi kiçik qruplara böləndən sonra hər qrupa tapşırıq verilir. Bütün şagird qruplarıüçün tapşırıqlar müxtəlif olsa da, şərti eynidir: a) verilmişicraçıüçün onun yerinəyetirəbildiyi 5 komanda vəyerinəyetirəbilmədiyi 5 komanda yazın; b) dərslikdəCizgiçinin komandalar siyahısına diqqətləbaxın. Cizgiçinin verilmişfiquru çəkməsi üçün oxlarla alqoritm tərtib edin. I qrup a) İcraçı: “Dərzi” İcra edəbildiyi 5 komanda İcra edəbilmədiyi 5 komanda 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 DƏRSİN MƏQSƏDİ müxtəlif formalarda verilmişsadəalqoritmləri icra etmək; sadəalqoritmlər tərtib etmək; alqoritmin icraçısının vəzifəsini izah etmək; sadəicraçıların komandalar siyahısınıtərtib etmək; verilmişalqoritmin mümkün icraçılarınımüəyyən etmək; “Cizgiçi” icraçısıüçün müxtəlif alqoritmlər tərtib etmək. Əsas ANLAYIŞLAR Alqoritm, icraçı, alqoritmin icraçısı, icraçının komandalar siyahısı Dərsin TİPİ Deduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, qrup işi, fərdi iş İstifadəolunan ÜSULLAR Rollu oyun, sual-cavab, oyun, beyin həmləsi Fənlərarası İNTEQRASİYA A-d. – 2.2.3, Riy. –2.1.1, Tex. – 1.2.3, F-t. – 4.1.1 Təchizat İşvərəqləri, qiymətləndirməvərəqləri 61 b) II qrup a) İcraçı: “Şagird” İcra edəbildiyi 5 komanda İcra edəbilmədiyi 5 komanda 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 b) III qrup a) İcraçı: “Pianoçu” İcra edəbildiyi 5 komanda İcra edəbilmədiyi 5 komanda 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 b) _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ 62 IV qrup a) İcraçı: “Rəssam” İcra edəbildiyi 5 komanda İcra edəbilmədiyi 5 komanda 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 b) MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Hər bir qrupun nümayəndəsi işlərini təqdim edir. Müəllim suallarla müraciət edir: I qrupa: – Dərzi hansıişləri görür? Onun komandalar siyahısınədən ibarətdir vəo, hansıkomandalarıicra edə bilər? (ölçünü götür, parçanıbiç, tikişqoy, düyməni tik, paltarın ətəyini qatla, ...) – Qələmi aşağısalmazdan əvvəl Cizgiçiyəhansıkomandalar verilməlidir? (məsələn: 21) Qələmin endirmənöqtəsindən vəhərəkət istiqamətindən asılıolaraq verilmişfiquru çəkmək üçün neçəcür alqoritm yazmaq olar? II qrupa: – Şagird hansıişləri görür? Onun komandalar siyahısınədən ibarətdir vəo, hansıkomandalarıicra edə bilər? (qələmi götür, dəftəri aç, dərsliyi aç, dərslikdən mətni oxu, məsələni həll et, şəkli rənglə, ...) – Qələmi aşağısalmazdan əvvəl Cizgiçiyəhansıkomandalar veriləbilər? (məsələn: 12) Verilmiş fiquru çəkmək üçün neçəcür alqoritm yazmaq olar? (başlanğıc nöqtəvəhərəkət istiqamətdən asılı olaraq) III qrupa: – Pianoçu hansıişləri görür? Onun komandalar siyahısınədən ibarətdir vəo, hansıkomandalarıicra edəbilər? (əsəri ifa et, qammanıçal, çaldığın qammanın notlarınıdəftərinəyaz, 2-ci oktavadan çal, bu hissəni forte kimi çal, ...) – Qələmi aşağısalmazdan əvvəl Cizgiçiyəhansıkomandalar veriləbilər? (məsələn: 3) Verilmiş fiquru çəkmək üçün neçəcür alqoritm yazmaq olar? (başlanğıc nöqtəvəhərəkət istiqamətindən asılı olaraq) IV qrupa: – Rəssam hansıişləri görür? Onun komandalar siyahısınədən ibarətdir vəo, hansıkomandalarıicra edəbilər? (molberti as, mənzərəçək, fırçanıboyaya batır, portret çək, çəkilmişfiqura kölgəsal, ...) – Qələmi aşağısalmazdan əvvəl Cizgiçiyəhansıkomandalar veriləbilər? (məsələn: 3) Verilmiş fiquru çəkmək üçün neçəcür alqoritm yazmaq olar? (başlanğıc nöqtəvəhərəkət istiqamətindən asılı olaraq) ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim sinfəsuallar verir: _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________ 63 – Verilmişalqoritmi ixtiyari icraçıyerinəyetirəbilərmi? Bir icraçımüxtəlif alqoritmləri yerinəyetirə bilərmi? Eyni bir alqoritmi müxtəlif icraçılar icra edəbilərlərmi? Alqoritmin icraçısıona verilmiş hansıkomandalarıicra edəbilər? Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirib onlarla birlikdənəticəçıxarır: – Alqoritmləri insanlar, heyvanlar, maşınlar icra edəbilər. Hər icraçının icra edəbiləcəyi öz komandalar siyahısı(İKS) var. Komandaları, göstərişləri həmin icraçıya verəndəbu komandalar onun İKS-nədaxil olmalıdır. Əgər verilmişkomandalar onun başa düşəcəyi komanda deyilsə, onda alqoritm yerinəyetirilməyəcək. İcraçının komandalar siyahısınəqədər böyük olarsa, o, bir o qədər çox işgörəbilər. Kompyuterin özü dəbir icraçıdır. Onun İKS-i çoxlu sayda komandalardan ibarətdir. Ona görədəkompyuterlər bir-birinəbənzəməyən müxtəlif işləri yerinəyetirəbilir. Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. YARADICI TƏTBİQETMƏ Əgər şərait varsa, müəllim kompyuterdən istifadəedəbilər. İNFO-KO diskində“xanalarda inşa” proqramınıaçır vəardıcıl komandalar verir, şagirdlər isəbu komandalarıyerinəyetirirlər. Məsələn: “qələmi aşağısal, 2 xana yuxarı, 1 xana sağa, 2 xana yuxarısağa, ...” . Bunun üçün müəllim özü əvvəlcədən müəyyən fiqur çəkir ki, sonradan uşaqlarda alınan təsvirləmüqayisəetsin. İşdəftərindəki 1– 4(a,b) çalışmaların yerinəyetirilməsi. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim tədqiqat işinin əvvəlində şagirdlərləbirlikdəmüəyyən etdikləri meyarlar üzrəqrup işlərini qiymətləndirəbilər. O, həmçinin, öz müşahidəsinə əsasən, yaxud şagirdlərin özünüqiymətləndirmə formasında dərsin məqsədlərinəuyğun meyarlarla cədvəl üzrəqiymətləndirməaparır. №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 Müxtəlif formalarda verilmişsadəalqoritmləri icra edir 2 Alqoritmin icraçısının funksiyasınıizah edir 3 Müxtəlif icraçıların komandalar siyahısınıfərqləndirir 4 Sadəicraçıların komandalar siyahısınıtəqribi olaraq tərtib edir 5 Oxlarla yazılmışalqoritmi icra edir 6 Cizgiçi üçün oxlarla alqoritm tərtib edir Refleksiya Müəllim sinfəsual verir: – Hansımaraqlıdır: icraçıolmaq, yoxsa komandalar vermək? Hansıdaha asandır? Ev tapşırığı. İşdəftərindəki 4-cü çalışmanın (c,d) bəndlərini yerinəyetirilməsi. http://onlineguru.ru/10756/view.html saytında “robot yarat” oyunu. 64 Dərs 13/ Mövzu:MƏŞHUR İCRAÇILAR MOTİVASİYA Müəllim əvvəlcədən gətirdiyi üç stəkanıstolun üstünəqoyur. Bir stəkana su, ikincisinəisəlimonad tökür. Üçüncü stəkan boşqalır. Müəllim şagirdlərəməsələni səsləndirir: – Boşstəkandan istifadəetməkləmayelərin yerlərini necədəyişmək olar? Şagirdlərin cavablarısöylənilir. Kimsəcavabıgöstərədəbilər. Müəllim lövhədəhəll alqoritmini addımlarla yazır: 1. Suyu boşstəkana tök. 2. Limonadıboşalmışstəkana tök. 3. Suyu boşalmışstəkana tök. Sonra müəllim: – Bu cür məntiqi məsələlər sizəçox rast gəlib. Onların həllini necəgöstərmək olar? Şagirdlərin cavablarıdinlənilir. Lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. Tədqiqat sualı: Məntiqi məsələlərin həll alqoritmlərini necətərtib etmək olar? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim xətti alqoritmlər haqqında şagirdlərin köhnəbiliklərini yada salır. Sonra sinfi kiçik qruplara bölüb hər bir qrupa tapşırıqlar verir. I qrup İşdəftərində2-ci tapşırıq. Ata iki oğlu iləyürüşəçıxmışdı. Onlar gəlib çayın sahilinəçatdılar. Sahildə kiçik qayıq gördülər. Lakin qayıq o qədər kiçik idi ki, ona ya ata tək, ya da iki oğul yerləşirdi. Ata və oğullar o biri sahilənecəkeçəbilərlər? II qrup İşdəftərində1-ci tapşırıq. Müxtəlif rəngli üç muncuq bir ucu düyünlənmişipədüzülüb. Bu muncuqları bir ucu düyünlənmişikinci ipəeyni qaydada köçürtmək lazımdır. Kömək üçün eyni cür düyünklənmiş bir ip dəvar. III qrup İşdəftərində3-cü tapşırıq. A vəB avtomobilləri soldan, C vəD avtomobilləri isəsağdan bir-birinə doğru hərəkət edir. Yol o qədər ensizdir ki, iki maşın yan-yana keçəbilmir. Xoşbəxtlikdən, yolun kənarında dayanacaq var, lakin orada yalnız bir maşın dayana bilər. Maşınlar öz yollarınınecədavam etdirəbilər? (Maşınlar yoldan çıxmamaq şərtiləgeriyəhərəkət edəbilər) DƏRSİN MƏQSƏDİ sadəməntiqi məsələlərin həll alqoritmlərini tərtib etmək; xətti alqoritmləri sadənümunələrləizah etmək; sadəməntiqi məsələlərin nümunəsindəalqoritmin xətti olduğunu göstərmək; mühakimələr zəncirindən istifadəetməkləməntiqi məsələlərin həll alqoritmini tərtib etmək. Əsas ANLAYIŞLAR Alqoritm, xətti alqoritm Dərsin TİPİ Deduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, qrup işi, fərdi iş İstifadəolunan ÜSULLAR Beyin həmləsi, oyun, situativ praktikum Fənlərarası İNTEQRASİYA A-d. – 2.2.3, Riy. – 2.1.1, 2.3.1, F-t. – 4.1.1 Təchizat İşvərəqləri, qiymətləndirməvərəqləri, üç muncuq, üç ip, üç stəkan, su vəlimonad 65 1-ci sahil Çay 2-ci sahil A, O1, O2 A O1, O2 A O2 O1 O2 A O1 O2 O1 A O1, O2 A A, O1, O2 IV qrup İşdəftərində4-cü tapşırıq. İki balondan biri 3 litr, o biri isə5 litr su tutur. Bu balonlardan istifadəedərək krandan 4 litr suyu necəyığmaq olar? MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Hər qrupun bir nümayəndəsi lövhəyəçıxır vəqrupun işini təqdim edir. Müəllim suallarla müraciət edir. I qrupa: – Bu alqoritmi hansıformada təqdim etdiniz? Onu cədvəl vasitəsiləbeləgöstərmək olardı: Aata, O1birinci, O2 ikinci oğuldur. – Bu alqoritmi üç yoldaşınız vasitəsiləgöstərin. Bu hansı növ alqoritmdir? O, nəüçün xəttidir? Bu alqoritmin icraçılarıkimlərdir? II qrupa: – Bu məsələdaha hansıməsələyəoxşayır? Alqoritmi necə təqdim etdiniz? Daha necətəqdim etmək olardı? Nəyə görəbu alqoritmi oxlarla göstərmək olmaz? Müəllim şagirdlərdən bu məsələnin həllini göstərməyi xahiş edir. – Bu alqoritmin icraçısıkimdir? Bu məsələnin alqoritmi hansınövdür? O, nəüçün xəttidir? III qrupa: – Bu məsələiləsiz harada rastlaşa bilərsiniz? (şəhərin dar küçələrində) Təyyarələrdəbeləproblem ola bilərmi? Alqoritmi hansıformada təqdim etdiniz? Sizdəhansınöv alqoritm alındı? Müəllim şagirdlərdən xahişedir ki, bu alqoritmi əyani olaraq göstərsinlər. Onun üçün bir tərəfdən iki qız, onlarla üzbəüz isəiki oğlan dayanır. Onlar öz yerlərini dəyişməlidir. Ortada bir uşaq üçün yer qoyulur. Müəllim: – Bu alqoritmin icraçısıkimdir? Bu məsələnin alqoritmi hansınövdür? O, nəüçün xəttidir? IV qrupa: – Bu məsələni necəhəll etdiniz? – Alqoritmi hansıformada təqdim etdiniz? №Addım Nəticə 5 litrlik balon 3 litrlik balon 1 5 litrlik balonu su ilədoldururuq 5 - 2 5 litrlik balonun suyunu 3 litrlik balona boşaldırıq 2 3 3 3 litrlik balondakısuyu boşaldırıq 2 - 4 5 litrlik balonda qalan 2 litr suyu tökürük 3 litrlik balona - 2 5 5 litrlik balonu su ilədoldururuq 5 2 6 5 litrlik balonda olan suyu 3 litrlik balona tökürük. Ona ancaq 1 litr su töküləcək. 5 litrlik balonda isə4 litr su qalacaq. 4 3 66 – Bu məsələnin daha hansıhəlli var? İki dəfə3 litrlik balonu doldurub 5 litrliyətökək. İkinci dəfə3 litrlik balonda qalan su 1 litr olar. 5 litrlik balonu boşaldıb 3 litrlikdəki suyu tökürük ora. Onda olur 1 litr su. 3 litrlik balonu bir daha doldurub tökürük 5 litrliyə. Nəticədə5 litrlik balonda 4 litr su olacaq. Müəllim: – Bu məsələnin alqoritmi hansınövdür? O, nəüçün xəttidir? Bu alqoritmin icraçılarıkim ola bilər? ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim sinfəsuallar verir: – Siz riyaziyyat dərslərindəhansıməsələləri həll edirsiniz? Bir məsələnin həll yolunu öyrənəndən sonra onu başqalarına tətbiq edəbilirsinizmi? Məsələləri həll edərkən tələb olunan addımlarıhəmişə ardıcıl olaraq icra edəbilirsinizmi? Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirib onlarla birlikdənəticəçıxarır: – Həyatımızda bəzi məsələlər yerdəyişməiləbağlıolur. Bu yerdəyişməməsələlərini müxtəlif yollarla həll etmək olur. Lakin eləməsələləri ən az addıma həll etməyəçalışmaq lazımdır. Gördüyünüz kimi, bu alqoritmləri müxtəlif formalarda təqdim etmək olar. Eləforma seçmək lazımdır ki, o daha aydın və əyani olsun. Bu alqoritmlərin hamısıxətti alqoritmlərəaiddir. Çünki bu addımlar yazıldığı ardıcıllıqla yerinəyetirilir. Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. YARADICI TƏTBİQETMƏ Bir neçəməntiqi məsələnin həlli. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim tədqiqat işinin əvvəlində şagirdlərləbirlikdəmüəyyən etdikləri meyarlar üzrəqrup işlərini qiymətləndirəbilər. O, həmçinin, öz müşahidəsinə əsasən, yaxud şagirdlərin özünüqiymətləndirmə formasında dərsin məqsədlərinəuyğun meyarlarla cədvəl üzrəqiymətləndirməaparır. №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 Sadəalqoritmləri tərtib edəbilir 2 Alqoritmin təqdimetməformalarınıtanıyır 3 Alqoritmin xətti olduğunu müəyyən edəbilir 4 Məsələni həll edərkən müxtəlif məntiqi mühakimələr irəli sürür 5 Sadəməntiqi məsələnin optimal həllini tapır 6 Mühakimələr zəncirindən istifadəetməkləməntiqi məsələlərin həll alqoritmini tərtib edir Ev tapşırığı. “Hanoy qülləsi” məsələsinin alqoritmini 4 halqa üçün yazmaq. Dərs 14/ Mövzu:ALQORİTMLƏRDƏBUDAQLANMA DƏRSİN MƏQSƏDİ gündəlik həyatda “əgər onda” qaydasıolan alqoritmlərəmisallar göstərmək; alqoritmdəbudaqlanmanıizah etmək; xətti alqoritmlərdəyarana biləcək budaqlanma şərtlərini müəyyən etmək; xətti vəbudaqlanan alqoritmlərin fərqini izah etmək; budaqlanan alqoritmləri blok-sxemlətəsvir etmək. Əsas ANLAYIŞLAR Alqoritm, şərt, budaqlanma, blok-sxem, alqoritmin sözlətəqdim edilməsi Dərsin TİPİ Deduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, qrup işi, fərdi iş 67 MOTİVASİYA Müəllim şagirdlərəməktəbəgetmək alqoritmini söyləməyi xahişedir. Şagirdlər onun blok-sxemi ilə dərslikdən tanışolurlar. Müəllim: – Hər işi ayrılıqda yerinəyetirərkən müxtəlif suallar çıxa bilər. Məsələn: “Səhər yeməyi hazırdırmı?”, “Çantanıyığmışammı?”. Daha hansısuallar ola bilər? Şagirdlərin cavablarıdinlənilir. Müəllim: – Tutaq ki, evdən çıxmazdan əvvəl siz ayaqqabılarınızın çirkli olduğunu görürsünüz. Bu zaman nə edərdiniz? Onda alqoritmi bu hal üçün necədəyişmək olar? Şagirdlərin fikirləri dinlənilir. Lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. Tədqiqat sualı: Alqoritmlərdəbudaqlanmadan nəzaman istifadəolunur? Budaqlanan alqoritmləri necətəqdim etmək olar? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslikdən istifadəedərək şagirdlərin fəal iştirakıiləyeni informasiyanı şərh edir. Sinfi kiçik qruplara böləndən sonra hər qrupa tapşırıq verilir. İstifadəolunan ÜSULLAR Beyin həmləsi, təqdimat, situativ praktikum, oyun Fənlərarası İNTEQRASİYA A-d. – 2.2.3, Riy. –2.1.1, Tex. – 1.2.3 Təchizat İşvərəqləri, qiymətləndirməvərəqləri, üç muncuq Dərsdən evəqayıt Başlanğıc Yeməyini ye Dostlarına zənget Fotoaparatlarıgötürün Parkda görüşün Göyərçinlərəyem verin Göyərçinlərin şəklini çəkin Evəqayıdın Son II qrup. Vəziyyət: Uşaqlar parkdakı göyərçinlərin fotoşəkillərini çəkmək istəyirlər. Uşaqların parkda göyərçinlərin fotoşəkillərini çəkmək üçün xətti alqoritm beləola bilər. Hansıaddımlardan sonra budaqlanma yarana biləcəyini müəyyən edin. Müvafiq yerlərdə şərt bloklarını əlavəetməkləalqoritmi yenidən yazın. Dərsdən evəqayıt Başlanğıc Atanın işdən qayıtmasını gözlə Atanla birlikdəevdən çıx Sirkin kassalarına yaxınlaşın İki bilet alın Binaya daxil olun Yerlərinizdə əyləşin Sirkətamaşa et Son I qrup. Vəziyyət: Aytən atasıiləsirkəgetmək istəyir. Aytənin atasıiləsirkəgetməsi üçün xətti alqoritm beləola bilər. Evəqayıdın Hansıaddımlardan sonra budaqlanma yarana biləcəyini müəyyən edin. Müvafiq yerlərdə şərt bloklarını əlavəetməkləalqoritmi yenidən yazın. 68 MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Hər bir qrupun nümayəndəsi işlərini təqdim edir. Müəllim suallarla müraciət edir. I qrupa: – Tapşırığın şərtindəverilmişalqoritm nəüçün xəttidir? Bu alqoritmin icrasına hansıhadisələr mane ola bilər? Nəüçün alqoritmin icrasına mane ola biləcək hadisələr yoxlanılmalıdır? Alqoritmdəhansı şərtləri yoxladınız? Əgər atanız işdən evəgec qayıdarsa, nəedərdiniz? Kassada bilet olmasaydı, nə edərdiniz? Blok-sxemdəbudaqlanmanınecəgöstərdiniz? II qrupa: – Tapşırığın şərtindəverilmişalqoritm nəüçün xəttidir? Bu alqoritmin icrasına hansıhadisələr mane ola bilər? Nəüçün alqoritmin icrasına mane ola biləcək hadisələr yoxlanılmalıdır? Alqoritmdəhansı şərtləri yoxladınız? Əgər fotoaparatınız yoxdursa, onda nəedərdiniz? Əgər hava yağmurludursa, nə edərdiniz? Əgər parkda göyərçinlər yoxdursa, onda nəedərdiniz? Blok-sxemdəbudaqlanmanınecə göstərdiniz? III qrupa: – Tapşırığın şərtindəverilmişalqoritm nəüçün xəttidir? Bu alqoritmin icrasına hansıhadisələr mane ola bilər? Nəüçün alqoritmin icrasına mane ola biləcək hadisələr yoxlanılmalıdır? Alqoritmdəhansı şərtləri yoxladınız? Əgər yolunuzun üstündəmağaza yoxdursa, onda nəedərdiniz? Əgər qələm almaq üçün pulunuz çatmazsa, onda nəedərdiniz? Blok-sxemdəbudaqlanmanınecəgöstərdiniz? IV qrupa: – Tapşırığın şərtindəverilmişalqoritm nəüçün xəttidir? Bu alqoritmin icrasına hansıhadisələr mane ola bilər? Nəüçün alqoritmin icrasına mane ola biləcək hadisələr yoxlanılmalıdır? Alqoritmdəhansı şərtləri yoxladınız? Əgər müəllimin tapşırdığıkitab sizdəevdəvarsa, onda nəedərdiniz? Əgər kitabxana yaxında deyilsə, onda nəedərdiniz? Əgər müəllimin tapşırdığıkitab kitabxanada yoxdursa, onda nəedərdiniz? Blok-sxemdəbudaqlanmanınecəgöstərdiniz? Məktəbdən çıx Başlanğıc Mağazaya gir Lazım olan qələmi al Mağazadan çıx Evəgəl Son III qrup. Vəziyyət: Mağazadan qələm almaq lazımdır. Mağazadan qələm almaq üçün xətti alqoritm beləola bilər. Hansıaddımlardan sonra budaqlanma yarana biləcəyini müəyyən edin. Müvafiq yerlərdə şərt bloklarını əlavəetməkləalqoritmi yenidən yazın. Məktəbdən çıx Başlanğıc Kitabxanaya get Lazım olan kitabıal Kitabxanadan çıx Evəgəl Son Kitabıoxu IV qrup. Vəziyyət: Müəllimin tapşırdığı kitabıoxumaq lazımdır. Müəllimin tapşırdığıkitabıoxumaq üçün xətti alqoritm beləola bilər. Hansıaddımlardan sonra budaqlanma yarana biləcəyini müəyyən edin. Müvafiq yerlərdə şərt bloklarını əlavəetməkləalqoritmi yenidən yazın. 69 ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim sinfəsuallar verir: – Biz gündəlik həyatda planlaşdırdığımız bütün işləri görəbilirikmi? Nəüçün bizim planlarımız dəyi-şir? Əgər planlaşdırdığımız hərəkətlər bir xətt boyunca gedərsə, şərtlər nəticəsindəhərəkətlərimiz necədəyişir? Alqoritmlərdə şərtlər nəzaman yaranır? Budaqlanma nədir? Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirib, onlarla birlikdənəticəçıxarır: – Xətti alqoritmlərin addımlarının ardıcıl olaraq yerinəyetirilməsinəhər hansıhadisələr mane ola bilər. Bu zaman müəyyən şərtlər yoxlanılır. Bu şərtlər yerinəyetirildikdəbir cür, yerinəyetirilmədikdəisə başqa cür hərəkət etmək lazımdır. Əgər alqoritmdəhansıisə şərt yoxlanılırsa, onda bu alqoritm artıq xətti deyil. Yəni yazılmışaddımların hamısıardıcıl olaraq yerinəyetirilməyəcək. Şərtdən asılıolaraq alqoritmin icrasıya bir, ya da digər istiqamətdəgedəcək. Başqa sözlə, şərt ödənildikdəbir qrup, ödənilmədikdəisəbaşqa qrup addımlar yerinəyetiriləcək. Alqoritmdəiki variantdan birinin seçildiyi yer budaqlanmaadlanır. Beləalqoritmlərəisə budaqlanan alqoritmlər deyilir. Müəllim “əgər onda” qaydasınıyada salıb soruşur: – Dilimizdə şərti göstərmək üçün hansısözlərdən istifadəolunur? Şagirdlərin cavablarıdinlənilir. Sonra müəllim davam edir: – Kiməsə şifahi tapşırıq verəndəalqoritmi, əlbəttə, sözlərləifadəetmək daha rahatdır. Lakin alqoritmi yazıformasında yazanda çox vaxt onun əyaniliyi itir. Budaqlanan alqoritmləri təqdim etmək üçün daha çox blok-sxem formasından istifadəolunur. Şərtlər rombların içərisindəyazılır. Rombların içindəisə“əgər”, “onda” sözləri deyil, birbaşa şərtin özü yazılır. Sxemlərin rahatlığıondadır ki, hansıaddımlardan sonra hansıaddımların yerinəyetiriləcəyi daha əyani görünür. Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. YARADICI TƏTBİQETMƏ ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Oyun. “Nəolardı?”.Oyun qruplar vəya komandalar arasında keçirilir. Bu oyunu sinif komandaları arasında məktəb viktorina və“İnformatika” gecələrindədəkeçirmək olar. Oyunun şərti belədir. Müəllim lövhədəhər hansıbir məsələnin xətti alqoritmini yazır. Məsələn: “Riyaziyyatdan ev tapşırığının yerinəyetirilməsi”, yaxud “Qayğanağın bişirilməsi”. Əvvəlcə, birinci komanda bu alqoritmin xətti icrasına mane olan hər hansıbir şərt söyləyir. Məsələn: “Qayğanaq bişirmək” alqoritminə“Yumurta varmı?”, “Yağvarmı?”, “Evdətəksənmi?” vədigər şərtlər daxil ediləbilər. Rəqib komanda alqoritmin yaranan yeni budağıüzrəicrasınısöyləyir. Sonra ikinci komanda şərti söyləyir, birinci komanda isəalqoritmi yeni budaq üzrədavam etdirir. Düzgün şərt söyləyən komandaya 1 xal verilir. Şərti düzgün söyləmədikdəisəkomandaya xal verilmir vəoyunun gedişi rəqib komandaya keçir. Alqoritmi yeni budaqdan düzgün davam etdirən komandaya 1 xal verilir. Düzgün davam etdirmədikdəisə xal verilmir vəoyunun gedişi rəqib komandaya keçir. Sonra isəyeni alqoritm yazmaqla ikinci cüt komandalar oyuna başlayır. Vaxt imkan verərsə, hər iki mərhələnin qaliblərinin final oyununu keçirmək olar. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– İşdəftərindəki 1–3(a) çalışmaların yerinəyetirilməsi. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim tədqiqat işinin əvvəlində şagirdlərləbirlikdəmüəyyən etdikləri meyarlar üzrəqrup işlərini qiymətləndirəbilər. O, həmçinin, öz müşahidəsinə əsasən, yaxud şagirdlərin özünüqiymətləndirmə formasında dərsin məqsədlərinəuyğun meyarlarla cədvəl üzrəqiymətləndirməaparır. №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 “Əgər onda” mülahizəsindən istifadəedib alqoritmi söyləyir 2 Alqoritmdəbudaqlanmanıizah edir 3 Xətti alqoritmlərdəyarana biləcək budaqlanma şərtlərini müəyyən edir 4 Budaqlanan alqoritmləri sözlətəqdim edir 5 Sözləvəsxemləverilmişbudaqlanan alqoritmləri fərqləndirir 6 Budaqlanan alqoritmləri blok-sxemləgöstərir Ev tapşırığı. İşdəftərindəki 3(b) çalışmanın yerinəyetirilməsi. 70 Dərs 15/ Mövzu:DÖVRİALQORİTMLƏR MOTİVASİYA Müəllim şagirdlərdən birinəmüraciət edir: – Çantanda olan bütün kitablarıbir-bir partanın üstünəqoy. Sonra müəllim sinfəmüraciət edir: – Yoldaşınız hər bir kitabıpartanın üzərinəqoymaq üçün hansıkomandalarıyerinəyetirdi? Şagirdlər: – Çantanıaç, kitabıgötür, partanın üstünəqoy. Müəllim: – Bu komandalar neçədəfətəkrar olundu? Bu alqoritmi necə adlandırmaq olar? Müəllim lövhədəalqoritmin blok-sxemini çəkir. – Əgər kitabların sayıqabaqcadan məlum deyilsə, o halda eyni hərəkətlər nəvaxta qədər təkrar olunacaq? – Təkrarlanan hərəkətlər olan alqoritmlər necəadlanır? Şagirdlərin fikirləri dinlənilir. Lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. Tədqiqat sualı: Təkrarlanan hərəkətlər ardıcıllığını alqoritmdənecətəsvir etmək olar? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslikdən istifadəedərək şagirdlərin fəal iştirakıiləyeni informasiyanı şərh edir. Sinfi 4 qrupa bölür. Hər qrupa tapşırıq verilir. DƏRSİN MƏQSƏDİ təbiətdəvəgündəlik həyatda təkrarlanan hadisələrəaid nümunələr göstərmək; dövri alqoritmi digərlərindən fərqləndirmək; müxtəlif cür təqdim edilən sadədövri alqoritmləri yerinəyetirmək; alqoritmdədövrü vəonun təkrarlanma sayınımüəyyən etmək; dövri alqoritmdə şərti müəyyən etmək; “Cizgiçi” icraçısıüçün dövri alqoritmləri oxlarla göstərmək. Əsas ANLAYIŞLAR Dövr, dövri alqoritm, “Təkrarla” komandası, dövrün şərti Dərsin TİPİ İnduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, fərdi iş, qruplarla iş İstifadəolunan ÜSULLAR Situasiyanın yaradılması, beyin həmləsi, sual-cavab, modelləşdirmə, oyun Fənlərarası İNTEQRASİYA Riy. – 2.1.1, Tex. – 1.2.3 Təchizat Rəngli karandaşlar, işvərəqləri, qiymətləndirməvərəqləri Başlanğıc Çantanıaç Kitabıpartanın üstünəqoy Çantanıbağla Çantada kitab var? hə yox Kitabıçıxart Son 71 I qrup Sxeməbaxın. Hər üç alqoritm “İlqarın məktəbdən evəgetməsi” alqoritmidir. Alqoritmlərdəboşyerləri sxeməuyğun olaraq doldurun. c) b) Başlanğıc 1. Məktəbdən çıx 2. TƏKRARLA ___DƏFƏ 3. 1 xana irəli get 4. Sağa dön 5. TƏKRARLA ___DƏFƏ 6. 1 xana irəli get 7. _________ 8. TƏKRARLA ___DƏFƏ 9. 1 xana irəli get Son Başlanğıc Məktəbdən çıx Düz get Sağa dön Aptekə çatdınmı? Düz get a) ____ ____ ___ Düz get Son hə ___ hə yox yox ___ Aptek Mağaza Məktəb Ev 72 II qrup Sxeməbaxın. Hər üç alqoritm “İlqarın məktəbdən evəgetməsi” alqoritmidir. Alqoritmlərdəboşyerləri sxeməuyğun olaraq doldurun. c) b) Başlanğıc 1. Məktəbdən çıx 2. TƏKRARLA ___DƏFƏ 3. 1 xana irəli get 4. Sağa dön 5. TƏKRARLA ___DƏFƏ 6. 1 xana irəli get 7. _________ 8. TƏKRARLA ___DƏFƏ 9. 1 xana irəli get Son Başlanğıc Məktəbdən çıx Düz get Sağa dön Aptekə çatdınmı? Düz get a) ____ ____ ___ Düz get Son hə ___ hə yox yox ___ Aptek Mağaza Məktəb Ev 73 III qrup Sxeməbaxın. Hər üç alqoritm “İlqarın məktəbdən evəgetməsi” alqoritmidir. Alqoritmlərdəboşyerləri sxeməuyğun olaraq doldurun. c) b) Başlanğıc 1. Məktəbdən çıx 2. TƏKRARLA ___DƏFƏ 3. 1 xana irəli get 4. Sola dön 5. TƏKRARLA ___DƏFƏ 6. 1 xana irəli get 7. _________ 8. TƏKRARLA ___DƏFƏ 9. 1 xana irəli get Son Başlanğıc Məktəbdən çıx Düz get Sola dön Aptekə çatdınmı? Düz get a) ____ ____ ___ Düz get Son hə ___ hə yox yox ___ Aptek Mağaza Məktəb Ev 74 IV qrup Sxeməbaxın. Hər üç alqoritm “İlqarın məktəbdən evəgetməsi” alqoritmidir. Alqoritmlərdəboşyerləri sxeməuyğun olaraq doldurun. MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Hər qrupun bir nümayəndəsi qrupun işvərəqi iləlövhəyəçıxır işi lövhədən asıb təqdim edir. Müəllim suallar verir. I qrupa: – Bu alqoritmlər bir-birindən nəiləfərqlənir? – Təkrarlanan hərəkətlər hansılardır? – Onların sayınınecəmüəyyən etdiniz? II qrupa: – b alqoritmindəboşyerlərənə əlavəetdiniz? – balqoritmindədövr nəzaman bitir? c) b) Başlanğıc 1. Məktəbdən çıx 2. TƏKRARLA ___DƏFƏ 3. 1 xana irəli get 4. Sola dön 5. TƏKRARLA ___DƏFƏ 6. 1 xana irəli get 7. _________ 8. TƏKRARLA ___DƏFƏ 9. 1 xana irəli get Son Başlanğıc Məktəbdən çıx Düz get Sola dön Aptekə çatdınmı? Düz get a) ____ ____ ___ Düz get Son hə ___ hə yox yox ___ Aptek Mağaza Məktəb Ev 75 III qrupa: – calqoritminin yazılışınecəadlanır? – c alqoritmindədövr nəzaman bitir? IV qrupa: Tutaq ki, biz aptekin, mağazanın vəevin bir-birindən hansıməsafədəyerləşdiyini bilmirik. O halda bu üç alqoritmdən hansıdoğru olar? ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim sinfəmüraciət edir: – Bu yazılışlardan hansıdaha aydındır? Bu yazılışlar necəadlanır? Sizcə, alqoritmi necəqısa yazmaq olar? Alqoritmi sözlənecəyazdınız? Dövr nədir? Alqoritmlərdədövr nəzaman dayanır? Dövrləri alqoritmdənecətəsvir etmək olar? Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirib, onlarla birlikdənəticəçıxarır: – Əgər alqoritmdəkomandalar qrupu bir neçədəfətəkrarlanırsa, onda deyilir ki, alqoritmdədövr var vəeləalqoritmləri dövri alqoritmləradlandırırlar. Dövri alqoritmlərdə, adətən, dövrün qurtarmaq şərti vəya təkrarlanmaların sayıgöstərilir. Sizin məsələlərinizdə, məsələn, b) alqoritmindədövrün təkrarlanma sayıgöstərilir, c) alqoritmindəisədövrün qurtarma şərti göstərilir. – Əgər təkrarlanmaların sayı əvvəlcədən məlumdursa, onda alqoritmin sözləyazılışında “TƏKRARLA ..... DƏFƏ” komandasından istifadəolunur. Nöqtələrin yerindəkonkret ədəd yazılır. Bu komandadan sonra isətəkrarlanan komandalar yazılır. – Əgər təkrarlanmaların sayı əvvəlcədən məlum deyilsə, onda dövrün şərtindən istifadəedilir. Bu zaman alqoritmin sözləyazılışında “TƏKRARLA NƏQƏDƏR Kİ...” komandasından, blok-sxemlə yazılışında isərombdan istifadəedilir. Dövri alqoritmləri oxlarla da yazmaq olur. Bu zaman təkrarlanan komandalarımötərizədə, təkrarlanmaların sayınıisəmötərizədən sonra rəqəmləyazmaq lazımdır. (2 1 2 121)3 Məsələn, bu alqoritmin icrasınəticəsindəbeləbir fiqur alınar: Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. YARADICI TƏTBİQETMƏ ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––--Oyun. Oyun qruplar vəya komandalar arasında keçirilir. Oyunun şərtləri belədir. Bir komanda digərinəhər hansıbir alqoritmin adınısöyləyir. Əgər alqoritmdətəkrarlanan addımlar varsa, rəqib komanda onlarısadalayır. Addımların təkrarlanma sayıqabaqcadan bilinirsə, onu söyləyirlər. Əgər komanda doğru cavab verərsə, 1 xal qazanır vəsual vermək növbəsi həmin komandaya keçir. Əgər komanda doğru cavab verməzsə, onda 1 xal itirir vəsual növbəsi əvvəlki komandada qalır. Məsələn, “Dağılmışkarandaşlarıqutuya yığmaq”. Təkrarlanan addımlar: karandaşıyerdən götür; karandaşıqutuya qoy. Təkrarların sayı: dağılan karandaşların sayıqədər. “Qum topasınıvedrəilədaşımaq”. Təkrarlanan addımlar: qum topasının yanına get; vedrəni qumla doldur; lazım olan yerəget; vedrəni boşalt. Təkrarların sayı: məlum deyil. “Muncuqlarıipəkeçirmək”. Təkrarlanan addımlar: muncuğu götür; muncuğu ipəkeçirt. Təkrarların sayı- muncuqların sayıqədər. “2 x 125=” misalınıhəll etmək. Təkrarlanan addımlar: yoxdur. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––--İşdəftərindəki 1, 2, 3(a), 4(a) çalışmaların yerinəyetirilməsi. 76 QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim tədqiqat işinin əvvəlində şagirdlərləbirlikdəmüəyyən etdikləri meyarlar üzrəqrup işlərini qiymətləndirəbilər. O, həmçinin, öz müşahidəsinə əsasən, yaxud şagirdlərin özünüqiymətləndirmə formasında dərsin məqsədlərinəuyğun meyarlarla cədvəl üzrəqiymətləndirməaparır. №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 Təkrarlanan hərəkətlər ardıcıllığına aid nümunələr göstərir 2 Verilmişdövri alqoritmi digərlərindən fərqləndirir 3 Dövri alqoritmin müxtəlif təqdimetməformalarınıizah edir 4 Sadədövri alqoritmləri yerinəyetirir 5 Alqoritmdədövrü vəonun təkrarlanma sayınımüəyyən edir 6 Dövri alqoritmdə şərti müəyyən edir 7 “Cizgiçi” icraçısıüçün dövri alqoritmləri oxlarla göstərir Ev tapşırığı. İşdəftərindəki 3(b), 4(b) çalışmaların yerinəyetirilməsi. Kiçik summativ qiymətləndirmə 1. Alqoritmi icra et. 2. Cizgiçi aşağıdakıalqoritmi yerinəyetirməkləhansıfiquru çəkəcək? Onu qeyd et. 1 1 1 1 1 3 3. Cizgiçi verilmişfiquru çəkmək üçün hansıalqoritmi yerinəyetirməlidir? Onu qeyd et. 4 3 4 3 1 4 1 3 3 1 4 3 4 2 2 4 3 4 3 1 __________________________ __________________________ __________________________ __________________________ __________________________ __________________________ Başlanğıc 1. KƏNDİR sözünü yaz 2. Sağdan iki hərfi poz 3. Birinci hərfi B hərfi ilə əvəz et 4. B hərfini Q hərfi ilə əvəz et 5. Alınan sözü yaz Son 77 Başlanğıc İrəli 4 Geri 2 Son İrəli 4 Geri 2 Geri 2 Geri 2 4. Çəyirtkəqırmızınöqtənin üstündədir. Onun komandalar siyahısına yalnız “İrəli 4” və“Geri 2” komandalarıdaxildir. Alqoritmi icra edəndən sonra Çəyirtkəhansı ədədin üstünədüşəcək? 5. Sözləyazılmışhansıalqoritm blok-sxeməuyğundur? 6. Çəyirtkəqırmızınöqtənin üstündədir. Onun komandalar siyahısına yalnız “İrəli 5” və“Geri 3” komandalarıdaxildir. Alqoritmi icra edəndən sonra Çəyirtkəhansı ədədin üstünədüşəcək? 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Başlanğıc Dərsdən evəqayıt Son Dincəl Acmısan? Yemək ye hə yox Ev tapşırıqlarınıyerinə yetir Başlanğıc 1. Dərsdən evəqayıt 2. Əgər acmısansa Onda 3. Yemək ye Əks halda 4. Dincəl 5. Ev tapşırıqlarınıyerinəyetir Son Başlanğıc 1. Dərsdən evəqayıt 2. Əgər acımısansa Onda 3. Yemək ye 4. Dincəl 5. Ev tapşırıqlarınıyerinəyetir Son Başlanğıc 1. TƏKRARLA 3 DƏFƏ 2. İrəli 5 3. Geri 2 4. Geri 2 Son 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 78 7. Çəyirtkəqırmızınöqtənin üstündədir. Onun komandalar siyahısına yalnız “İrəli 5” və“Geri 2” komandalarıdaxildir. Alqoritmi icra edəndən sonra Çəyirtkə4 nöqtəsinin üzərinədüşdü. Təkrarlanmaların sayınımüəyyən et vənöqtələrin yerinəyaz. 8. Çəyirtkəqırmızınöqtənin üstündədir. Onun komandalar siyahısına yalnız “İrəli 5” və“Geri 2” komandalarıdaxildir. Çəyirtkənin 1 nöqtəsinin üzərinədüşməsi üçün alqoritm yaz. 9. Cizgiçiyəbeləbir alqoritm verilmişdir. O, hansıfiquru çəkəcək? Bu alqoritmi oxlarla yaz. 10. Cizgiçi aşağıdakıalqoritm nəticəsindəsağdakı fiquru çəkmişdir. Alqoritmdənöqtələrin yerinə lazım olan komandanı, yaxud təkrarlanmaların sayınıyaz. Cizgiçi bu alqoritmi ictra etdikdən sonra hansınöqtədəolacaq? Bu nöqtəni göstər. 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Başlanğıc 1. TƏKRARLA ... DƏFƏ 2. İrəli 5 3. Geri 2 4. Geri 2 Son 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Başlanğıc ______________________ ______________________ ______________________ ______________________ Son Başlanğıc 1. AŞAĞI 6 2. SAĞA 3 3. QƏLƏMİENDIR 4. SAĞA 5 5. YUXARI 3 6. SOLA 5 7. YUXARI 2 8. SAĞA 5 9. QƏLƏMİQALDIR Son 2 1 ( .... 1 3 1 2 ....1 3 1 3 2) ..... 79 ALT STANDARTLAR ÜZRƏ REALLAŞDIRILACAQ BACARIQLAR 3.1.2. Kompyuterin əsas və əlavəqurğularıiləişzamanıtələb olunan ümumi qaydalarıvə təhlükəsizlik qaydalarınıizah edir. 3.2.1. Printerləişləmək bacarıqlarınınümayişetdirir. 3.2.2. Kompyuterdəmüvafiq əməliyyatları(fayllarıyadda saxlamaq, fayl vəqovluqların adınıdəyişdirmək, onlarısilmək, çap etmək) icra edir. 3.2.3. Kompyuterdəki sadəproqramların arayışmenyusundan istifadəedir. 3.2.4. Kalkulyator proqramında müvafiq əməliyyatlarıyerinəyetirir. 3.2.5. Kompyuterdəöyrədici tipli proqramlarla işbacarığınınümayişetdirir. 3.2.6. Müvafiq mərhələdəişzamanıtexniki təhlükəsizlik qaydalarına riayət edir. 3.3.1. Müxtəlif şəkillərin çəkilməsindəmüvafiq əməliyyatları(digər şəkillərdən fraqmentlər kəsib götürmək vəya surətini çıxarmaq) yerinəyetirir. 3.3.2. Verilmişrəsmləri, mozaikaları, sadənaxışlarıqurur, onlara müxtəlif formalarda mətnlər daxil edir. 3.3.3. Çəkdiyi şəkillərin atributlarınıdəyişir. 3.3.4. Çəkdiyi şəkilləri müxtəlif formalara salmaqla nümayişetdirir. 3.3.5. Çəkdiyi şəkilləri çap etmək üçün müvafiq parametrləri müəyyənləşdirir. 3.3.6. Çəkdiyi şəkilləri çap edir. 3.4.1. Müəllimin diktəsi iləkompyuterdəmətn yığır. 3.4.2. Yığdığımətndəformatlaşdırma elementlərini (mətni səhifələmək, mətni müxtəlif formalara salmaq, mətnəmarker qoymaq, abzasımüəyyənləşdirmək) tətbiq edir. 3.4.3. Mətni çap etmək üçün müvafiq parametrləri müəyyənləşdirir. 