Reja: Tuproq, uning tabiat va odam hayotidagi ahamiyati. Dunyo yer resurslari va ulardan foydalanish



Yüklə 30,22 Kb.
səhifə1/4
tarix15.11.2022
ölçüsü30,22 Kb.
#69217
  1   2   3   4
Yer resurslari


ER RESURSLARIDAN FOYDALANISH VA ULARNI MUHOFAZA QILISH
Reja:
1. Tuproq, uning tabiat va odam hayotidagi ahamiyati.
2. Dunyo yer resurslari va ulardan foydalanish.
3. Tuproq eroziyasi va uni keltirib chiqaruvchi omillar. Tuproq
unumdorligining pasayishi va tuproq resurslari
kamayishining boshqa sabablari.
4. Tuproqni eroziyadan, cho`llanish, sho`rlanish, botqoqlanish va
kimyoviy zaharlanishdan muhofaza qilish.
Darsning maqsadi: Tiriklik uchun tuproqning ahamiyati, yer resurslari va ulardan foydalanish. Tuproqning
Tuproq, uning tabiat va odam hayotidagi ahamiyati
Tuproq biogen tuzilishga ega bo`lgan yerning ustki g`ovak qatlami bo`lib, u tabiatda hayot jarayonlarining kechishida, biosferada moddalar almashinuvini ta'minlashda muhim rol uynaydi. Namlik, issiqlik va mikroorganizmlar ta'sirida tuproqda organik moddalar doimo parchalanib va sintezlanib turadi. Tuproqqa aralashgan o`simlik va hayvon qoldiqlaridagi organik moddalar mikroorganizmlar yordamida parchalanadi ya'ni chiriydi. Hosil bo`lgan bu chirindilar esa tuproqdagi mineral birikmalar bilan birga o`simlik tanasiga o`tadi va unda o`zaro reaktsiyaga kirishib, yangi organik moddalarni hosil qiladi. Bu organik moddalardan inson va hayvon ozuqa sifatida foydalanadi. Kelajakda ular o`simlik, odam va hayvon qoldiqlari bilan yana tuproqqa qaytadi va yana parchalanish jarayoniga uchraydi. Shu asnoda organik va mineral moddalar «tuproq-o`simlik-hayvon-tuproq» tizimidagi yopiq zanjirda aylanib yuradi. Bu esa, o`z navbatida, tabiiy holda tuproq unumdorligining saqlanib turishiga asos soladi.
Unumdor tuproq tabiatning bebaho boyligidir. Tuproqshunos olim V.V. Dokuchayev o`z vaqtida, rus qora tuprog`i toshko`mirdan ham, neftdan ham, oltindan ham qimmatliroqdir, deb yozgan edi. Darhaqiqat u tirik tabiatni oziq-ovqat, dori-darmon va substrat bilan ta'minlaydigan yagona manbadir.
Tuproq paydo bo`lishida ona jins tog` jinslari hisoblanadi. Ularga issiqlik, namlik, o`simlik va hayvonlar uzoq vaqt mobaynida ta'sir ko`rsatib nuratishdan tuproq hosil bo`ladi. Tuproqning hosil bo`lishida ayniqsa issiqlik va namlik hal qiluvchi ahamiyatga ega. Chunki bu omillar jinsdagi o`simlik va mikroorganizmlarning rivojlanishiga, u yerdagi biologik va kimyoviy jarayonlarning jadallashishiga va shu asosda jinsning yemirilishi tezlashishiga yordam beradi.
O`simliklar, bakteriyalar, zamburug`lar va hayvonlarning ham tuproqqa ta'siri kuchli. O`simliklar o`zlarining ildizi yordamida tuproqdagi mineral moddalarni o`zlashtiradi. Bu moddalar keyinchalik organik moddalar holida yana tuproqqa qaytib parchalanadi. Tuproqda moddalarning parchalanishi va havodagi erkin azotning o`zlashtirilishi mikroorganizmlar tomonidan amalga oshiriladi. Mikroorganizmlarning tuproqda ko`pligi parchalanish va chirish jarayonlarining tezligini belgilaydi.