3.4.4. Hazır mətnləri çap edir. TƏDRİS VAHİDİ –3 KOMPYUTERDƏ İŞ TƏDRİS VAHİDİÜZRƏÜMUMİ SAATLARIN MİQDARI: 10 saat KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ: 2 saat BÖYÜK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ: 1 saat 80 Dərs 16/ Mövzu:QRAFİK REDAKTORUN ALƏTLƏRİ MOTİVASİYA Müəllim sinfəmüraciət edir: – Qrafik redaktor nədir? Kompyuterdəhansıqrafik redaktorda işləmisiniz? Qrafik redaktorun hansı alətlərini tanıyırsınız? Proyektordan (vəya dərslikdən) istifadəedən müəllim şagirdlərin Paint proqramında aşağısiniflərdən öyrəndikləri alətlərin funksiyalarınıyada salır. Sonra müəllim şagirdlərin diqqətini dərslikdəolan iki siçan şəklinəyönəldir. – Siçan şəkillərindən hansıdaha səliqəli çəkilib? Hər bir şəklin çəkilməsindəhansıalətlərdən istifadə olunub? Şagirdlərin fikirləri dinlənilir. Lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. Tədqiqat sualı: Qrafik redaktorda şəkli səliqəilənecəçəkmək olar? Əyri xətt alətindən necə istifadəolunur? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslikdən istifadəedərək şagirdlərin fəal iştirakıiləyeni informasiyanıvə“Əyri xəttaləti ilə işalqoritmi”ni şərh edir. Bu zaman o, proyektordan istifadəedərək əyri xətt alətinin seçilməsi, onun vasitəsilə əyri xəttin çəkilməsi haqqında məlumatlarıtəqdim edir. Müəllim şagirdlərləkompyuterdəiş vətəhlükəsizlik texnikasıqaydalarınıtəkrar edir. Şagirdlər onlara verilmiştapşırığıyerinəyetirirlər. MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Şagirdlər işlərini təqdim edirlər. Onların çəkdikləri şəkillər müzakirəedilir. Müəllim Paint proqramında alətlərin harada yerləşdiklərini, işsahəsinin, şəkillərin ölçüləri barədəmüxtəlif suallar verəbilər: – Gəmini, dalğalarınecəçəkdiniz? Günəşi çəkərkən hansıalətdən istifadəetdiniz? DƏRSİN MƏQSƏDİ qrafik redaktorun təyinatınıizah etmək; Paint proqram pəncərəsinin əsas hissələrini sadalamaq; alətlərin təyinatınıgöstərmək; şəkli çəkmək üçün lazım olan aləti seçmək; əyri xətt aləti iləişbacarıqlarınınümayişetdirmək; sadə şəkillər çəkmək Əsas ANLAYIŞLAR Qrafik redaktor, əyri xətt aləti, rəng seçimi aləti, hava fırçasıaləti Dərsin TİPİ Deduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, fərdi iş, cütlərləiş İstifadəolunan ÜSULLAR Müsahibə, mini-mühazirə, təqdimat, kompyuterdəiş Fənlərarası İNTEQRASİYA H-b. – 4.2.1, 4.2.2, Riy. – 3.2.2, T-i. – 2.2.4, Tex. – 4.1.2 Təchizat Kompyuter otağı, noutbuk, proyektor, işvərəqləri, qiymətləndirməvərəqləri Proqram təminatı Paint qrafik redaktoru Tapşırıq: Paint proqramında Əyri xətt, Hava fırçası, Düz xəttalətlərindən istifadəetməklə şəkli çəkin vəkompyuterin yaddaşında “Gəmi” adıiləsaxlayın. 81 ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim: – Nəüçün Paint qrafik redaktorunda çoxlu alət var? (Müxtəlif funksiyalarıvar.) Əyri xəttalətini nə vaxt istifadəetmək olar? Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirib, onlarla birlikdənəticəçıxarır: – Rəssam şəkil çəkərkən müxtəlif alətlərdən istifadəetdiyi kimi, Paint proqramında da müvafiq rəsm alətləri nəzərdətutulmuşdur. Tez bir zamanda keyfiyyətli şəkil hazırlamaq üçün bəzən həmin alətlər kifayət etmir. Məsələn, istədiyiniz xətti Karandaşvəya Fırçaaləti iləçəkmək o qədər dəasan deyil. Qrafik redaktorda əyri xətləri daha səliqəli çəkmək üçün xüsusi alətdən Əyri xəttalətindən istifadə olunur. Qrafik redaktorun digər bir alətindən dətez-tez istifadəolunur. Hava fırçasıadlanan bu alət düyməsi vasitəsiləseçilir. KarandaşvəFırça kimi, Hava fırçasının da qoyduğu izin qalınlığınıdəyişmək olar. Bu alətin qoyduğu iz siçanınecəhərəkət etdirməkdən asılıdır. Siçan nəqədər yavaşhərəkət etdirilsə, əsl hava fırçasında olduğu kimi, rəsm bir o qədər sıx alınacaq. Bu alətdən istifadəetməklə, maraqlı şəkillər çəkmək olar. Bəzən rəngi palitradan deyil, rəsmin özündən seçmək daha əlverişli olur. Bu məqsədlə Rəng seçimi (Pipet) alətindən istifadəolunur. Alətlər qutusundan alətini seçib, siçanın göstəricisini rəsmin lazım saydığınız yerindəçıqqıldatmaq lazımdır. Pipet çıqqıldadılan nöqtənin rəngini “özünəçəkəcək”. Bu rəng əsas rəng kimi palitrada əks olunacaq. Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. YARADICI TƏTBİQETMƏ İşdəftərindəki 2, 3, 5-ci çalışmaların yerinəyetirilməsi. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim müşahidəyə əsasən aşağıdakımeyarlar üzrə, yaxud özünün tərtib etdiyi digər meyarlar cədvəlinə əsasən hər bir şagird (cütlük) üçün təlim məqsədlərinənəqədər nail olunduğunu qiymətləndirəbilər. №Meyarlar Qiymət (+ vəya -) 1 Paint proqramında alətlərin təyinatınıbilir 2 Əyri xətt alətindən istifadəetməklə əyri xətt çəkir 3 Hava fırçasından istifadəedir 4 Rənglər seçimi alətindən istifadəetməklədüzgün rənglər seçir 5 Sadə şəkillər çəkir 6 Çəkdiyi şəkli yaddaşda saxlaya bilir Ev tapşırığı. İşdəftərindəki 4-cü çalışmanın yerinəyetirilməsi. Dərs 17/ Mövzu: ŞƏKLİN FORMASININ DƏYİŞDİRİLMƏSİ DƏRSİN MƏQSƏDİ şəklin fraqmentini seçdirmək; şəklin fraqmentini böyüdüb-kiçiltmək; şəklin fraqmentini əymək; şəklin fraqmentini şaquli vəüfüqi oxa nəzərən döndərmək. Əsas ANLAYIŞLAR Şəklin fraqmenti, seçdirməaləti, şəklin döndərilməsi, əyilməsi Dərsin TİPİ Deduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, fərdi iş, cütlərləiş İstifadəolunan ÜSULLAR Beyin həmləsi, diskussiya, kompyuterdəiş Fənlərarası İNTEQRASİYA H-b. – 4.2.1, 4.2.2, T-i. – 2.2.4, Tex. – 4.1.2 Təchizat Rəngli karandaşlar, kompyuter otağı, proyektor, qiymətləndirməvərəqləri Proqram təminatı Paint qrafik redaktoru 82 Tapşırıq: Dərslikdəverilmişalqoritmlərdən istifadəetməklə aşağıdakıgöstərişləri yerinəyetirin. 1. Qrafik redaktorda ixtiyarıbir ağac şəkli çək vəonu rənglə. 2. Çəkilmişobyekti tam olaraq seçdir. 3. Obyekti əlavə2 nüsxədəçoxalt. 4. Obyektin birini böyüt, o birini isəkiçilt. 5. Birinci şəkli soldan sağa döndər. 6. Ağaclardan birinin surətini al vəonu açıq-boz rəngdəboya. 7. Onu üfüqi istiqamətdə əymək üçün dərslikdəolan alqoritmi yerinəyetir və Horizontalsahəsində60 yaz. 8. Surəti alınmışağacıonun kölgəsinin qarşısına gətir. 9. Şəkli kompyuterin yaddaşında saxla. MOTİVASİYA Müəllim şagirdlərəmüraciət edir: – Dərslikdəolan əsas şəklədiqqətləbaxın. Bu şəkildəoxşar obyektləri göstərin. Hansıobyektlər formasınıdəyişib? Onların formalarınecədəyişmişdir? Şagirdlərin fikirləri dinlənilir. Lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. Tədqiqat sualı: Paint proqramında şəklin fraqmentini müxtəlif formalara necəsalmaq olar? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslikdən istifadə edərək, şagirdlərin fəal iştirakı iləyeni informasiyanıvə“Şəklin fraqmentinin böyüdülməsi, yaxud kiçildilməsi”, “Şəklin fraqmentinin əyilməsi” və “Şəklin fraqmentinin döndərilməsi” alqoritmlərini şərh edir. Bu zaman o, proyektordan istifadəedərək şəklin fraqmentinin seçdirilməsi, onların böyüdülüb-kiçildilməsi, əyilməsi və döndərilməsi haqqında məlumatlarıtəqdim edir. Müəllim şagirdlərləkompyuterdəişvətəhlükəsizlik texnikasıqaydalarınıtəkrar edir. Şagirdlər işdəftərində1-ci çalışmanıyerinəyetirirlər. MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Şagirdlər işlərini təqdim edirlər. Onların çəkdikləri şəkillər müzakirəedilir. Müəllim müvafiq suallar verir: – Paint proqramında seçdirməalətindən nəvaxt istifadəolunur? İstədiyiniz obyekti necəseçdirmək olar? Obyektin ölçülərini necədəyişdirdiniz? Obyekti necədöndərdiniz? Obyektin kölgəsini necə çəkdiniz? ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim: – Qrafik redaktorda obyektin ölçülərini necədəyişmək olar? Çəkilmişobyektləri müxtəlif formalara necəsalmaq olar? Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirib, onlarla birlikdənəticəçıxarır: – Şəkildəeyni bir obyekti müxtəlif formalarda təsvir etmək lazım gəlir. Paint proqramında şəklin fraqmentini müxtəlif formalara salmaq olur. Şəklin fraqmenti üzərindəböyütmək, kiçiltmək, sıxmaq, döndərmək, yaxud əymək əməliyyatlarıaparmaq olar. 83 Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. YARADICI TƏTBİQETMƏ İşdəftərindəki 2 və3-cü çalışmaların yerinəyetirilməsi. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim müşahidəyə əsasən aşağıdakımeyarlar üzrə, yaxud özünün tərtib etdiyi digər meyarlar cədvəlinə əsasən hər bir şagird (cütlük) üçün təlim məqsədlərinənəqədər nail olunduğunu qiymətləndirəbilər. №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 Seçdirməaləti iləişləyəbilir 2 Şəklin ölçülərini dəyişir 3 Şəkli əyir 4 Şəkli soldan sağa, yuxarıdan aşağıya döndərir 5 Şəkli yaddaşda saxlaya bilir Ev tapşırığı. EvdəPaint proqramında kölgəli əşya çəkmək vəfləş-diskəyazıb, növbəti dərsəgətirmək. Dərs 18/ Mövzu:SİMMETRİK FİQURLARIN ÇƏKİLMƏSİ MOTİVASİYA – Simmetriya nədir? Ətrafınıza diqqətləbaxın. Hansısimmetrik obyektlər görürsünüz? Təsviri incə-sənət dərslərindəsimmetrik fiqurlarınecəçəkirsiniz? Müəllim şagirdlərdən bir-iki nəfəri lövhəyəçıxarıb dibçək vəya güldan çəkməyi xahişedir. O, sual verir: – Nəüçün əl iləçəkərkən güldanın sol tərəfi sağtərəfi iləeyni olmur? Dibçəyi necəçəkmək olar ki, onun sol tərəfi sağtərəfinin güzgü əksi olsun? Şagirdlərin fikirləri dinlənilir. Lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. Tədqiqat sualı:Paint proqramında simmetriyasıolan fiqurlarınecəçəkmək olar? DƏRSİN MƏQSƏDİ simmetrik fiqurlara misallar göstərmək; fiqurun simmetriya oxunu müəyyən etmək; şəklin fraqmentini müxtəlif formalara salmaq; simmetriyasıolan fiqurlarıçəkmək. Əsas ANLAYIŞLAR Fraqmentin döndərilməsi, simmetriya, seçdirməaləti Dərsin TİPİ Deduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, cütlərləiş, fərdi iş İstifadəolunan ÜSULLAR Beyin həmləsi, diskussiya, təqdimat, kompyuterdəiş Fənlərarası İNTEQRASİYA Riy. – 3.2.2, 3.2.3, H-b. – 4.2.1, 4.2.2, Tex. – 4.1.2, T-i. – 2.2.4 Təchizat Rəngli karandaşlar, işvərəqləri, kompyuter otağı, proyektor, rəngli kağızlar, qayçı, qiymətləndirməvərəqləri Proqram təminatı Paint qrafik redaktoru 84 TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslikdən istifadəedərək, şagirdlərin fəal iştirakıilə yeni informasiyanıvə“Simmetriyasıolan fiqurun çəkilməsi” və“Şəklin kompyuterdəsaxlanması” alqoritmlərini şərh edir. Bu zaman o, proyektordan istifadəedərək şəklin fraqmentinin seçdirilməsi, onun surətinin çıxarılması, fırladaraq simmetrik hissənin alınmasıhaqqında məlumatlarıtəqdim edir. Müəllim şagirdlərləkompyuterdəişvətəhlükəsizlik texnikası qaydalarınıtəkrar edir. Şagirdlər işdəftərində1-ci tapşırığı yerinəyetirirlər. Qeyd.Müəllim hər cütlüyəmüxtəlif simmetrik fiqurlar çəkməyi dətapşıra bilər. MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Şagirdlər işlərini təqdim edirlər. Onların çəkdikləri şəkillər müzakirəolunur. Şagirdlər tapşırığıyerinə yetirərkən nədəçətinlik çəkdiklərini söyləyirlər. Müəllim onların işləri iləbağlımüxtəlif suallar verə bilər: – Paint proqramında seçdirməalətindən necəistifadəetdiniz? İstədiyiniz obyektin surətini necə aldınız? Güldanın oturacağınıhansıalətləçəkdiniz? Gülləri necəçəkdiniz? ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim: – Simmetrik fiqur nədir? Simmetrik fiqurlarıçəkərkən əsas nəyəfikir vermək lazımdır? Paint qrafik redaktorunda simmetrik fiqurlarınecəçəkmək olar? Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirib, onlarla birlikdənəticəçıxarır: – Qrafik redaktorda asanlıqla müxtəlif simmetrik fiqurlar çəkmək olar. Onun üçün fiqurun bir hissəsini çəkib, onun surətini almaq lazımdır. Həmin surəti soldan sağa vəya yuxarıdan aşağıya döndərib, iki hissəni yapışdırmaq lazımdır. Bu halda çəkilmişfiqurlar tam simmetrik olur. Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. YARADICI TƏTBİQETMƏ Şagirdlər rəngli kağızlardan simmetrik fiqurlar kəsməlidirlər. İşdəftərindəki 2 və3-cü çalışmaların yerinəyetirilməsi. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim müşahidəyə əsasən aşağıdakımeyarlar üzrə, yaxud özünün tərtib etdiyi digər meyarlar cədvəlinə əsasən hər bir şagird (cütlük) üçün təlim məqsədlərinənəqədər nail olunduğunu qiymətləndirəbilər. №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 Fraqmenti seçdirəbilir 2 Seçdirilmişfraqmentin yerini dəyişəbilir 3 Seçdirilmişfraqmentin surətini ala bilir 4 Seçdirilmişfraqmenti soldan sağa, yuxarıdan aşağıya döndərəbilir 5 Simmetrik fiqurlar çəkəbilir. Ev tapşırığı. İşdəftərindəki 4-cü çalışmanın yerinəyetirilməsi. 85 Dərs 19/ Mövzu:MOZAİKA VƏNAXIŞLARIN QURULMASI MOTİVASİYA Müəllim sinfəmüraciət edir: – Mozaika nədir? Metro iləgetmisinizmi? Bakının hansımetro stansiyasında mozaika görmüsünüz? Müəllim mozaikalı şəkli şagirdlərəgöstərir vəsoruşur: – Bu təsviridüzəltmək üçün hansıhəndəsi fiqurdan istifadəedilib? – Həmin fiqurlardan digər təsvirlər almaq olarmı? Şagirdlərin cavablarıdinlənilir. Müəllim şagirdlərdən birini lövhədəhər hansıbir naxışçəkməyədəvət edir. Müəllim sual verir: – Naxışlamozaikanın hansıümumi vəfərqli xassələri var? Şagirdlərin cavablarıdinlənilir. Lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. Tədqiqat sualı: Paint proqramında mozaika vənaxışlarınecəhazırlamaq olar? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslikdən istifadəedərək, şagirdlərin fəal iştirakıiləyeni informasiyanıvə“Naxışın qurulması” alqoritmini şərh edir. Bu zaman o, proyektordan istifadəedərək sadəfiqurların çəkilməsi, onların surətinin alınmasıvəçoxaldılaraq naxışların düzəldilməsi haqqında məlumatıtəqdim edir. Müəllim şagirdlərləkompyuterdəişvətəhlükəsizlik texnikasıqaydalarınıtəkrar edir. Şagirdlər onlara verilmiştapşırığıyerinəyetirirlər. MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Şagirdlər işlərini təqdim edirlər. Onların çəkdikləri şəkillər müzakirəolunur. Müəllim suallar verəbilər: – Paint proqramında seçdirməalətindən necəistifadəetdiniz? Mozaika hansıelementlərdən düzəldilmişdir? Bu elementləri çəkmək üçün hansıalətlərdən istifadəetdiniz? Onu necəçoxaltdınız? ( klavişini basılısaxlayaraq) Naxışı əl iləçəkmək asandır, yoxsa kompyuterdəçəkmək? Nəüçün? Seçdirməalətindən istifadəedərkən onun hansıvariantınıseçirdiniz – fonu ilə, yoxsa fonsuz? DƏRSİN MƏQSƏDİ seçdirilmişfraqmenti çoxaltmaq; Mozaikanın elementlərini çəkmək; çəkilmişelementləri çoxaltmaqla müxtəlif mozaikalar hazırlamaq; naxışlar çəkmək. Əsas ANLAYIŞLAR Mozaika elementləri, naxışlar Dərsin TİPİ Deduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, cütlərləiş, fərdi iş İstifadəolunan ÜSULLAR Modelləşdirmə, beyin həmləsi, diskussiya, təqdimat, kompyuterdəiş Fənlərarası İNTEQRASİYA Riy. – 3.2.2, 3.2.3, H-b. – 4.2.1, 4.2.2, Tex. – 4.1.2, 4.1.3, T-i. – 2.2.4 Təchizat Mozaikalı şəkil, naxışlarıolan əşyalar, rəngli kağız, qiymətləndirməvərəqləri, proyektor, noutbuk, kompyuter otağı Proqram təminatı Paint qrafik redaktoru Tapşırıq: 1. Dərslikdəverilmişalqoritmlərdən istifadəetməkləPaint proqramında mozaika vəya naxış(xalça) hazırlayın. 2. Həmin şəkli işmasasında yerləşdirin. (FileSet As Background (Centered)) 86 ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim: – Mozaikalarınecədüzəltdiniz? Mozaika düzəltmək üçün əvvəlcənələri hazırlamaq lazımdır? Bu hissələrənədeyilir? (mozaikanın elementləri). Naxışçəkərkən hansıalətlərdən istifadəetdiniz? Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirib, onlarla birlikdənəticəçıxarır: – Paint qrafik redaktorunda çox asan yolla mozaika vənaxışlar yaratmaq olar. Onun üçün mozaikanın bir vəya bir neçəfiqurunu hazırlamaq lazımdır. Bu fiqurlar mozaikanın elementləri adlanır. Sonra bu elementləri çoxaltmaqla lazımi yerlərəaparıb qoymaq olar. Əgər naxışıeyni fiqurdan düzəltmək istəyiriksə, bu zaman onu çoxaltmaqla asanlıqla gözəl naxışlar düzəltmək olar. Bir fiqurdan ikisini alandan sonra, onlarıyan-yana qoymaq olar. Növbəti addımda iki fiquru seçdirmək lazımdır. Alınmışdörd fiquru yanaşıqoymaqla yeni naxışalmaq olar. Bu çoxaltma əməliyyatınıdavam etdirməkləmüxtəlif naxışlar alınır. Naxışlardan fotoşəkillərin çərçivələrində, xalçaların bəzənməsində vədigər yerlərdəistifadəolunur. Çoxaltma üsulu iləmaraqlıtəsvirlər yaratmaq olur. Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. YARADICI TƏTBİQETMƏ İşdəftərindəki 4-cü çalışmaların yerinəyetirilməsi. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim müşahidəyə əsasən aşağıdakımeyarlar üzrə, yaxud özünün tərtib etdiyi digər meyarlar cədvəlinə əsasən hər bir şagird (cütlük) üçün təlim məqsədlərinənəqədər nail olunduğunu qiymətləndirəbilər. №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 Seçdirməalətindən istifadəedəbilir 2 Fraqmenti çoxalda bilir 3 Seçdirilmişfraqmenti müxtəlif formalara salır 4 Mozaikanın elementlərini çəkir 5 Elementlərdən müxtəlif mozaikalar düzəldir 6 Naxışlar çəkir Ev tapşırığı. İşdəftərindəki 2 və3-cü çalışmanın yerinəyetirilməsi (əgər evdəkompyuter yoxdursa, onda rəngli kağızdan ornament hazırlamalı). Dərs 20/ Mövzu:RƏSMİN ÇAP EDİLMƏSİ DƏRSİN MƏQSƏDİ kompyuterdəçəkilmiş şəkli nəzaman çapa vermək lazım olduğunu izah etmək; şəklin atributlarınıtəyin etmək; vərəqin parametrlərini dəyişdirmək; şəkli çapa vermək. Əsas ANLAYIŞLAR Şəklin atributları, səhifənin parametrləri, səhifənin istiqaməti, şəklin çapı, printer Dərsin TİPİ İnduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, fərdi iş İstifadəolunan ÜSULLAR Beyin həmləsi, diskussiya, oyun, təqdimat, kompyuterdəiş Fənlərarası İNTEQRASİYA H-b. – 4.2.1, 4.2.2, T-i. – 2.2.1, 2.2.3, Tex. – 4.1.2, 4.1.3, T-i. – 2.2.4 Təchizat İşvərəqləri, qiymətləndirməvərəqləri, kompyuter otağı, printer, noutbuk, proyektor, qayçı Proqram təminatı Paint qrafik redaktoru 87 MOTİVASİYA Müəllim: – Kimin fotoaparatıvar? Çəkdiyiniz şəkilləri həmişəonun yaddaşında saxlayırsınızmı? Dostunuzla, yaxud müəlliminizləçəkdirdiyiniz şəkilləri uzun müddət saxlamaq üçün siz nəedirsiniz? Şagirdlərin cavablarıdinlənilir. Müəllim: – Əvvəlki dərslərimizdəsiz qrafik redaktorda şəkillər çəkmisiniz. Onlarıözünüzdən başqa kimsə görübmü? İstərdinizmi sizin çəkdiyiniz şəkillərəvalideynləriniz dəbaxıb öz fikirlərini söyləsinlər? Əgər evdəkompyuter yoxdursa, bunun üçün nəetmək lazımdır? Şagirdlərin cavablarıdinlənilir. Müəllim: – Nəüçün insanlar şəkilləri kağıza çıxarmağa çalışırlar? Şəkilləri hansıqurğu vasitəsiləçap etmək olar? Şagirdlərin fikirləri dinlənilir. Lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. Tədqiqat sualı: Kompyuterdəolan şəkli printerdəkağızanecədüzgün çap etmək olar? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslikdən istifadəedərək şagirdlərin fəal iştirakıiləyeni informasiyanıvə“Şəklin çap edilməsi” və“Şəklin atributlarının dəyişdirilməsi” alqoritmlərini şərh edir. Bu zaman o, proyektordan istifadəedərək şəklin atributları, vərəqin parametrləri haqqında məlumatlarıtəqdim edir. Müəllim şəkli çapa verməzdən əvvəl ona baxmağı, parametrlərin təyin edilməsini vəçapa verilməsini nümayişetdirir. Müəllim şagirdlərləkompyuterdəişvətəhlükəsizlik texnikasıqaydalarınıtəkrar edir. Şagirdlər onlara verilmiştapşırığıyerinəyetirirlər. Tapşırığa başlamazdan əvvəl müəllim “pazl” sözünün mənasınıizah edir. Tapşırığısona çatdırmaq üçün printer qurğusunun kompyuterəqoşulu olmasına diqqət yetirmək lazımdır. Əgər kompyuter otağında printer yoxdursa, növbəti dərsəqədər müəllim özü bütün şəkilləri çap edib gətirə bilər. Evdə, yaxud başqa yerdəçap etmək imkanıolan şagirdlər isəöz şəkillərini özləri dəçap edəbilərlər. Tapşırıq: Dərslikdəverilmişalqoritmlərdən istifadəetməkləpazl hazırlamaq üçün aşağıdakı göstərişləri yerinəyetirin. 1. Şəklin atributlarınıtəyin et. Onun üçün ImageAtributesbəndini seç. Açılan pəncərədə şəklin hündürlüyünü (Height) 12 sm, enini (Width) isə16 sm göstər. 2. İşsahəsindəmüxtəlif alətlərdən istifadəetməkləistədiyin, yaxud aşağıdakı şəkli çək. 3. Filemenyusunda Print Previewkomandasından istifadəetməkləçəkilmiş şəklin vərəqdəyerləşməsinəbax. 4. Vərəqin parametrlərini (istiqamətini, şəklin vərəqdəyerləşməsini) Filemenyusunda Page Setupbəndini seçməkləmüəyyən et. 5. Şəkli kompyuterin yaddaşında öz qovluğunda Pazladıiləsaxla. 6. Şəkli çapa göndər. Onun üçün Filemenyusunda Printkomandasınıseç. 7. Kağız üzərinəçap olunmuş şəkli qayçıilədüz xətlər üzrə12 kvadrat hissəyəkəsməklə ayır vəsəliqəiləbir zərfəyığ. 88 MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Müəllim şagirdlərin işləri ilətanışolur. Onlara suallarla müraciət edir: – Bu şəklin çəkilməsindəhansıalətlərdən istifadəetmisiniz? Şəklin atributlarınınecətəyin etdiniz? Şəklin kağızda tam çap olunmasıüçün onun hansıistiqamətini təyin etmisiniz? Şəkli kağızın ortasında çap etmək üçün hansıdüyməni basmısınız? ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim: – Kompyuterdəçəkilmiş şəklin kağızda necəyerləşəcəyinənəüçün qabaqcadan baxmaq lazımdır? Nə etmək lazımdır ki, çəkilmiş şəkil vərəqdətam yerləşsin? Şəklin ölçülərini necədəyişmək olar? Bu nə vaxt lazım ola bilər? Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirib onlarla birlikdənəticəçıxarır: – Qrafik redaktorda çəkilmişrəsmi kağıza çıxartmaq üçün printer qurğusundan istifadəolunur. Lakin çapa verməzdən əvvəl rəsmi müvafiq formaya salırlar ki, o, kağıza nəzərdətutulduğu kimi yerləşsin. Əgər siz şəkli birbaşa çapa versəniz, ola bilər ki, o, kağızda tam yerləşməsin, yaxud vərəqdəuğursuz yerdəçap olunsun. Bu zaman siz səhvi düzəldib, şəkli yenidən çapa verməli olacaqsınız. Bu isəhəm vaxt itkisidir, həm dəartıq kağız vəprinter boyalarının sərfinəsəbəb olur. Nəticədətez-tez kağız almalıolacaqsınız, printerin boyalarıtez qurtaracaq, printerin hissələri daha tez sıradan çıxacaq, özünüz isəartıq yerəvaxt itirəcəksiniz. Bəs şəkli düzgün çap etmək üçün nəetmək lazımdır? Şagirdlərin cavablarıdinlənilir. Müəllim: – Sadalanan itkilərin qarşısınıalmaq üçün şəkli çapa verməzdən qabaq kağızda onun necəgörünəcə-yini monitorun ekranında görmək olar. Bu məqsədlə Filemenyusunda Print Previewkomandasından istifadəolunur. Əgər şəklin kağızda görünüşü sizi qane etmirsə, onda Closedüyməsini basmaqla bu rejimdən çıxmaq və şəklin parametrlərini, atributlarınıdəyişmək lazımdır. Birinci olaraq şəklin ölçüləri təyin edilir. Dərslikdəverilmişalqoritmi yerinəyetirməkləonun eni vəhündürlüyü müəyyən olunur. Vərəqdəağyerin çox qalması şəklin kompyuterin yaddaşında çox yer tutmasına vəçap edilərkən onun kağızda səliqəsiz görünməsinəsəbəb olur. Əgər şəkli vərəqin ortasında yerləşdirmək istəyirsinizsə, onda Filemenyusunda Page Setupbəndini seçib, səhifənin parametrlərini düzəltmək lazımdır. Adətən, Portretistiqamətini albomistiqamətinədəyişdirirlər. Siz pazl yaradarkən Paint proqramının vəonun çap imkanlarınıöyrənəbildiniz. KompyuterdəPaint proqramıvasitəsilədigər çap məhsullarınıda hazırlamaq olar. Onlar barədənövbəti dərslərdədanı-şacağıq. Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. YARADICI TƏTBİQETMƏ İşdəftərindəki 2-ci çalışmanın yerinəyetirilməsi. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim metodik vəsaitin əvvəlindəverilmişformalardan biri ilə, yaxud özünün tərtib etdiyi digər meyarlar cədvəlinə əsasən qruplarıqiymətləndirəbilər. Müəllim müşahidəyə əsasən aşağıdakımeyarlar üzrəformativ qiymətləndirməapara bilər. №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 Qrafik redaktorun alətlərindən istifadəedəbilir 2 Kompyuterdəçəkilmiş şəkli nəzaman çapa vermək lazım olduğunu izah edir 3 Şəklin atributlarınıtəyin edir 4 Şəklin səhifəsinin parametrlərini təyin edir 5 Şəkli kompyuterin yaddaşında saxlayır 6 Şəkli çapa verir Ev tapşırığı. İşdəftərindəki 3-cü çalışmanın yerinəyetirilməsi. 89 Dərs 21/ Mövzu:MƏTNLİ ŞƏKİLLƏR MOTİVASİYA Müəllim şagirdlərəiki şəkil göstərir: – Bu şəkillərin hansıdaha çox informasiya verir? – Hansı şəkli daha yaxşıbaşa düşmək olur? Müəllim dərslikdəmətnli şəkil olan səhifəni (12-ci dərs, axırıncı şəkil, Alpay cavab verir) açır. – Bu şəkillərdəyazılar olmasaydı, nəisəbaşa düşmək olardımı? – Şəkləmətnləri nəüçün əlavəedirlər? Şagirdlərin fikirləri dinlənilir. Lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. Tədqiqat sualı: Paint proqramında şəkləmətni necəyerləşdirmək olar? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslikdən istifadəedərək şagirdlərin fəal iştirakıiləyeni informasiyanıvə“Şəkləmətnin daxil edilməsi”, “Vizit kartının hazırlanması” alqoritmlərini şərh edir. Bu zaman o, proyektordan istifadə edərək şəklin atributları, vərəqin parametrləri haqqında məlumatlarıtəqdim edir. Müəllim şəkləmətni daxil etmək üçün onun necəyığıldığını, vizit kartının ölçülərinin necətəyin olunduğunu nümayişetdirir. Müəllim şagirdlərləkompyuterdəişvətəhlükəsizlik texnikasıqaydalarınıtəkrar edir. Şagirdlərin kompyuterdəazərbaycanca mətn yığa bilmələri üçün müəllim qabaqcadan klaviaturalarıAzərbaycan əlifbasına keçirməlidir. Şagirdlər işdəftərində1-ci tapşırığıyerinəyetirirlər. DƏRSİN MƏQSƏDİ şəklin atributlarınıtəyin etmək; yazıalətindən istifadəetmək; yazını şəklə əlavəetmək; yazını şəkildəlazım olan yerdəyerləşdirmək. Əsas ANLAYIŞLAR Yazıaləti, Text toolbarzolağı, şrift, şəklin atributları, şəffaf fon, qeyri-şəffaf fon, vizit kartı Dərsin TİPİ Deduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, fərdi iş İstifadəolunan ÜSULLAR Beyin həmləsi, təqdimat, kompyuterdəiş Fənlərarası İNTEQRASİYA A-d. – 3.1.3, H-b. – 4.2.1, 4.2.2, T-i. – 2.2.1, 2.2.2, 2.2.3, Tex. – 4.1.2, 4.1.3, T-i. – 2.2.4 Təchizat İki şəkil (biri mətnsiz, o birisi – mətnli), vizit kartlarının nümunələri, işvərəqləri, qiymətləndirməvərəqləri, kompyuter otağı Proqram təminatı Paint qrafik redaktoru Acmısan?İstəyirsən, mən sənəkök verim? 90 MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Müəllim şagirdlərin işləri ilətanışolur. Onların hazırladığıvizit kartlarına baxıb, suallar verir: – Vizit kartının ölçülərini necətəyin etdiniz? Yazıyazmaq üçün hansıçərçivəni seçdiniz: şəffaf vəya qeyri-şəffaf? Qeyri-şəffaf variant seçsəniz, nəbaşverəbilər? Yazılar lazımi yerədüşməsə, onlarıöz yerinənecəgətirmək olar? Hərflərin vədigər simvolların ölçülərini necədəyişdirdiniz? ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim: – Şəkillərin üzərindəyazılara harada rast gəlmisiniz? Poçt kartları, təqvimlər, fotolar, reklam lövhələri, kitabların üz qabıqlarıvədigər çap məhsullarında şəkillərin üzərinəyazılarınecəyerləşdirirlər? Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirib, onlarla birlikdənəticəçıxarır: – Paint proqramında şəkillərəmətn vəya qısa yazılar əlavəetmək olur. Mətni şəklə əlavəetmək üçün Yazıalətindən istifadəedilir. Müəllim şagirdlərin çətinlik çəkdikləri məqamlarıizah etmək məqsədiləproyektorda şəkləmətni daxil etmək alqoritmini nümayişetdirir. Bu zaman əsas məqamlarıdaha ətraflı şərh edir. Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. YARADICI TƏTBİQETMƏ İşdəftərindəki 2, 3-cü çalışmaların yerinəyetirilməsi. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim müşahidəyə əsasən aşağıdakımeyarlar üzrə, yaxud özünün tərtib etdiyi digər meyarlar cədvəlinə əsasən hər bir şagird (cütlük) üçün təlim məqsədlərinənəqədər nail olunduğunu qiymətləndirəbilər. №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 Şəklin atributlarınıtəyin edir 2 Yazıaləti iləişləməyi bacarır 3 Yazını şəklə əlavəedir 4 Yazını şəkildəlazım olan yerdəyerləşdirir 5 Şəkli yaddaşda saxlayır Ev tapşırığı. İşdəftərindəki 4-cü çalışmanın yerinəyetirilməsi. 1. Paint proqramında istədiyin şəkli çək, yaxud saxlanmış şəkli aç. 2. Alətlər qutusunda Yazı alətini seç. Alətlər qutusunun aşağısında yazıçərçivəsininiki variantı(şəffaf vəqeyri-şəffaf) təklif olunacaq. Qeyri-şəffaf çərçivəni seçdikdə şəklə mətnləyanaşı, onun yerləşdiyi düzbucaqlıda əlavəolunur. 3. Şəffaf çərçivəvariantınıseç. 4. Siçanın göstəricisini işsahəsinəapar vəsol düyməni çıqqıldat. Kiçik çərçivəvəonun içərisindəyanıb-sönən mətn kursoru yaranacaq. Mətn çərçivəsi seçdirməçərçivəsinə bənzəyir. Onun tutacaqlarından dartmaqla ölçülərini dəyişmək olar. 5. Klaviatura vasitəsiləistədiyin mətni daxil et. Mətn redaktorunda olduğu kimi, burada da mətni redaktəetmək olar. 6. Mətn istədiyin yerədüşmürsə, göstəricini mətn çərçivəsinin üzərinəapar. Göstərici “çarpaz oxlar” formasınıaldıqda sol düyməni basıb saxlamaqla çərçivəni istədiyin yerəapar. 7. Mətnləişi başa çatdırmaq üçün siçanın göstəricisini mətn çərçivəsinin xaricindəçıqqıldat. Tapşırıq: 1. Dərslikdəki alqoritmə əsasən, Paint proqramında öz vizit kartınıhazırla. Vizit kartında naxış, kiçik şəkildən dəistifadəedəbilərsən. 2. Onu kompyuterin yaddaşında “Mənim vizit kartım” adıiləsaxla. 3. Vizit kartınıprinterdəçap et. 91 Kiçik summativ qiymətləndirmə 1. Qrafik redaktorun alətlərinin adlarınıonların simgələri ilədüzgün birləşdir. SeçdirməHava fırçasıRəng seçimi Boya 2. Şəkli çəkərkən Əyri xətt alətindən istifadəolunan hissələri adlandır. _________________________________________ 3. Şəklin surətini çıxarmaq üçün Seçdirməalətinin hansıvariantından istifadəedilib? 4. Soldakı şəkli almaq üçün sağdakı şəklin üzərindəhansı əməliyyatlar aparılmışdır? 5. İkinci şəkildəki çiyələkləri almaq üçün soldakıçiyələyin üzərindəhansı əməliyyatlar aparılmışdır? fonlu fonsuz döndərmə böyütməvə əymə böyütməvədöndərmə böyütmə əymə, döndərməvəçoxaltma çoxaltma vədöndərmə böyütmə, döndərməvə əymə 92 7. Verilmiş şəkillərin hansılarınıPaint proqramında onların yarısınıdöndərməkləalmaq olar? 8. Mozaika neçəelementdən hazırlanıb? 1 2 4 32 9. Ədədlər şəkləhansıalət vasitəsilə əlavəedilib? 10. Paint proqramında şəkli çap etmək üçün hansıqurğudan istifadəolunur? Karandaş Fırça Hava fırçası Yazı 93 Dərs 22/ Mövzu:MƏTNLƏRİN YIĞILMASI MOTİVASİYA Müəllim: – Siz hansıdərsinizdəimla vəifadəyazırsınız? Müəllim sizin yazılarda hansısəhvləri tutur? Siz nə üçün bu səhvləri buraxırsınız? Şagirdlər müxtəlif cavablar səsləndirir. Müəllim: – Aşağısiniflərdəkompyuterdəmətnlərləişləmisiniz. Mətnləri kompyuterdəhansıproqramda yığırlar? Müəllim proyektordan (vəya dərslikdən) istifadəedərək şagirdlərin aşağısiniflərdən bildikləri Wordpad proqramında işqaydalarınıyada salmaq üçün təqdimat edir. – Üçüncü sinifdəsiz mətni kompyuterənecədaxil edirdiniz? Bunun üçün hansıqurğudan istifadə edirdiniz? Şagirdlərin fikirləri dinlənilir. Lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. Tədqiqat sualı: Klaviaturada mətni tez vədüzgün necəyığmaq olar? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslik vəproyektordan istifadəedərək şagirdlərin fəal iştirakıiləyeni informasiyanıvə “Dilin (əlifbanın) seçilməsi” alqoritmini şərh edir. Bu zaman o, klaviaturanıAzərbaycan dilinəçevirmək qaydasını, klaviaturada ö, ğ, ı, ə, ş, ç, ühərflərinin yerini nümayişetdirir. Həmçinin nöqtə, vergül, digər simvol və əsas klavişlərin təyinatını şagirdlərləbirgətəkrarlayır. Müəllim şagirdlərləkompyuterdəişvətəhlükəsizlik texnikasıqaydalarınıtəkrar edir. Şagirdlər müəllimin diktəetdiyi mətni kompyuterdəyığırlar. Müəllim məqsədəuyğun saydığımətni diktəedə bilər. Mətn müxtəlif ola bilər (aşağıdakınümunəyəbax). DƏRSİN MƏQSƏDİ klaviaturanın əsas klavişlərinin təyinatınımüəyyən etmək; klaviaturada lazım olan simvolun yerini asanlıqla tapmaq; mətn redaktorunun pəncərəsini açmaq; diktəedilmişmətni kompyuterdəyığmaq. Əsas ANLAYIŞLAR Simvol, mətn, mətn redaktoru, redaktə, klaviatura trenajoru Dərsin TİPİ Deduktiv İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, fərdi iş İstifadəolunan ÜSULLAR Beyin həmləsi, təqdimat, diskussiya, imla, trenajor, kompyuterdəiş Fənlərarası İNTEQRASİYA A-d. – 3.1.1, 3.1.2, 3.1.3, 3.1.5, H-b. – 4.2.1, 4.2.2, X-d. – 4.1.1, 4.1.2 Təchizat Kompyuter otağı, noutbuk, proyektor, işvərəqləri, qiymətləndirməvərəqləri , “Stamina” klaviatura trenajoru proqramı Proqram təminatı WordPad mətn redaktoru, http://stamina.rusaytından klaviatura trenajoru Çörək ilk dəfənecəbişirilib Dünyada yaşayan xalqlar müxtəlif növ yeməklər bişirirlər. Çörəyi isəhamıbişirir. Eləbir adam yoxdur ki, onun yaşadığıyerdəçörək yeyilməsin. Hələqədim dövrlərdəinsanlar taxıl yeyirdilər. Sonralar onlar iki daşvasitəsilətaxılıdöyüb un şəklinəsaldılar. Üç min il bundan qabaq ilk dəfə misirlilər undan çörək bişirməyəbaşladılar. Onlar una su qatıb xəmir yoğurur, sonra isəonu təndirdəbişirirdilər. Üç min il keçsədə, bu gün dəçörək eyni qayda iləbişirilir. 94 MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Müəllim şagirdlərin yazdıqlarımətnlərlətanışolur. Müəllim suallarla müraciət edəbilər: – Hərfləri böyük yazmaq üçün hansıklavişi basdınız? Sözlər arasında boşluq buraxmaq üçün nəetdiniz? Sinifdəkim klaviaturada daha sürətləişləyir? Onu necəmüəyyən etmək olar? ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim: – Kompyuterəmətni hansıqurğu vasitəsilədaxil etdiniz? Hərflərin yerini tez tapmaq üçün nəetmək lazımdır? Necəetmək olar ki, mətnləri kompyuterəhəm tez, həm dəsəhvsiz yazmaq mümkün olsun? Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirib onlarla birlikdənəticəçıxarır: – Klaviaturada mətnləri düzgün vəsürətləyığmaq üçün: 1. Klaviaturada yerləşən klavişlərin təyinatınıbilmək lazımdır. 2. Hərflərin hansıklavişlərdəyerləşdiyini bilmək lazımdır. 3. Mətn yığarkən çalışmaq lazımdır ki, əllərin bütün barmaqlarıiştirak etsin. 4. Əlləri bir az bükülü vəziyyətdəsaxlamaq lazımdır. 5. Klaviaturada savadlıvəsürətləişləmək üçün klaviatura trenajorlarıadlanan xüsusi proqramlarda işləmək lazımdır. Bu proqramlar öyrədici proqramlara aiddir vəhər kəs bu proqramlarda məşq etməkləklaviaturada daha savadlıvəsürətləişləyəbilər. Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. YARADICI TƏTBİQETMƏ İşdəftərindəki 1, 2, 4, 5-ci çalışmaların yerinəyetirilməsi. Müəllim qabaqcadan http://stamina.ru/saytından pulsuz klaviatura trenajorunun azərbaycanca versiyasını bütün kompyuterlərəyükləyir (hazırda bu proqramın Azərbaycan dilinəlokalizasiya prosesi gedir). Müəllim proyektor vasitəsilə“Stamina” klaviatura trenajorunu başlatmağı şagirdlərənümayişetdirir. Şagirdlər klaviatura trenajorunda işləyirlər. Müəllim işzamanı şagirdlərin hansıbarmaqlarla hansı klavişləri basdıqlarına diqqət yetirir vəlazım gələrsəməsləhətlər verir. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim müşahidəyə əsasən aşağıdakımeyarlar üzrə, yaxud özünün tərtib etdiyi digər meyarlar cədvəlinə əsasən hər bir şagird (cütlük) üçün təlim məqsədlərinənəqədər nail olunduğunu qiymətləndirəbilər. №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 Mətn redaktorunun pəncərəsini açır 2 Klavişlərin təyinatınıbilir 3 Azərbaycan hərflərinin yerlərini klaviaturada tanıyır 4 Müəllimin diktəetdiyi qısa mətni yığa bilir 5 Mətndənöqtə, vergül vədigər simvollarıdüzgün qoyur Ev tapşırığı. İşdəftərindəki 3-cü çalışmanın yerinəyetirilməsi. Dərs 23/ Mövzu:MƏTNLƏRLƏ İŞ DƏRSİN MƏQSƏDİ kompyuterdəyazılmışmətndəolan səhvləri düzəltmək; mətni abzaslara bölmək; mətnləri sola, sağa, mərkəzədüzləndirmək. Əsas ANLAYIŞLAR Mətnin redaktəsi, kursor, düzləndirilməsi, mətnin formatlanması Dərsin TİPİ Praktik 95 MOTİVASİYA Müəllim şagirdlərəmüraciət edir: – Mətndəabzas nəüçündür? Siz Azərbaycan dili dərslərindən “abzas” sözü ilətanışsınız. Yazı yazarkən siz yeni abzasınecəqoyursunuz? Müəllim “Azərbaycan dili” dərsliyindəixtiyarımətni açıb abzasları şagirdlərəgöstərir. O, sual verir: – İmla yazarkən mətnin başlığınıharada yazırsınız? Müəllim şagirdlərədərsliyin üz qabığının arxasında çap olunmuşhimni göstərir vəmüraciət edir: – Himnin başlığıvəmətni necəyerləşib? Onun müəlliflərinin adlarıharada yazılıb? Sizcə, nəüçün himnin sözləri, başlığı, müəllifləri belədüzləndirilib? Şagirdlərin fikirləri dinlənilir. Lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. Tədqiqat sualı: Mətn redaktorunda mətnləri necədüzləndirmək olar? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslik vəproyektordan istifadəedərək, şagirdlərin fəal iştirakıiləyeni informasiyanıvə“Mətnin düzləndirilməsi” alqoritmini şərh edir. Bu zaman o, noutbukdan vəproyektordan istifadəedərək şagirdlərə mətndəabzas qoymağıvəmətnin fraqmentlərini sola, sağa, mərkəzədüzləndirməyi nümayişetdirir. Mətndə olan səhvləri necədüzəltməyi və Müəllim şagirdlərləkompyuterdəişvətəhlükəsizlik texnikasıqaydalarınıtəkrar edir. Şagirdlər iş dəftərində1-ci tapşırığıyerinəyetirirlər. İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, fərdi iş İstifadəolunan ÜSULLAR Beyin həmləsi, diskussiya, təqdimat, kompyuterdəiş Fənlərarası İNTEQRASİYA A-d. – 3.1.1, 3.1.2, 3.1.3, 3.1.5, H-b.– 4.2.1, 4.2.2, X-d. – 4.1.1, 4.1.2 Təchizat İxtiyarıkitab, qəzet, kompyuter otağı, noutbuk, proyektor, qiymətləndirməvərəqləri Proqram təminatı WordPad mətn redaktoru Tapşırıq: Dərslikdəverilmişalqoritmdən istifadəetməkləkompyuterdə“Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni” mətninini yığmaq üçün aşağıdakıgöstərişləri yerinəyetirin. 1. Dərslikdən istifadəetməklə, himnin birinci bəndini yığ. 2. Yığdığın mətni oxu vəsəhvləri düzəlt. 3. Mətni göstərildiyi kimi mərkəzədüzləndir. 4. Sənədi kompyuterin yaddaşında Himnadıiləsaxla. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni Musiqisi Üzeyir Hacıbəyovun, sözləri Əhməd Cavadındır. Azərbaycan! Azərbaycan! Ey qəhrəman övladın şanlıVətəni! Səndən ötrü can verməyəcümləhazırız! Səndən ötrü qan tökməyəcümləqadiriz! Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa! 96 MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Müəllim şagirdlərin yığdığımətnlərlətanışolur. Müəllim suallarla müraciət edəbilər: – Sizcə, burada neçəabzas var? – Başlığınecəfərqləndirdiniz? (hərflər qalın şriftlərləvəortada yığıldı) – Başlığıyığdıqdan sonra onun şriftlərini qalınlaşdırdınız, yoxsa yığmazdan əvvəl? – Müəlliflərin adlarınecəfərqlənir? (hərflər maili yazıldıvəsola düzləndirildi) – Nida işarəsini necəqoydunuz? – Mətni necəyaddaşda saxladınız? ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim: – Kompyuterdəyığılmışmətnlərdəsəhvləri düzəltmək üçün nəetmək lazımdır? Mətnin redaktəsi nədir? – Mətnin fraqmentlərini nəüçün fərqləndirirlər? Mətnin fraqmentlərini necədüzləndirmək olar? Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirib, onlarla birlikdənəticəçıxarır: – Kompyuterdəmətn yığarkən abzas qoymaq üçün mətn avtomatik olaraq sola düzlənir. Lakin bəzi hallarda mətni mərkəzəvəsağa da düzləndirmək lazım gəlir. Bu məqsədləalətlər zolağında müvafiq düymələr nəzərdətutulub: – sola düzləndirmə, – mərkəzədüzləndirməvə – sağa düzləndirmə. – Mətndəolan səhvləri düzəldərkən kursoru səhv olan yerəgətirmək lazımdır. Bunun üçün kursoru idarəedən klavişlərdən istifadəolunur. Kursordan soldakısimvolu silmək üçün Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. YARADICI TƏTBİQETMƏ Müəllim şagirdlərətapşırıq verir: – Dərsliklərinizi açıb sola, mərkəzəvəsağa düzləndirilən mətnləri, seçdirilmişhissələri tapın və səbəbini izah etməyəçalışın. İşdəftərindəki 2, 3-cü çalışmaların yerinəyetirilməsi. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim müşahidəyə əsasən aşağıdakımeyarlar üzrə, yaxud özünün tərtib etdiyi digər meyarlar cədvəlinə əsasən hər bir şagird (cütlük) üçün təlim məqsədlərinənəqədər nail olunduğunu qiymətləndirəbilər. №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 Mətndəsəhvləri tapa bilir 2 Kursoru səhv olan yerəgətirir 3 Mətni abzaslara bölür 4 Mətni müxtəlif cür düzləndirir 5 Mətndəsözlərin formasını, görünüşünü dəyişdirir 6 Mətni yaddaşda saxlayır Ev tapşırığı. İşdəftərindəki 4-ci çalışmanın yerinəyetirilməsi. 97 Dərs 24/ Mövzu:MƏTNİN NİZAMLANMASI MOTİVASİYA Müəllim plakatda üç formada yazılmışmətn göstərir. O, sinfəmüraciət edir: – Bu üç mətn nəiləfərqlənir? Onlar nəformada verilib? (adi mətn, siyahıvəcədvəl) – Siyahılara siz harada rast gəlmisiniz? Sizcə, nəüçün siyahılardan istifadəedirlər? – Cədvəlləri siz harada görmüsünüz? Məlumatıalmaq üçün üç formanın hansıdaha rahatdır? Şagirdlərin fikirləri dinlənilir. Lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. Tədqiqat sualı: WordPad proqramında siyahılarıvəcədvəlləri necəyaratmaq olar? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslik vəproyektordan istifadəedərək şagirdlərin fəal iştirakıiləyeni informasiyanıvə “Nişanlanmışsiyahıların yaradılması”, “Vurma cədvəlinin yazılması” alqoritmlərini şərh edir. Bu zaman o, mətnin siyahıvəcədvəl formasına necəsalındığınıgöstərir. O, proyektorla Kalkulyator proqramının başladılmasınıvəonunla işvərdişlərini yada salır. Müəllim şagirdlərləkompyuterdəişvətəhlükəsizlik texnikasıqaydalarınıtəkrar edir. Sonra şagirdlər verilən tapşırığıyerinəyetirirlər. DƏRSİN MƏQSƏDİ mətnəmarker qoymaq; siyahıvəcədvəllərin nəüçün yaradıldığınıizah etmək; mətni siyahı şəklinəsalmaq; sənəddəcədvəl yaratmaq; Kalkulyator proqramında sadəhesablamalarıaparmaq; vurma cədvəli yaratmaq. Əsas ANLAYIŞLAR Marker, mətnin nizamlanması, siyahı, nişanlanmışsiyahı, cədvəl, formatlanma Dərsin TİPİ Praktik İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, fərdi iş İstifadəolunan ÜSULLAR Beyin həmləsi, diskussiya, oyun, təqdimat, kompyuterdəiş Fənlərarası İNTEQRASİYA A-d. – 3.1.1, 3.1.2, 3.1.3, 3.1.5, H-b. – 4.2.1, 4.2.2 Təchizat Plakat, rəngli karandaşlar, işvərəqləri, kompyuter otağı, proyektor, qiymətləndirməvərəqləri Proqram təminatı WordPad mətn redaktoru, Kalkulyator proqramı Tapşırıq: Dərslikdəverilmişalqoritmlərdən istifadəetməkləsiyahıvəcədvəl hazırlayın. 1. Partanın üstündəolan əşyaların siyahısınıyarat, məsələn: Mənim partamın üstündəbu əşyalar var: penal dərslik Kompyuterin əsas hissələri: sistem bloku, monitor,klaviatura vəsiçan. Kompyuterin əsas hissələri: sistem bloku monitor klaviatura siçan 2x3=6 3x3=9 4x3=12 2x4=8 3x4=12 4x4=16 2x5=10 3x5=15 4x5=20 2x6=12 3x6=18 4x6=24 2x7=14 3x7=21 4x7=28 2x8=16 3x8=24 4x8=32 2x9=18 3x9=27 4x9=36 98 MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Müəllim şagirdlərin yerinəyetirdiyi tapşırıqlarla tanışolur. Müəllim suallarla müraciət edəbilər: – Tapşırığın birinci hissəsini yerinəyetirmək üçün hansıdüymədən istifadəetdiniz? İkinci hissəsini yerinəyetirmək üçün əlavəolaraq hansıproqramın pəncərəsini açdınız? Ədədləri bir proqramdan digərinənecəköçürtdünüz? İki pəncərəni işmasasında necəyerləşdirdiniz? Pəncərənin ölçülərini necədəyişdirdiniz? ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim: – Siyahılar harada istifadəolunur? WordPad proqramında siyahılarınecəhazırladınız? Ədədləri eyni sütunlarda yazmaq üçün hansıklavişdən istifadəetdiniz? WordPad proqramında cədvəlləri necə hazırladınız? Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirib onlarla birlikdənəticəçıxarır: – Mətn redaktorunda mətni müxtəlif formalara salmaq olur. WordPad mətn redaktorunda nişanlanmış siyahılar yaratmaq çox asandır. Bu proqramda nişan kiçik qara dairəcik () şəklindəgöstərilir. Müəllim şagirdlərin çətinlik çəkdikləri məqamlarıizah etmək məqsədiləproyektorda siyahıların yaradılmasıalqoritmini nümayişetdirir. Bu zaman əsas məqamlarıdaha ətraflı şərh edir. Müəllim proyektor vasitəsilədərslikdəverilmişvurma cədvəlinin yaradılmasında şagirdlərin çətinlik çəkdikləri məqamlarıbir daha vurğulayır. Müəllim şagirdlərəxatırladır: – Cədvəl yaratmaq üçün klaviaturada Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. YARADICI TƏTBİQETMƏ İşdəftərindəki 1 – 4-cü çalışmaların yerinəyetirilməsi. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim müşahidəyə əsasən aşağıdakımeyarlar üzrə, yaxud özünün tərtib etdiyi digər meyarlar cədvəlinə əsasən hər bir şagird (cütlük) üçün təlim məqsədlərinənəqədər nail olunduğunu qiymətləndirəbilər. №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 Siyahıvəcədvəllərin nəüçün yaradılmasınıizah edir 2 Mətn redaktorunda siyahıyaradır 3 Mətn redaktorunda cədvəl yaradır 4 Kalkulyator proqramında sadəhesablamalar aparır 5 Proqram pəncərəsinin ölçülərini dəyişdirir 6 Bir pəncərədən digərinəkeçəbilir. Ev tapşırığı. İşdəftərindəki 5-ci çalışmanın yerinəyetirilməsi. dəftər qələm karandaş 2. Kalkulyator proqramından istifadəetməklədərslikdəverilmişalqoritm əsasında vurma cədvəlini yaz. 1. Kursoru siyahının başlayacağıyerəqoymaq. 2. Alətlər zolağındakı düyməsini çıqqıldatmaq. Kursordan qabaqda kiçik qara dairəcik () yaranacaq. 3. Mətni daxil edib 4. 3-cü addımılazım olan qədər təkrarlamaq. 