Shuningdek tuproqda ro`y beradigan modda almashinuvi jarayoniga unda yashovchi umurtqasiz va umurtqali hayvonlarning ham ta'siri bor. Chuvalchang, hasharotlar va ularning lichinkalari tuproqdagi organik moddalar bilan oziqlanib, ularning parchalanishga va tuproqka aralashishiga yordam beradi. Yer ostida in qazib yashovchi kemiruvchi hayvonlar tuproqning chuqur qatlamlarini qazib yuzaga chiqarib tashlashi bilan uning donadorligi va g`ovakligini yaxshilaydi. Tuproqning g`ovakligi, uning suv va havo o`tkazuvchanligi, issiqlik rejimi va shunga o`xshash xususiyatlari undagi biokimyoviy jarayonlarni tezlashtiruvchi xususiyatlar bo`lib hisoblanadi.
Tuproq tabiatning murakkab tuzilgan hosilasi bo`lib, u qattiq, suyuq, gazsimon va tirik tarkibiy qismlardan iborat. Tuproqning qattiq qismi asosan mineral va organik moddalardan hamda qattiq zarrachalardan tarkib topgan bo`lib, bular tuproq umumiy massasining ma'lum bir qismini tashkil qiladi. Uning qolgan qismini esa zarrachalar orasidagi bo`shliqlarni egallagan suv, havo va tirik organizmlar tashkil qiladi. Bu tarkibiy qismlarning nisbati tuproq unumdorligini belgilaydi. Tuproqning unumdorligi ko`p jihatdan undagi makroelementlar ya'ni unda birikma holida uchraydigan mineral moddalar – alyuminiy, temir, kaliy, magniy, kaltsiy, fosfor, oltingurgurt, kremniy, shuningdek mikroelementlar va organik moddalar asosini tashkil qiluvchi gumus miqdoriga bog`liq.
Tuproqning suyuq qismi yoki boshqacha aytganda, tuproq eritmasi, uning harakatchan tarkibiy qismi bo`lib, u tuproqdagi ozuqa moddalarini eritadi va suyuq holda o`simlik ildiziga yetkazib beradi.
Tuproqning gazsimon qismi asosan kislorod va karbonat angidriddan iborat bo`lgan tuproq havosidir. Bu havoning mavjudligi tuproqda yashovchi aerob mikroorganizmlar hamda boshqa hayvonlarni hayot sharoiti bilan ta'minlovchi omildir.
Tuproqdagi tirik jonivorlarning ahamiyati to`g`risida yuqorida aytib o`tildi. Bu jonivorlar orasida ayniqsa mikroorganizmlar ko`p bo`lib, ular tuproq zarrachalari orasidagi bo`shliqlarda joylashgan. Taniqli o`zbek olimi M.V. Muxamedjonov ma'lumotiga qaraganda 1 gektar unumdor tuproqdagi mikro-organizmlar soni 3-3,5 mlrd bo`lib, yarim metr qalinlikdagi 1 gektar tuproqda ularning massasi 8-12 tonnaga yetadi. Yil davomida bu mikroorganizmlar avlodi 18-27 martagacha almashadi. Rus olimi V.A. Kovdaning hisoblariga ko`ra tuproqdagi mikroorganizmlar biomassasining yillik yig`indisi o`sha maydonda o`sgan o`simlik fotomassasiga teng, ba'zi unumdor yerlarda esa hatto undan 1,5-2 baravar ortiq. Qora tuproqlarda va boshqa unumdor yerlar tuprog`ida mikroorganizmlar biomassasining yillik yig`indisi gektariga 20-50 tonnaga yetadi.
Shunday qilib, tuproqning unumdorligini ta'minlashda uning barcha tarkibiy qismlari ishtirok etadi. Shuning uchun ham hakli ravishda aytish mumkin-ki, tuproq o`zining bu tarkibiy qismlari bilan birgalikda organik hayotning manbaidir va shu bilan birga uning o`zi ham organik hayotning hosilasidir, binobarin ular bir-biri bilan doimo o`zaro ta'sirda bo`ladi. Darhaqiqat, o`simlik tuproqdagi oziq moddalar va suvni o`zlashtirib o`sadi va rivojlanadi. Hayvonlar o`simliklar bilan ozuqlanadi. Natijada iste'mol qilingan oziq moddalar yana tuproqqa qaytadi va unda parchalanib yana o`simlik o`zlashtiradigan mineral moddalarga aylanadi. Shunday qilib, tuproq «hayot» deb ataluvchi zanjirning muhim halqalaridan biridir. U o`simliklar uchun, demak hayvonlar va pirovardida inson uchun ham zaruriy omildir.
Tuproqning inson va hayvonlar uchun yana bir ahamiyati shundaki, tuproq tarkibidagi mikroelementlar tirik organizmlar tarkibida ham uchraydi. Hozirgi vaktda o`simlik va hayvonlar organizmida 60 ga yaqin kimyoviy modda borligi aniqlangan. Bu kimyoviy moddalar biomikroelementlar sifatida oziq-ovqat bilan odam organizmiga tuproqdan o`tadi. Odam qoni tarkibida aniqlangan 24 xil va ona sutidagi 30 xil mikroelementlarning barchasi inson uchun zarur moddalar bo`lib, tuproqda u yoki bu elementning yetishmasligi ularning oziq - ovqat mahsulotlarida va demak odam organizmida ham yetishmasligiga olib keladi. Buning ta'sirida organizmda modda almashinuvi buzilib, kishi turli kasalliklarga chalinishi mumkin.
Tuproqning tirik mavjudotlar uchun sanitariya-gigiyena va meditsina nuqtai nazaridan ham katta ta'siri bor. U ayni vaqtda ko`pgina kasalliklarni tug`diradigan mikroorganizmlarning yashash muhiti hamdir. Tuproqda vabo, o`lat, ich terlamasi, sil, dizenteriya, brutsellyoz kasalliklarini qo`zg`atuvchi mikroblarning yashashi uchun yetarli sharoit mavjud. Shuningdek tuproq ba'zi gelmintlar, hasharotlar, kanalar va ularni tarqatuvchi kemiruvchilar uchun ham o`ziga xos inkubatordir. Lekin shu bilan birga tuproq ko`pgina iflosliklarni o`zidagi mikroorganizmlar yordamida parchalab zararsizlantiradi. Demak, tuproq o`zini o`zi tozalash qobiliyatiga ega bo`lib, uning bu xusususiyati biosferada moddalar aylanib yurishiga asos soladi.
Dunyo yer resurslari va ulardan foydalanish
Planetamizning umumiy yer fondi 14,9 mlrd gektar bo`lib, bu Yer yuzining 29% ni tashkil qiladi. Uning 4,03 mlrd.ga (27%) o`rmonlar, 2,85 mlrd.ga (19%) o`tloq va yaylovlar, 2,32 mlrd.ga (15,5%) turli tipdagi sahrolar, 1,63 mlrd.ga (11%) muzliklar, 0,72 mlrd.ga (4,8%) daryo, ko`l va botqoqliklar, 0,7 mlrd.ga (4,7%) tundra va lesotundra, 0,45 mlrd.ga (3%) eroziyaga uchragan, sho`rlangan va botqoqlashgan maydonlar, 0,3 mlrd. gektari (2%) shahar va qishloq aholi punktlari bilan band. Ekiladagan maydonlar 1,9 mlrd. gektar bo`lib, bu jami yer fondining 13% iga teng. Hozirgi kunda ekinzorlar maydoni dunyo aholisining jon boshiga 0,3 gektarga to`g`ri keladi, holbuki chorak asr oldin bu ko`rsatkich 0,5 gektarni tashkil qilar edi. Sobik Ittifoqdan ajralib chiqqan Hamdo`stlik mamlakatlarida ekiladigan yerlar maydoni jon boshiga 0,9 gektarni, O`zbekistonda esa 1,1 gektarni tashkil qiladi. Bu dunyo ko`rsatkichidan qariyb 4 baravar ko`p demak.
Rivojlangan Yevropa mamlakatlari va AQSH da dehqonchilik uchun yaroqli yerlarning deyarli barchasi o`zlashtirib bo`lingan. Janubiy Amerika, Avstraliya, Afrika va Osiyo qit'alarining ba'zi mintaqalarida esa hali o`zlashtirilishi mumkin bo`lgan yer resurslari zahirasi mavjud.