5. Siyahıiləişi tamamlamaqüçün 99 Dərs 25/ Mövzu: SƏNƏDİN ÇAPA HAZIRLANMASI MOTİVASİYA Müəllim sinfəmüraciət edir: – Divarlarda olan plakatlara, stendlərəbaxın. Mətnlərdən başqa, orada nələr var? Başlıqlar necəyazılıb? Şagirdlər cavablarınısəsləndirirlər. Müəllim: – Siz keçən il mətn sənədinin nəolduğunu öyrənmişdiniz. Mətn sənədindəmətndən başqa nəola bilər? (şəkil, siyahı, cədvəl) – Sizcə, mətn sənədini nəüçün çap edirlər? Şagirdlərin fikirləri dinlənilir. Lövhədətədqiqat sualıvə şagirdlərin fərziyyələri yazılır. Tədqiqat sualı: Sənədi çapa necəhazırlamaq lazımdır? TƏDQİQATIN APARILMASI Müəllim dərslik vəproyektordan istifadəedərək şagirdlərin fəal iştirakıiləyeni informasiyanıvə “Səhifənin parametrlərinin dəyişdirilməsi” alqoritmini şərh edir. Bu zaman o, mətnin formatlama elementlərini şagirdlərin yadına salır, sənədəqabaqcadan baxışın necəaparıldığını, sənədin çapa necə göndərildiyini nümayişetdirir. Müəllim şagirdlərləkompyuterdəişvətəhlükəsizlik texnikasıqaydalarınıtəkrar edir. Şagirdlər onlara verilmiştapşırığıyerinəyetirirlər. Tapşırığısona çatdırmaq üçün printer qurğusunun kompyuterəqoşulu olmasına diqqət yetirmək lazımdır. Əgər kompyuter otağında printer yoxdursa, növbəti dərsəqədər müəllim özü bütün şəkilləri çap edib gətirəbilər. Evdə, yaxud başqa yerdəçap etmək imkanıolan şagirdlər isəözlərinəaid şəkilləri özləri dəçap edəbilərlər. DƏRSİN MƏQSƏDİ yığılmışmətni formatlamağıbacarmaq; sənədin parametrlərini müəyyən etmək; çapa göndərməzdən əvvəl sənədəbaxmaq; hazır sənədi çap etmək; WordPad proqramında arayışmenyusunun məqsədini izah etmək. Əsas ANLAYIŞLAR Sənəd, formatlamaq, Print Previewkomandası, Printkomandası Dərsin TİPİ Praktik İstifadəolunan İŞFORMALARI Bütün sinifləiş, fərdi iş İstifadəolunan ÜSULLAR Beyin həmləsi, diskussiya, oyun, təqdimat, kompyuterdəiş Fənlərarası İNTEQRASİYA A-d. – 3.1.1, 3.1.2, 3.1.3, 3.1.5, H-b. – 4.2.1, 4.2.2 Təchizat Kompyuter otağı, noutbuk, proyektor, işvərəqləri, qiymətləndirməvərəqləri Proqram təminatı WordPad mətn redaktoru, Paint qrafik redaktoru Tapşırıq: Dərslikdəverilmişalqoritmlərdən istifadəetməklə“Himn” faylınıçapa hazırlamaq üçün aşağıdakıgöstərişləri yerinəyetirin. 1. Mətni açın. 2. Mətni formatlayın (düzləndirmə, hərflərin rəngi, görünüşü). 3. Paint proqramınıaçın. 4. Azərbaycan bayrağınıçəkin. 5. Bayrağıseçdirib sənədə əlavəedin. 100 MƏLUMAT MÜBADİLƏSİVƏMÜZAKİRƏSİ Müəllim bir neçəişi çap edib, şagirdlərəgöstərir. Çap olunmuşiştəxminən beləola bilər. Müəllim suallar verəbilər: – Səhifəüçün hansıistiqamət seçdiniz? (albom) Nəüçün? – Başlığınecəseçdirdiniz? – Şəkli Paint proqramında necəçəkdiniz? – Şəkli sənədin hansıhissəsindəyerləşdirdiniz? – Sənədi necəgözəlləşdirdiniz? Müəllimin nəzərinə. Sadəüsulla səkkizbucaqlıulduz çəkmək üçün əvvəlcəkvadrat çəkilir. Onun üzərindədüz xətt aləti ilə şəkildəki kimi ikinci kvadrat ( ) çəkilir: içi sarırənglərənglənir( ). Sonra onu bayrağın içindəyerləşdirib ağboya ilərəngləmək lazımdır. ÜMUMİLƏŞDİRMƏVƏNƏTİCƏ Müəllim sinfəsuallar verir: – Kim bayrağımızıPaint proqramında çəkmək alqoritmini söyləyəbilər? (1 əvvəlcəbir düzbucaqlı çəkib onun daha iki ədəd surətini çıxarmaq; 2 düzbucaqlılarıalt-alta birləşdirib onlarırəngləmək; 3 ayrıca ay vəulduz çəkmək; 4 ay vəulduzu bayrağın üzərindəyerləşdirmək) – Mətnin gözəl görünməsi üçün onu necədəyişdirirlər? – Sənədi çapa hazırlamaq üçün nəetmək lazımdır? – Sənədi çapa verməzdən əvvəl ona nəüçün baxmaq lazımdır? Müəllim şagirdlərin cavablarınıümumiləşdirib onlarla birlikdənəticəçıxarır: – Mətn redaktorunda yığılmışvəkompyuterin yaddaşında saxlanılan mətn sənəd adlanır. Sənəddə mətnləyanaşı, şəkil, cədvəl, siyahıda ola bilər. Sənədi hazırlayıb kompyuterin yaddaşında saxlamaq işin yalnız bir hissəsidir. Kompyuterdəhazırlanmışsənədlər, adətən, sonda kağıza çap olunur. Sənədi kağızda çap etməzdən qabaq onu gözəlləşdirirlər, yəni şəkilləri lazım olan yerlərdə yerləşdirirlər, mətni formatlayırlar, səhifənin düzgün parametrlərini seçirlər. Biz sizinlərəsmlərin çap edilməsi dərsini keçəndəsöyləmişdik ki, sənədi çapa verməzdən qabaq Print Previewkomandasıvasitəsiləona baxışkeçirmək lazımdır. Əgər çap olunacaq sənəddəheç bir problem yoxdursa, 6. Onu sənəddədüzgün yerləşdirin. 7. Sənədin düzəlişlərini yaddaşda saxlayın (File Save). 8. Sənədə əvvəlcədən baxışkeçirdin (File Print Preview). 9. Əgər lazım gəlsə, sənəddədüzəlişlər edin, səhifənin parametrlərini dəyişdirin. 10. Sənədi çapa verin. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni MusiqisiÜzeyir Hacıbəyovun, sözləri Əhməd Cavadındır. Azərbaycan! Azərbaycan! Ey qəhrəman övladın şanlıVətəni! Səndən ötrü can verməyəcümləhazırız! Səndən ötrü qan tökməyəcümləqadiriz! Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa! 101 KOMPYUR RER VƏ İNFORMASİYA Kompyuter informasiya iləişləyən qurğudur. Beləki, kompyuter informasiyanıqəbul edir, saxlayır, emal edir vəçıxışa verir. İnformasiya kompyuterəgirişqurğularıvasitəsilədaxil edilir. Daxil edilmiş informasiya kompyuterin yaddaşına düşür. Yaddaşdakıinformasiya emal olunmaq üçün prosessora ötürülür. Prosessor informasiyanıemal edir vənəticədəyeni informasiya alınır. Bu informasiya da yaddaşda saxlanılır. Nəhayət, informasiya yaddaşdan monitora çıxarılır. Kompyuterin təməl (əsas) qurğuları Sistem bloku Monitor Klaviatura Siçan Periferiya qurğuları Adı Növü Təyinatı Printer Çıxış İnformasiyanıçıxışa verir Səsucaldan ÇıxışSəs informasiyasınıçıxışa verir Skaner Giriş Şəkilləri kompyuterədaxil edir Mikrofon GirişSəs informasiyasınıdaxil edir 1 2 3 4 5 7 6 onda onu çapa göndərirlər. Sənədi çap etmək üçün Filemenyusundan Printkomandasınıseçmək lazımdır. Müəllim dərsin əvvəlindəirəli sürülən fərziyyələri xatırladır vəonları şagirdlərin fəal iştirakıiləqazanılmışbiliklərləmüqayisəedir. YARADICI TƏTBİQETMƏ İşdəftərindəki 2, 3-cü çalışmaların yerinəyetirilməsi. QİYMƏTLƏNDİRMƏ Müəllim müşahidəyə əsasən aşağıdakımeyarlar üzrə, yaxud özünün tərtib etdiyi digər meyarlar cədvəlinə əsasən hər bir şagird (cütlük) üçün təlim məqsədlərinənəqədər nail olunduğunu qiymətləndirəbilər. №Meyarlar YaxşıOrta Zəif 1 Yığdığımətndətərtibat işləri apara bilir 2 Paint proqramında çəkdiyi şəkli mətnədaxil edəbilir 3 Sənədəqabaqcadan baxışkeçirəbilir 4 Səhifənin parametrlərini müəyyən edir 5 Sənədi çap edir 6 WordPad proqramında arayışmenyusunun məqsədini izah edir Ev tapşırığı. Mətn redaktorunda açıqca hazırlayıb çap etmək. Kiçik summativ qiymətləndirmə WordPad proqramında beləbir sənəd hazırlanmışdır. 102 Boşyerlərəmətnin uyğun gələn fraqmentinin nömrəsini yaz. Suallara cavab ver. 1. ....... nömrəli fraqment siyahı şəklindədir. 2. ....... nömrəli fraqment sola düzləndirilib. 3. ....... nömrəli fraqment sağa düzləndirilib. 4. ....... nömrəli fraqment qalın hərfləyazılıb. 5. ....... nömrəli fraqment böyük hərfləyazılıb. 6. ....... nömrəli fraqment cədvəl şəklindədir. 7. ....... nömrəli fraqment mərkəzədüzləndirilib. 8. Başlıqdakısəhvi tap. Kursorun yerinədiqqət yetir. Səhvi düzəltmək üçün aşağıdakıklavişlərdən lazım olanların basılma ardıcıllığınıyaz. Tab Сtrl T Y Del 1 2 3 4 5 6 Backspace _____________________ Suallara cavab ver. 9. Mətndəneçəabzas var? _____ 10. Mətni Azərbaycan əlifbasıiləyığmaq üçün EN, RU, AZ, TRindikatorlarından hansınıseçmək lazımdır? _____ 11. WordPad proqramında əməliyyatların qarşısında alətlər zolağında yerləşən müvafiq düymənin nömrəsini yaz. Sola düzləndirmə Sağa düzləndirmə Mərkəzədüzləndirmə 1 2 3 1. “Mağazadan çörək almaq” alqoritmindəboş yerəuyğun gələn şərti yaz. 2. 2 3 2 5 1 2 3 3 alqoritmini icra et. 3. Çəyirtkəqırmızınöqtənin üstündədir. Onun komandalar siyahısına yalnız “İrəli 5” və“Geri 2” komandalarıdaxildir. Çəyirtkənin 4 nöqtəsinin üzərinə düşməsi üçün alqoritm yaz. 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Başlanğıc 1. Pəncərədən bax 2. Əgər ............................... onda 3. Çətir götür 4. Əynini qalın geyin 5. Pul götür 6. Mağazaya get 7. Çörək al 8. Evəqayıt Son yatmaq istəyirsənsə mağaza yaxındadırsa günəşçıxıbsa yağışyağırsa II YARIMİL ÜZRƏBÖYÜK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ 103 4. Şəkildəyeri dəyişilən fraqment üçün Seçdirmə alətinin hansıvariantından istifadəedilib? 5. Qrafikredaktorun alətlərinin adlarını onların simgələri ilədüzgün birləşdir. YazıPozan Karandaş Əyri xətt Fırça Hava fırçasıDüz xətt 6. Şəkilləhansı əməliyyat aparılıb? 7. 2-ci şəklin fraqmentiiləhansı əməliyyat aparılıb? 8. Mətn redaktorundamətni yığan zaman 9.Yığılmışsənədi kompyuterin yaddaşında hansı komandanıverməkləsaxlamaq olar? File Open File Print File Save as File Exit 10. Mətnin fraqmentini necəsilmək olar? Fraqmenti seçdirib basmaqla Fraqmenti seçdirib basmaqla Fraqmenti seçdirib basmaqla Kursoru fraqmentin sonuna gətirib 11. WordPadproqramında hansısiyahılarıyaratmaq olar? Onlarıqeyd et. 12. Hansısənədin tərtibatıdaha düzgün aparılıb? Onu qeyt et. Başlanğıc ______________________ ______________________ ______________________ ______________________ Son fonlu fonsuz 1. Sistem bloku 2. Monitor 3. Klaviatura 4. Siçan □ Sistem bloku □ Monitor □ Klaviatura □ Siçan yeni abzas yaranır soldan sağa döndərmə döndərmə əymə böyütmə sözlər arasında boşluq buraxılır simvol silinir əymə böyütmə Sistem bloku Monitor Klaviatura Siçan Əziz ana! Ad gününü təbrik edir, sənəuzun ömür vəcansağlığı arzulayıram! Qızın Sevda Əziz ana! Ad gününü təbrik edir, sənəuzun ömür vəcansağlığıarzulayıram! Qızın Sevda 104 MƏNBƏLƏR 1. A.Əhmədov, Ə.Abbasov. Ümumtəhsil məktəblərinin I–IV sinifləri üçün fənn kurikulumları, 2008. 2. Информатика в начальном образовании, 2000. (ЮНЕСКО) 3. Information and communication technology. The Nat. Curr. for England 4. С.Н.Тур, Т.П.Бокучава. Методическое пособие по информатике для учителей2–4 классов общеобразовательных школ, БХВ-Петербург, Санкт-Петербург, 2007. 5. В.В.Горячев, Т.О.Волкова, К.И.Горина. Информатика в играх и задачах. 4 класс. Методические рекомендации для учителя. Баласс, Москва, 2003. 6. Ю.А.Аверкин, Н.В.Матвеева, Т.А.Рудченко. Дидактические материалы для организации темaтическо-го контроля по информатике в начальной школе. Бином, Москва, 2004. 7. А.В.Горячев, А.А.Меньшикова. Методика преподавания информатики в начальной школе(1–4 классы) на примере курса Информатика в играх и задачах, Лекции5–8 , Москва, 2005. 8. Джени Стил, Керт Мередис, Чарльз Темпл. Основы развития критического мышления, Фонд Сорос-Кыргызстан, Бишкек, 1998. 9. В.В. Малеев. Общая методика преподавания информатики, Воронеж, 2005. 10. Е.В. Петрушинский. Игры для интенсивного обучения, Прометей, Москва, 1991. 11. А.А.Дуванов. Работаем с информацией. Книга для учителя. Санкт-Петербург, БХВ-Петербург, 2004. 12. Е. Я. Яковенко. Компьютер для школьника. Москва, АСТ, 2007. 13. Большая детская энциклопедия в вопросах и ответах. Минск, Харвест, 2009. 14. PC CD-ROM/ İNFO-KO. 15. PC CD-ROM/ Супердетки. Новый диск. 16. PC CD-ROM/ Дракоша и занимательная информатика. Медиа, 2000. 17. PC CD-ROM/ Учимся анализировать. Новый диск. 18. PC CD-ROM/ Учимся мыслить логически. Новый диск. 19. PC CD-ROM/ Учимся думать. Новый диск. 20. PC CD-ROM Информатика для детей1–4 классы, 2007. 21. http://edu.gov.az 22. http://kurikulum.az 23. http://informatik.az 24. http://www.pixart.ws/infoko 25. http://stamina.ru 26. http://soft-free.ru/content/view/1845 /118/ 27. http://www.curriculumonline.gov.uk 28. http://www.curriculum.edu.au 29. http://www.curriculum.org 30. http://www.meb.gov.tr 31. http://pedsovet.intergu.ru/ 32. http://www.websib.ru/ 33. http://www.piter.com/project/informatika/ 34. http://festival.1september.ru/2005_2006/index.php?subject=11 35. http://lavina80.narod.ru/work.htm 36. http://256bit.ru/informat 37. http://education.alberta.ca/ 38. http://ergo.human.cornell.edu/ 39. http://www.informatika.ru 40. http://www.fome.ru 41. http://www.infojournal.ru/journal.htm 42. http://www.rusedu.info 43. http://www.klyaksa.nethttp://www.lbz.ru 44. http://www.pedsovet.org Yüklə 116,18 Kb. Dostları ilə paylaş:
|