Dunyo miqyosida aholining oziq-ovqatga nisbatan o`sib borayotgan ehtiyojini ta'minlash hozirgi zamonning eng murakkab masalalaridan biriga aylandi. Aholi sonining o`sib borishi bilan qishloq xo`jalik mahsulotlari ishlab chiqarish miqdorini oshirish va shu bilan birgalikda shahar va qishloqlar maydonini kengaytirish, sanoat kommunikatsiyasini rivojlantirish va boshqa ehtiyojlar uchun qo`shimcha yer ajratish masalalari ko`ndalang bo`lib turmoqda. Turli mamlakatlarning mutaxassislari bu masala ustida jadal ishlamoqdalar.
Rus mutaxassislari N.N. Rozov va M.N. Stroganova (1979) fikriga ko`ra kelajakda Yer yuzidagi dexkonchilik yerlari maydonini kuprok o`tloq va yaylovlar hisobidan, kamroq o`rmonlar hisobidan kengaytirib, 2,66 mlrd. gektargacha yetkazish mumkin. Bu maydondan olinadigan hosil 8-9 mlrd. kishini oziq-ovqat bilan ta'minlaydi. V.A. Vashanov va P.F. Loyko (1975) ma'lumotlariga ko`ra dunyoda 750-820 mln. gektar o`zlashtirilishi mumkin bo`lgan rezerv yer bo`lib, ular hisobidan dehqonchilik maydonlarini 2,2 mlrd. gektarga yetkazish mumkin. Bu rezerv yerlarning asosiy qismi (640-660 mln.ga) rivojlanayotgan mamlakatlarda joylashgan bo`lib, shuning yarmi Lotin Amerikasi hududidadir. Masalan, Argentinada mavjud 240 mln. gektar hosildor yerlarning fakat 30 mln. gektari (20%) ekilmoqda. Hozirgi vaqtda 10 mln. aholisi bo`lgan Amazonka havzasining dehqonchilikka yaroqli yerlari 1 mlrd. kishini oziq-ovqat bilan ta'minlay oladi. BMT ekspertlarining ma'lumotiga ko`ra 1970-2000 yillar orasida dunyo bo`yicha 80 mln. gektar yangi yer o`zlashtirildi, shundan 56 mln. gektari rivojlanayotgan mamlakatlarga to`g`ri keladi. Ekinzorlarning kengayishi ayniqsa Lotin Amerikasi va Tropik Afrikada ko`p bo`ldi.
Yerdan foydalanish masalasi tahlili davomida yana shunday holat ham ko`zga tashlanadiki, unga ko`ra dehqonchilik qilinadigan yer maydonlarini kengaytirishning imkoniyati yo`q. Masalan, YUNEP ma'lumotlariga ko`ra yangi yerlarning o`zlashtirilishi 2000 yilga borib jami o`zlashtirilgan yerlar maydoni 3,2 mlrd. gektarga yetkazilsada, dehqonchilik qilinadigan yerlar aholi jon boshiga 1975 yildagiga qaraganda amalda ikki baravarga kamayadi. Buning sababi aholi soni ko`payib borishi bilan birga ko`p yerlar eroziyaga uchrab ishdan chiqadi, bir qism yer esa shaharlar va sanoat kommunikatsiyasi ko`rilishiga sarf bo`ladi. Amerikalik mutaxassis Braun (1978) bashoratiga ko`ra 1975-2000 yillar orasida Yer yuzining shahar aholisi sonining taxminan ikki baravarga ko`payib, 3 mlrd. dan oshadi, shunga ko`ra shaharsozlikka qo`shimcha 63 mln. gektar yer ketadi.
Insonning xo`jalik faoliyati ta'sirida tuproqning sifati buzilib, hosildorligi pasayishi kuzatilmoqda. Jamiyat o`zining rivojlanish tarixida 2 mlrd. gektarga yaqin yerni ishdan chiqargan. Faqatgina suv va shamol ta'sirida, qum bosish va sho`rlanish oqibatida har yili Yer yuzida 6-7 mln. gektar yer xo`jalik oborotidan chiqib ketmoqda. Bu hol hakli ravishda mutaxassislarni tashvishga solmoqda. Chunki tuproqning hosil bo`lishiga qaraganda uning maydoni kamayishi minglab marta tez boradi. Masalan, 10 sm. qalinlikdagi tuproq hosil bo`lishi uchun 1400-1700 yil kerak. Shunday qalinlikdagi tuproqni suv eroziyasi 20-30 yildayoq ishdan chiqarish mumkin. Ba'zan esa bu jarayon uchun faqat bitta suv toshqini kifoya qiladi.
Umuman olganda, tuproqning holati biz unga qanaqa ta'sir o`tkazishimizga bog`liq bo`ladi. Odam o`zining dehqonchilik faoliyatida tuproqda hosil yetishtiradi va uni yig`ishtirib oladi. Bu demak – u tuproqda yetishtirilgan organik moddalarni olib, uni kambag`allashtiradi. Ayni vaqtda u tuproqni o`gitlaydi, almashlab ekish va boshqa agrotexnik tadbirlarni qo`llaydi va shu asosda tuproqni boyitib, uning unumdorligini qayta tiklaydi. Bunday tadbirlarning o`z vaqtida bajarilmasligi, faqatgina shu kunning foydasini ko`zlab ish tutish tuproqni eroziyaga uchratish, uning sho`rlanish va botqoqlanishi oqibatida ishdan chiqishini tezlatishi mumkin.
Bunday achchiq saboqlar O`zbekiston dehqonchiligida ham uchraydi. Hozirgi vaqtda respublikaning umumiy maydoni 44,9 mln. gektar bo`lib, shundan 28,1 mln. gektarida dehqonchilik qilinadi. Sug`oriladigan ekinzorlar maydoni esa 4,2 mln. gektarni tashkil qiladi. Oldingi yillarda respublikada cho`l zonalarini o`zlashtirish, yangi yerlar ochib dehqonchilik qilishni kengaytirish avj olgan edi. 1975-1985 yillar davomida 1 mln. gektar yangi yerlar o`zlashtirildi. Bu ish hatto shiorbozlikkacha ko`tarilib «ovchining zo`ri sher otar, yigitning zo`ri yer ochar» degan shior ham paydo bo`lgan edi. Lekin bu ish o`zining kutilgan samarasini bermadi. Sababi, dehqonchilik agrotexnikasiga e'tibor yetarli bo`lmadi, almashlab ekish texnologiyasi o`rnini paxta yakka hokimligi egalladi. Kartalar me'yoridagidan kattalashib ketdi, ixotazorlar kamaydi, melioratsiya ishlari susaydi. Oqibatda tuproqning turli eroziyalarga chalinishi, sho`rlanish va botqoqlanishi tezlashdi, daryolar suvining dehqonchilikdagi sarfi ko`paydi, Orol dengizi halokat yoqqasiga keldi, undan tarqalayotgan tuzli qum atrof hududlar tuprog`iga yog`ilaboshladi. Shunday qilib, yo`l qo`yilgan bu xatoliklar oqibatida Qoraqalpog`iston, Buxoro va Sirdaryo viloyatlarining 90-95% maydoni sho`rlandi. Faqatgina Buxoro viloyatida 270 ming gektar sug`oriladigan yerlarning 53 ming gektari shamol eroziyasiga uchradi. Tog`oldi hududlariga joylashgan Farg`ona vodiysi va Toshkent viloyatining ko`p miqdoridagi maydonlari suv eroziyasiga uchradi. Hozirgi kunda yer resurslaridan noto`g`ri foydalanish oqibatida respublika chorvachiligi ham jiddiy zarar ko`rmoqda. Chorvachilik uchun yaylov sifatida foydalanilayotgan 22 mln. gektarning 6 mln. gektari shamol eroziyasiga va 3 mln. gektari suv eroziyasiga uchragan.
Shuni ham qayd - qilish kerakki, 1991 yildan boshlab respublikada yangi yerlarni o`zlashtirish ishi tuxtatildi. Keyingi yillarda paxta yakka hokimligidan voz kechildi, don, beda va paxta almashlab ekilishi, suvdan tejab foydalanish tadbirlari ishlab chiqilmoqda-ki, bu ishlar kelajakda o`zining ijobiy natijasini beradi.
Tuproq eroziyasi va uni keltirib chiqaruvchi omillar. Tuproq unumdorligining pasayishi va tuproq resurslari kamayishining boshqa sabablari

Yüklə 30,22 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin