Sanoatda foydali qazilmalarni va asosiy minerallarni qo`llanilishi

Sanoatda foydali qazilmalarni va asosiy minerallarni qo`llanilishi. Mashina detallarini qayta tiklashda zamonaviy texnika va texnologiyalar. Nimstansiyalar elektr uskunalari. Avtomobil transporti ish unumdorligini hisoblash
Reja:

1. 
   Sanoatda foydali qazilmalarni va asosiy minerallarni qo`llanilishi.
   
2. 
   Mashina detallarini qayta tiklashda zamonaviy texnika va texnologiyalar.
   
3. 
   Nimstansiyalar elektr uskunalari.
   
4. 
   Avtomobil transporti ish unumdorligini hisoblash.
   

Iqlim o'zgarishiga ta'sir ko'rsatadigan barqarorlik muammosi kuchayadi, tog' -kon va mineralni qayta ishlash sanoatida ekologik toza usullar katta qiziqish uyg'otdi.

Quruq mineralni qayta ishlashdagi yangi o'zgarishlar nam usullarni tezda almashtirmoqda, va ST uskunalari & texnologiya, sohasida etakchi elektrostatik ajratish uskunalari sanoati eng yangi yangiliklari bilan to'plamning boshida turadi.
Rudni boyitish nima?
Ruda-bu mahalliy metall yoki foyda keltiradigan metalli mineral yoki tosh uchun atama. Mineralni qayta ishlash - ma'dan kondan chiqqandan keyin birinchi qadam. Jarayon ruda tayyorlashni o'z ichiga oladi, frezalash, va ma'danni qayta ishlash, odatda boyitish deb ataladi.
Boyitish mexanik ravishda rudali minerallarning donalarini gangdan ajratadi (past qiymat) foydali minerallardan tashkil topgan konsentrat ishlab chiqarish uchun ularni o'rab turgan minerallar.
Bu ajratish ham jismonan ham amalga oshirilishi mumkin, tortishish kuchini ajratish orqali, elektrostatik ajratish va magnit ajratish, yoki kimyoviy, ko'pikli flotatsiya yordamida, yuvish, va elektro g'alaba. Foydalanilmaydigan minerallar, ko'pincha to'g'onlarga tashlanadi, quyruq deyiladi.
Quruq mineralni qayta ishlashning afzalliklarini tushunish uchun, avval uning boshqa usullardan nimasi bilan farq qilishini tushunishingiz kerak.
ho'l Beneficiation (Ko'pikli flotatsiya)
ko'pik flotasiya 19 -asrning oxiriga to'g'ri keladi va tog' -kon sanoati tomonidan minerallarni ma'dan ajratish uchun ishlab chiqilgan birinchi usul edi.
Ko'pikli flotatsiya, u qog'ozni qayta ishlash va chiqindi suvlarni tozalash sanoatida ham qo'llaniladi, zichlik tamoyillari hamda mineral zarrachalarning suv xossalari ustida ishlaydi. Ajratish minerallar kimyoviy eritmada namlanganda sodir bo'ladi, materiallarning hidrofobikligiga qarab yig'ilishiga olib keladi (suv o'tkazmaydigan) yoki hidrofilik (suvni o'ziga jalb qiladi).
Ko'pikli flotatsiya ko'p miqdorda kimyoviy vositalar bilan bog'langan suvdan foydalanadi, ularning aksariyati qayta ishlanmaydi. Qayta ishlanganidan keyin uni etkazib berishdan oldin quritib qo'yish kerak. Bu shuni anglatadiki, bu ekologik jihatdan ijobiy usul emas.
Wet Beneficiation Method
quruq Beneficiation
Quruq boyitish mineral moddalarni zichlikdagi farqlarga qarab ajratadi, shakl, hajmi, yaltiroqlik, shakl, elektr va/yoki magnit sezuvchanlik. Magnit va elektrostatik/tribo-elektrostatik ajratish ushbu toifaga kiradi. Nomidan ko'rinib turibdiki, undan kam foydalanadi, ko'pikli flotatsiyadan boshqa suv bo'lsa, ho'l silliqlashning ko'plab kamchiliklarini kamaytirish.
Elektrodinamik va elektrostatik – ning asosiy turlari hisoblanadi elektrostatik ajratgichlar. Bular xuddi shunday ishlaydi, lekin zarrachalarga qaysi kuchlar qo'llanilishi bilan farq qiladi, aytganda, elektrostatik tortishish yoki kattalik. Gravitatsiyaviy bo'linish, ularni ajratish uchun rudalar va ganglarning o'ziga xos tortishish kuchiga moslashgan markazdan qochma kuchlardan foydalanadi..
Magnit ajratish zarrachalarni magnit maydonida harakatlanadigan rudadan ajratish uchun ishlaydi.
Dry Beneficiation Method
Quruq boyitishning afzalliklari
Quruq boyitishning afzalliklari hosildorlik va xavfsizlikni oshiradi, barqarorlik, va nol chiqindilar. Suv sarfini kamaytirishdan tashqari, bu usulda ishlab chiqarish bosqichlari kamroq, kam quvvat va uskunadan foydalanadi.
Suvni yo'q qilish, shuningdek, qimmat suvsizlantirish jarayonlariga bo'lgan ehtiyojni ham yo'q qiladi, shu jumladan nasos, skrining, filtrlash, va santrifüj.
Nima uchun ST uskunasini tanlash kerak & Quruq minerallarni ajratish uskunalari texnologiyasi?
Needham shahrida joylashgan, Massachusets, biz minerallarni tribocharging sezuvchanligiga qarab ajratadigan triboelektrik ajratuvchi yaratdik, aytganda, elektr maydonida kontakt orqali elektr zaryadlanganda zarrachalar qanday javob beradi. Bu nafaqat foydali qazilmalarni qayta ishlashda inqilob qilmoqda, balki u ham juda samarali ekanligi isbotlangan oziq -ovqat va ozuqani ajratish unlarni boyitish uchun ishlatilganda, ovqatlar, oqsil kontsentrat, va tolalar.
Sanoatdagi eng yaxshi quruq ajratish uskunalari uchun, ST Equipmentdan boshqa narsaga qaramang & Technology MChJ (STET) minerallarni ajratish sanoatida etakchi o'rinni egallaydi. Bizning Triboelektrostatik ajratgichlar mikron kattalikdagi zarralarni to'liq quruq jarayon orqali boyitadi, qo'shimcha materiallar yoki quritish vaqtini talab qilmaydi, va uglerod izini kamaytirish.
Qo'shimcha, biz minerallarni qayta ishlash sanoatida boshqalarga qimmatli manba bo'lib xizmat qilamiz. aloqa ko'proq bilish uchun bizning texnologiya mutaxassislarimiz.
Qishloq xo’jalik va melioratsiya mashinalarini ta’mirlashda yeyilgan detallarni qayta tiklash va yeyilishga chidamliligini oshirish jarayoni ham amalga oshiriladi. Ushbu jarayonni amalga oshirish uchun payvandlab qoplash kabi turli usul va texnologiyalar ishlab chiqilgan bo’lib, ular bir-biridan fizik-mexanik va texnologik xususiyatlari bilan farq qiladi. SHuning uchun yeyilgan detallarni tiklashning eng maqbul usulini tanlash muhim ahamiyat kasb etadi.
Payvandlashning barcha mavjud usullarini ikki asosiy guruxga bo’lish qabul qilingan – suyultirib payvandlash usullari va bosim ostida payvandlash usullari. Ta’mirlashda suyultirib payvandlash usuli katta ahamiyatga ega, shuning uchun ham u chuqur va keng o’rganilgan.
Bosim ostida payvandlash usullari mashinalarni ta’mirlash jarayonida juda kam qo’llaniladi. SHunga qaramasdan bosim ostida payvandlashning istiqbollari to’g’risida akademik B.E.Paton «Bosim ostida payvandlash kelajakda suyultirib payvandlashni siqib chiqaradi» va «payvandlash o’rnini kundan-kunga kukun metallurgiyasi usullari egallab boradi» deb bashorat qilgan.
Bayon qilinayotgan qayta tiklash usullariga (detallar yuzalarini qatlam bilan qoplashning mavjud barcha usullari) nisbatan qo’yiladigan talablarning tahlili, usullarning rivojlanish yo’nalishlari va konstruktsion materiallar qatoriga kompozitsion materiallarning kirib kelishi detallarni qayta tiklash va yeyilishga chidamliligini oshirishning istiqbolli yo’nalishlarini belgilab olish imkonini berdi.
Qishloq xo’jalik mashinalarini ta’mirlashning iqtisodiy samaradorligini oshirishda detallarning qoldiq ish muddatidan foydalanish katta ahamiyatga ega. Bu haqida akademik SH.U.Yo’ldoshev avtotraktor va qishloq xo’jalik mashinalarining hamda ulardagi agregatlarning asosiy ta’mirgacha xizmat muddatini o’tagan detallarining 60…65 foizi qoldiq ish muddatiga ega bo’lib, ta’mirlanmasdan yoki oz miqdorda ta’mirlash ishlarini bajargandan keyin yana ishlatishga yaroqli bo’lishini ko’rsatib o’tgan.
Traktorlar va qishloq xo’jalik mashinalarining barcha detallarini ish muddatlariga qarab uch guruxga bo’lish mumkin. Birinchi guruxga o’z ish muddatini to’liq o’tagan va ta’mirlash paytida yangisi bilan almashtirilishi lozim bo’lgan detallar (mashinalarning 25…30 foiz detallari) kiradi. Ikkinchi gurux detallarni (30…35 foiz) ta’mirlamasdan yana ishlatish mumkin. Bu gurux detallarning ishchi yuzasi chegaraviy o’lchamgacha yeyilmagan bo’lib, ularni yana ma’lum muddatgacha ishlatish mumkin bo’ladi. Uchinchi guruxga detallarning asosiy (40…45 foiz) qismi kiradi. Ulardan ta’mirlangandan keyingina qayta foydalanish mumkin. Bu guruxga ancha qimmat va murakkab shaklli detallar kiradi. Bu detallarni tiklash narxi ularni tayyorlash narxinig 30…50 foizidan oshmaydi.
Detallarni qayta tiklash xalq xo’jaligida katta ahamiyatga ega. SHu bilan birga detallarni qayta tiklash samaradorligi va sifati tanlangan usulga bog’liq.
Detallarni tiklashda qo’llaniladigan usullar klassifikatsiyasi
-Suyultirib payvandlash (suyultirib metall qoplash)-Elektr yoy bilan payvandlash, elektr shlakli payvandlash, flyus qatlami ostida, himoya gazlari muhitida, suv bug’lari muhitida payvandlash, tebranma yoyli, argln yoyli, gaz bilan, plazmali,elektron nurli, lazer nurli payvandlash
-Bosim bilan payvandlash-Elektr kontakt, ishqalash, portlatish, gornda, taxtakach ostida, diffuzion, ultratovushli, sovuqlayin, induktsion payvandlash
-Metall purkab (to’zitib) qoplash-Plazmali, gaz-plazmali usul bilan purkab qoplash
-Metallash-Gaz, elektr, yuqori chastotali tok bilan, plazmali metallash
-Kavsharlash-Yumshoq, qattiq va alyuminiy kavsharlar bilan kavsharlash
-Elektrolitik qoplash-Xromlash, temirlash, nikellash
-Sintetik ashyolardan foydalanish-Soxta suyuq qatlamda, gaz-plazma usulida, bosim ostidaquyish usulida, taxtakachlab qoplash
-Bosim bilan ishlov berish-Kengaytirish, cho’ktirish, aylanasiga dumalatib puxtalash, cho’zish, qisman cho’ktirish, elektr-mexanik ishlov berish
-CHilangarlik-mexanik ishlov berish-Aralash, shaberlash, ishqalash, frezerlash, silliqlash, kengaytirish, shtift o’rnatish, rezbani tozalash, tortib turuvchi va boshqa elementlarni o’rnatish
-Elektr bilan ishlov berish-Anod-mexanik, elektr-kimyoviy, elektr-kontakt, elektr-impulsli
-Puxtalaydigan ishlov berish-Termik, termik-mexanik, kimyo-termik, sirtqi plastik deformatsiyalash, olmosli asbob bilan ishlov berish
Detallarni qayta tiklash usullari
-Chilangarlik-mexanik ishlov berish usullari-Detallarni remont o’lchamiga moslab qayta tiklash, detallarni ularga qo’shimcha element qo’yib qayta tiklash, yeyilish izlari yo’qolguncha kesib ishlash va uni to’g’ri geometrik shaklga keltirish, qayta komplektlash.
-Plastik deformatsiyalash usullari-Cho’zish, to’g’rilash, mexanik, gidrotermik yoki elektrogidravlik kengaytirish, sirtga sharik yoki roliklar bilan ishlov berish, mexanik yoki termoplastik siqish, cho’ktirish, botirish, elektromexanik ishlov berish
-Polimer materiali bilan qoplash -Changlatib qoplash, presslab qoplash, bosim ostida quyib qoplash, mexanik surkab qoplash
-Dastaki payvandlab qoplash usullari-Gaz alangasida, elektr yoyida, argon gazi muhitida elektr yoyida, gornda qizdirib, plazmali, termitli, elektr kontakt
-Yoy yordamida payvandlash va qoplashning mexanizatsiya-lashgan usullari-Flyus ostida avtomatlashtirilgan, himoya gazlari muhitida: argon, is gazi, suv bug’i va boshqalar, aralash himoya gazlari muhitida, gaz alangasida himoyalangan elektr yoyli, tebranma yoyli, kukunsimon sim yoki lenta bilan, keng qatlamli, yotqizilgan elektrod bilan, plazmali, ko’p elektrodli, bir vaqtning o’zida deformatsiyalash, bir vaqtning o’zida mexanik ishlov berish
-Yoysiz payvandlab qoplashning mexanizatsiyalashgan usullari-Induktsion (yuqori chastotali), elektr shpakli, kontakt payvandlash va qoplash, ishqalash, gaz alangasida, elektron nurli, ultratovushli, diffuzion, lazerli, termitli, portlatish bilan, magnit impulsli, gornda qizdirib qoplash
-Gaz alangasida qoplash (metallash)-Elektr yoyli, gaz alangasida, plazmali, detonatsion, yuqori chastotali tok bilan, elektr impulsli, ion plazmali.
-Galvanik va kimyoviy qoplash-O’zgarmas tokda temirlash, o’zgaruvchi tokda temirlash, elektrolit oqimida temirlash, vannasiz temirlash, xromlash, elektrolit oqimida xromlash, mislash, ruxlash, qotishmalarni qoplash, kompozitsion qatlam bilan qoplash, elektr kontakt qoplash (elektrik ishqalab), galvanik-mexanik usulda, kimyoviy nikellash
-Termik va kimyoviy-termik ishlov berish -Toblash, bo’shatish, diffuzion borlash, diffuzion ruxlash, diffuzion titanlash, diffuzion xromlash, diffuzion xromtitanlash, diffuzion xromazotlash, sovutib ishlov berish
-Boshqa usullar-Suyuq metall quyish, muzlatish, qizdirib yopishtirish, kavsharlash, kavshar payvandlash, elektr uchqunli o’stirish va legirlash
Mexanik ishlov berish usuli yeyilgan sirtlarni qoplashga tayyorlash yoki tugallash ishlarida, shuningdek detallarni remont o’lchamiga moslab qayta tiklashda yoki qo’shimcha elementlar o’rnatib qayta tiklashda qo’llaniladi. Detallarni remont o’lchamiga moslab ishlov berganda ular ishchi yuzalarining geometrik shakli tiklanadi, qo’shimcha elementlar o’rnatib qayta tiklashda uning o’lchami yangi detal o’lchamiga muvofiqlantiriladi.
Galvanik qoplash usuli elektr toki ta’sirida metall tuzlarining eritmasidan metallarning ajralib chiqishi xossasiga asoslangan. Galvanik qoplamalar detalning yeyilgan yuzasini qoplash uchun olinadi.
Galvanik usullar yordamida kam yeyilgan detallarni qayta tiklash imkoniyati mavjud. Bu usullarning afzalligi shuki, elektroliz jarayoni rejimlarini o’zgartirish yo’li bilan tanlangan metallning mexanik xossalarini o’zgartirish mumkin.
Jarayon yordamida olingan qatlamning ishqalanishga chidamliligi past va qattiqligi yuqori chastotali tok bilan toblangan po’lat 45 qattiqligining 75 foizini tashkil etishi, charchash mustahkamligining 25...30 % kamligi, tayyorgarlik operatsiyalarining murakkabligi va katta mehnat talab qilishi, katta hajmdagi ishlab chiqarish maydonining kerakligi, xizmat qiluvchilar salomatligiga zararliligi kabi kamchiliklari mavjud.
Payvandlashning qoplash usullari. Payvandlash va qoplash usullari mashina detallarini ta’mirlashning eng asosiy usullari hisoblanadi. Hozirgi vaqtda ta’mirlash korxonalarida payvandlash va payvandlab qoplash usullari bilan 70% dan ortiq detallar qayta tiklanmoqda. Shundan 80% i elektr energiyasi yordamida, 20% i esa gaz alangasi yordamida amalga oshiriladi.
Payvandlashdan detallarning mexanik nuqsonlarini bartaraf etishda, suyuqlantirib qoplashdan esa yeyilgan ishchi yuzalarini metall qatlami bilan qoplab qayta tiklashda qo’llaniladi. Ta’mirlash korxonalarida dastaki va mexnizatsiyalashtirilgan payvandlash va suyuqlantirib qoplash usullari qo’llaniladi. Mexanizatsiyalashtirilgan usullarning flyus qatlami ostida va himoya gazlari muhitida avtomatik va yarim avtomatik, tebranma yoy bilan lazerli va plazmali kabi qator payvandlash usullari qo’llaniladi.
Ta’mirlashda shu usullarning keng qo’llanishi quyidagi omillar bilan ifodalanadi: ularning unumliligi va jarayonning nisbatan oddiyligi, qoplangan qatlamning asosiy metall bilan mustahkam birikishi, sifatli payvand qatlam olish imkoniyati (yuqori qattiqligi, yeyilishga chidamliligi, oshirilgan qayishqoqligi va xakazo).
Ushbu usullarning umumiy kamchiligi issiqlik ta’sirida metall strukturasining o’zgarishi va buning oqibatida mexanik xossalarining pasayishi, hamda qatlam qalinligining ancha kattaligi va juda notekisligidan iborat.
Kontakt payvandlab qoplash usuli bosim ostida payvandlash usullariga kirib, uning po’lat lenta, sim va metall kukunlarini suyuqlantirmasdan va suyuqlantirib qoplash turlari mavjud.
Ushbu usul faqat metallarni payvandlashda qo’llaniladi va unda asosiy energiya manbai bo’lib birikuvchi detallarning kontakt yuzasidan elektr toki o’tishi natijasida ajralib chiqadigan issiqlik xizmat qiladi.
Kontakt payvandlashda bosim kuchi turg’un elektr kontaktini shakllantirish va payvand chok strukturasini yaxshilash, hamda deformatsiya va ichki kuchlanishni kamaytirish maqsadida beriladi.
Kontakt payvandlashda jarayon ikki xil variantda olib borilishi mumkin: 1) metallni suyultirmasdan yuqori plastik holatgacha qizdirib; 2) payvand nuqtada metallni suyuqlanguncha qizdirib, quyma strukturasini hosil qilib.
Ikkala jarayon ham ishlab chiqarishda qo’llanilib keladi. Ammo suyuqlantirib payvandlash energetik va texnologik nuqtai nazardan samaraliroq hisoblanadi. CHunki unda elektr energiya sarfi kam, payvand chok esa mustahkam bo’ladi.
Ushbu usul bilan po’lat, cho’yan va rangli metallardan iborat valsimon detallarning yeyilgan yuzalarini va podshipnik o’rnatiladigan korpus detallarini qayta tiklash mumkin. Usulning jihozini murakkabligi bilan birga olinadigan payvand qatlam qalinligini cheklanganligi kabi kamchiliklari mavjud.
Gaz alangasida suyultirib qoplash usuli yonuvchi gazlarni texnik sof kislorodda yondirish natijasida ajralib chiqadigan issiqlik energiyasi yordamida amalga oshiriladi. Gaz alangasida suyultirib qoplashda payvandlash materiali sifatida metall sim yoki metall kukunidan foydalaniladi.
Gaz alangasida payvandlashning afzalliklari nisbatan jihozlarning oddiyligi va arzonligi, payvadlashda quvvatni, alanga tarkibi va yo’nalishini keng boshqarish mumkinligidadir.
Usulning kamchiliklariga payvadlanayotgan metallni qizish va suyuqlanish tezligining kichikligi, issiqlik ta’sir zonasining kattaligi, ish unumining pastligi kabilarni keltirish mumkin.
Eyilgan detallarni metall purkab qayta tiklash usulining mohiyati shundaki, qoplash materiali detalning oldindan tayyorlangan sirtiga qizdirilgan, hamda siqilgan gaz oqimi bilan purkaladi. Purkalgan metall detalning sirtiga urilganda deformatsiyalanadi, sirtdagi g’ovak va notekisliklarni to’ldirib qoplama hosil qiladi. Metall zarralari detal sirtiga va o’zaro asosan mexanik birikadi. Faqat ayrim nuqtalarda ular payvandlanadi.
Metall purkab qayta tiklashning gaz-alangali, elektryoyli, yuqori chastotali, detonatsion va plazmali purkash usullari mavjud.
Detallarni metall purkab qayta tiklash jarayonining yuqori unumliligi, detalning biroz (120…1800S) qizishi, qoplangan qatlamning yeyilishga yaxshi chidamliligi, texnologik jarayonning va qo’llaniladigan uskunalarning oddiyligi, har qanday metall va qotishmalardan 0,1…10 mm gacha qalinlikdagi qatlam olish mumkinligi usulning afzalligidir. Qoplangan qatlamning unchalik mustahkam bo’lmasligi va uni detalning sirtiga sust ilashishi bu jarayonning kamchiligidir.
Eyilgan detallarni metallash yordamida qayta tiklash usulining mohiyati metall simni yoki kukunni qizdirish, suyuqlantirish va mayda zarrachalarga parchalab, uni siqilgan havo yoki inert gaz oqimida detalning qayta tiklanadigan yuzasiga yotqizishdan iborat. Metallni suyuqlantirish usuliga qarab elektr-yoyli, gaz-alangali, yuqori chastotali va plazmali metallash usullariga ajratiladi.
Metallash usulida olingan qatlam qattiqligi yuqori va mexanik mustahkamligi past bo’lgan g’ovak va mo’rt metall qatlamidan iborat bo’ladi. Qatlam moylash materialini yaxshi singdiradi va solishtirma yuklanish kam sharoitlarda yeyilishga chidamli bo’ladi. Biroq siljish va siqishga solishtirma yuklanish katta bo’lganda metallangan qoplama tez ko’chib ketadi.
Metallash usuli har xil qalinlikda qatlam olish (20 mkm dan 8 mm gacha) imkoniyati borligi bilan boshqa usullardan ajralib turadi. Muhim kamchiliklar tufayli bu usul ta’mirlashda o’z o’rnini topmadi: qoplanadigan metall zarrachalari o’z-o’zi bilan va asosiy metall bilan bog’lanishni yo’qligi, tayyorgarlik operatsiyalari tufayli (qum purkab ishlov berish kabi) detalning charchashga mustahkamligini keskin kamayishi, metallning ko’p miqdorda yo’qolishi (60...70 % gacha), po’lat qoplamaning past fizik-mexanik xossalari va g’ovakliligi, ish unumining pastligi, ish sharoitining og’irligi.
Elektromexanik ishlov berishda detalga tok uzatuvchi asbob suqilishi tufayli sirtdagi metallning qayta taksimlanishi sodir bo’ladi. Spiralsimon chiziklar tekislangandan keyin val diametrining kengayishi 0,4 mm dan oshmaydi. Termik ta’sir bo’lgani uchun val bo’yinlari toblanib qoladi.
Detalning charchashga mustahkamligi 10...12 % gacha ortadi. Xosil bo’lgan ariqchalarni har xil materiallar bilan to’ldirish, masalan sim payvandlash, tavsiya etiladi.
Sim payvandlash tok uzatuvchi rolik yordamida amalga oshiriladi. Metallografik tadqiqotlar payvandlangan sim o’yilgan ariqchalarni yaxshi to’ldirishini tasdiqlagan. Sim metalining asosiy metallga birikish mustahkamligi 100...200 MPa ga yetadi. Sim metalining tarkibiga mos ravishda qarab olingan qatlamning yeyilishga chidamliligi ortadi.
Yana bir elektr uchquni yordamida ishlov berish usuli o’tgan asrning 40-yillarida ishlab chiqilgan bo’lib, jarayon elektrod bilan detal orasidagi gaz muhitidan o’tuvchi impulsli elektr uchqunining ta’siridan foydalanishga asoslangan. Usulning mohiyati shundan iboratki, gaz muhitida sodir bo’lgan elektr uchqunining ta’sirida elektrod-anod ishchi yuzasining materiali qizib suyuqlanishi natijasida mayda tomchilarga parchalanadi va ular detal-katodning qayta tiklanayotgan yuzasiga uchib o’tadi.
Detallarning ishchi yuzasiga elektr uchquni yordamida ishlov berish turlari shartli ravishda uchga bo’linadi: qoplash, legirlash va puxtalikni oshirish. Ishlab chiqarishda qo’yilgan vazifaga qarab qoplash, legirlash va puxtalikni oshirish yakka tarzda yoki birgalikdagi texnologik jarayon sifatida qo’llaniladi. Bunda detal yuzasida shunday talab etilgan qatlam hosil etiladiki, uning yuqori mikroqattiqligi, issiqbardoshligi, zangbardoshligi, yeyilishga chidamliligi va boshqa xossalari jihozning uchqun hosil qilish rejimlariga, elektrod va detal yuzasining materialiga, gaz muhiti tarkibiga, elektrod tebratgich rejimlariga bog’liq bo’ladi. Ushbu usulni qo’lda dastaki va mexanizatsiyalashgan holda amalga oshirish mumkin.
Ushbu usulni yeyilgan detallarni qayta tiklash tarmog’ida qo’llash uchun Rossiyada yangi «Elitron-52B» va «Elitron-52BM» qurilmalari ishlab chiqarilgan bo’lib, ular bugungi kunda keng laboratoriya tadqiqotlaridan o’tmoqda. Masalan: Rossiyaning Mordoviya Universiteti bilan Moskvadagi GOSNITI hamkorlikda usulni ishlab chiqarishga joriy qilish bo’yicha amaliy ishlarni bajarmoqdalar.
Yuqorida keltirilgan qayta tiklash usullarining taxlili ko’rsatdiki, qishloq xo’jalik va melioratsiya mashinalarini ta’mirlashda yeyilgan detallarni qayta tiklash uchun qator usul va texnologiyalar yaratilgan bo’lib, ular ayniqsa, tez yeyiluvchi detallarning resursini yangi detalning resursidan kam bo’lmagan darajada orttira olmagani uchun ham ishlab chiqarishga keng qo’llanilmay kelayotgani aniqlandi.
Elektr qurilma - bu shunday qurilmaki, unda elektr energiya ishlab chiqarilidi, yoki elektr energiyani bir turdan - o‘zgaruvchan tokdan ikkinchi turga - o‘zgarmas tokka yoki teskariga aylantiriladi, kuchlanishi yo chastotasini o‘zgartiriladi, yoki elektr energiya taksimlanadi yoki iste’mol qilinadi. Elektr kurilmaning ishlash tartibi va vazifasini uning elektr sxemasi belgilaydi.
Taqsimlovchi qurilmalar RU (raspredelitelnыe ustroystva) elektr kurilmalar safiga kirib, nominal kuchlanishli elektr energiyani qabul qilish va taqsimLash uchun mo‘ljallangan bo‘lib, uning tarkibiga kommutatsiya apparatlari, yordamchi kurilmalar hamda shinali tok o‘tkazgichlari kiradi. Taqsimlovchi kurilmalar atmosfera havosida ishlovchi ochiq qurilma ORU (otkrыtoe ras¬predelitelnoe ustroystvo) va qisilgan havo yoki elegaz to‘ldirilgan metall qobiqda ishlovchi yopiq qurilma ZRU (zakrыtoe raspredelitelnoe ustroystvo) turida baja- riladi. YOpuq kurilma topщi havo kira olmaydigan ger¬metik zich qilib berkitilgan holda bajarilgan bo‘lsa, u GRU (germeticheskoe raspredelitelnoe ustroystvo) deb ataladi.
Elektr nimstansiya elektr kurilmalar to‘plami bo‘lib, unda elektr energiyaning kuchlanishi, tokining turi - o‘zgarmas yo o‘zgaruvchan, chastotasi bo‘yicha o‘zgartirilib, iste’molchilar fiderlarlariga bo‘lib taqsimlanadi. Nim¬stansiya tarkibi quyidagilardan tashkil topadi: elektr energiyaning kuchlanishini o‘zgartirish uchun uchun xizmat qiladigan kuch transformatorlari; elektr energiyani bir turdan ikkinchi turga aylantiruvchi o‘zgartgich kurilmalar PU (preobrozovatelnыe ustroystva); elektr energiyani taqsimlash qurilmalari RU; boshqarish qurilmalari; himoya apparatlari ZU (zaщitnыe ustroystva) va o‘lchash asboblari IU (izmeritelnыe ustroystva) hamda yordamchi inshootlardan. Nimstansiyalarning tashqi elektr ta’mi- noti kuchlanishi 500 kV, 220 kV, 110 kV, 35 kV havo elektr uzatuvchi yo‘llar orqali amalga oshiriladi. Elektr transporti tizimida nimstansiyalar, xizmat burchiga qarab, tortish va pasaytirish yoki birlashgan tortish- pasaytirish guruhlariga ajratiladi. Ular er osti yoki er ustida joylanishi mumkin.

Tortuvchi nimstansiya TP (tyagovaya podstansiya) bu elektr energiyaning iste’molchi nimstansiyasi bo‘lib, u elektrlashgan temir yo‘l transporti va metropoliten, trolleybus, tramvaylarning kontakt tarmog‘ini yuqori sifatli elektr energiya bilan uzluksiz ta’minlab turishga mo‘ljallangan. Tortuvchi nimstansiyalardan notortuvchi boshqa istmolchilar ham elektr energiya bilan ta’min- lanadilar. Tortuvchi nimstansiya kontakt tarmog‘i orqali transport vositalarining elektr tortish tizimlarini elektr energiya bilan ta’minlashni amalga oshiruvchi nimstansiyadir.

Tortuvchi nimstansiyalar quyidagi sifatlari bilan bir-biridan farqlanadi va bo‘linadi:
- tashqi energiya ta’minoti tizimiga ulanishi bilan: tayanch (opornыe TP), oraliq - tranzit (promejutochnыe ili tranzitnыe TP), shahobcha yoki ulama (otvetvlennыe ili otpaechnыe TP) va chekka yoki boshi berk (kotsevыe ili tupikovыe TP) tortuvchi nimstansiyalarga;
elektr tortishga xizmat ko‘rsatuvchi amaldagi elektr energiya tizimlari bilan: 1) 27,5 kV yuqori kuchlanishli 50 Gs chastotali o‘zgaruvchan tok tizimi; 2) 2x27,5 kV yuqori kuchlanishli 50 Gs chastotali o‘zgaruvchan tok tizimi; 3) 3,3 kV yuqori kuchlanishli o‘zgarmas tok tizimi; 4) o‘zgaruvchan tok va o‘zgarmas tok to‘qnashuvchi oraliq tizimiga ega tortuvchi nimstansiyalarga; 5) kich raytirilgan chastotali o‘zgaruchan tokli tortuvchi nim- stansiyalarga;
- tok o‘zgartirgich (preobrazovatel) turlari bilan: o‘zgaruvchan tokni o‘zgarmas tokka aylantiruvchi to‘g‘ri- lagichli (vыpryamitelnыe TP) va to‘g‘rilagich ham inven- torli (vыpryamitelno - inventornыe TP) tortuvchi nim- standiyalarga;
- trasformatsiyalash usuli bilan: bir pog‘onalik va ikki pogonalik tortuvchi nimstansiyalarga;
- tortuvchi nimstansiyalarga kirib keluvchi tarmoq kuchlanishi bilan: (6)10 kV, 35 kV 110 kV, 220 kV nim¬stansiyalarga;
- boshkarish sxemasi bilan: masofadan teleboshqari- luvli va mikroprotsessor boshqaruvli nimstansiya; tele- boshqaruvsiz, ya’ni ko‘lda boshqariluvi (s ruchnыm uprav¬leniem), nimstansiyaga;
- xizmat ko‘rsatish usuli bilan: navbatchi xizmatchisi yo‘q nimstansiyaga; navbatchilikni uyda bajaradigan xiz- matchili nimstansiya; muayyyan navbatchi xizmatchili nimstansiyaga;
- harakat turi bilan: turgun nimstansiya va harakat- lanuvchi nimstansiyaga.
Tortuvchi nimstansiyalarga 35 kV kuchlanish kirib kelsa, o‘zgartgichga qarab 1,52÷3,79 kV kuchlanish beradigan bir pogonali transformator o‘rnatiladi. Agar uning shina- larga 110 kV kuchlanish kirib kelsa, uni maxsus trans¬formator yordamida avvalo 10 kV yoki 35 kVga pasaytirib beriladi.
Tayanch tortuvchi nimstansiya (opornaya TP) elektr energiyani tashqi elektr taqsimoti tarmogidan soni ikki va undan ortiq bo‘lgan 35 kV, 110 kV yoki 220 kV kuchlanishli havo elektr uzatuvchi yo‘llardan oladi hamda tranzit, shahabcha va tupiksimon tortuvchi nimstan- siyalarning elektr ta’minoti tarmog‘ini elektr energiya bilan ta’minlaydi.
Tranzit - oraliq tortuvchi nimstansiya (prome¬jutochnaya TP) tayanch nimstansiyalar elektr ta’minotining ikki tarmogidan elektr energiyani olib, kontakt tarmogining tayanch stansiyalari oraligini energiya bilan ta’minlaydi.
SHoxobcha tortuvchi nimstansiya (otvetvlennaya TP) yopiq shoxobchalangan bo‘lib, tayanch nimstansiyalar elektr ta’minotining ikki tarmogidan elektr energiyani olib, kontakt tarmogining tranzit tortuvchi nimstansiyalari oraligini energiya bilan ta’minlaydi.
Tupiksimon - boshi berk tortuvchi nimstansiya (tupi¬kovaya TP) boshqa tortuvchi nimstansiyalar elektr ta’mi¬notining ikki tarmogidan elektr energiyani olib, kontakt tarmogining mazkur nimstansiyasiyagacha bo‘lgan oraligini energiya bilan ta’minlaydi.
Pasaytirgich nimstansiya SSB (signalizatsiya, sentra¬lizatsiya i blakirovka) tizimi kurilmalarining elektr ta’minotiga va notortuvchi elektr iste’molchilarga mo‘l- jallangandir. Temir yo‘l bo‘ylab qaerga joylashganiga qarab bekat xo‘jaliklari, tonnel, depo xojatlarini qon- dirish uchun 10 kV li yuqori kuchlanishni 400 V va 230/133 V kuchlanishga aylantirib beradi. Bunday kuchlanish yori- tish yuklamalarida ham ishlatiladi.
Ba’zi hollarda tortuvchi nimstansiya boshka elektr ta’minoti qurilmalari bilan birlashtirib uygunlash- tiriladi: jumladan, rayon nimstansiyasi bilan, yoki kontakt tarmogi distansiyasi bilan, yo ularning navbat- chilik punktlari bilan. Bunday nimstansiya birlashgan tortuvchi nimstansiya deb ham yuritiladi. Elektr energiyadan keng foydalanishining asosiy saba- bi uning boshqa energiyalarga nisbatan quyidagi afzalik- laridir:
- elektr energiya ishlab chiqarish uchun ko‘pchilik tabiiy energiya manbalaridan, birinchi navbatda, yoqilg‘i, suv va atom energiya manbalaridan foydalanish imkoni;
- elektr energiyani uncha ko‘p mablag‘ sarflamasdan uzoq masofaga sifatli uzatish imkoni;
- elektr energiyani joylashishi va quvvati turlicha bo‘l- gan iste’omolchilar orasida bemalol taqsimlash imkoni;
- elektr energiyani boshka xil energiyaga: issikdik, mexanik, yoruglik, yuqori chastota, magnit impulsi, gidro¬impuls, kimyoviy va boshqa energiyaga aylantirishning osonligi va yuqori samaradorligi.
Elektr energiya elektr stansiyalarda sinxron genera- torlar yordamida ishlab chiqariladi. Elektr stansiya- larining asosiy vazifasi mexanik, issiqlik, atom, suv oqimi, yorug‘lik, shamol va boshqa energiyalarni elektr energiyaga aylantirib beriщsir. Elektr stansiyalarning ko‘pchiligi faqat elektr energiyani ishlab chiqarsa, ba’zilarida elektr energiya hamda issiqlik energiyani ishlab chiqaradi. Elektr stansiyalarida qo‘llanilgan generatorlarining turiga karab 6÷20 kV yuqori kuchlanishli elektr energiya ishlab chihariladi. Bu kuchlanish kuch transformatorlari yordamida 35÷750 kV yuqori kuchlanishga aylantiriladi hamda havo elektr uzatuvchi yo‘llar orqali iste’molchilarga etkazib beriladi.
Elektr energiya iste’mol qilinayotganida, u ko‘pincha boshqa turdagi energiyalarga qayta o‘giriladi: elektr dvigatelda u mexanik energiyaga; cho‘g‘lanma lampalarda dastlab, issikdik energiyaga, so‘ngra esa yoruglik energiyaga; temir yo‘lda - poezdning kinetik energiyasiga aylanadi. Energiyaning bir turdan boshqa turga aylanishida albatta ma’lum miqsorda isrof bo‘ladi. Isroflar miqdori shu energiyani bir turdan ikkinchi turga aylantiruvchi quril- malarning mukammaligiga bog‘liqdir. Elektr energiyaning isrofi elektr stansiyadan iste’mol kilish joyiga uzatish jarayonida ham sodir bo‘ladi.
Natijada, elektr energiyaning kichik qismi turli mashi¬na, mexanizm va qurilmalarda bo‘ladigan energiya isrofiga, katta qismi esa foydali ish bajarishga sarf kilinadi. Energiya isrofi qancha kam bo‘lsa, elektr qurilmalarning (ayrim generatorlar, tortuvchi va notortuvchi elektr dviga- tellari, havo va kabel elektr yo‘llari va boshqalarning) foydali ish koeffitsienta FIKi shuncha yuqori bo‘ladi. Qurilmaning FIKi qancha yuqori bo‘lsa, u shuncha tejamkor hisobladi.
Havo elektr uzatuvchi yo‘llar tok o‘tkazuchi ko‘p tomirli alyuminiy - po‘lat simlardan; osma izolyatorlar va izolyator girlyandalari yoki tayanch izolyatorlaridan; yog‘och, beton yoki metall konstruksiyali tayanch ustunlardan; izolyatorlarni tutib turuvchi konstruksiyalardan; yashindan himolagich troslardan tashkil topgan bo‘ladi. Havo elektr uzatuvchi yo‘llar bir yoki ikki zanjirli bo‘lib, tuman, aholi punktlari, iste’molchi hududlarida joylashadi.
Elektr sxemalar blok sxema, prinsipial sxema va mon¬taj sxemalarga bo‘linadi, hamda birlamchi va ikkilamchi ulamalar orqali ifodalaydi.
Komplekt transformator nimstansiyasi KTP ichki yoki tashqi qurilmalar turida bajarib, uch fazali sanoat chastotali o‘zgaruvchan tokni qabul qilish va taqsimlash uchun xizmat kil ad i. KTP shaklan ichiga kommutatsiya apparatlari, himoya, avtomatika va telemexanika hamda o‘lchov asboblari va qo‘shimcha qurilmalar joylashtarilgan shkaf dan tuzilgan.
Komplekt taqsimlovchi qurilmalar 10 kV yoki 6 kV
kuchlanishli KRU (kompleks raspredelitelnыx ustroystv) iboratdir.
Ikkilamchi kuchlanishi 400 V gacha bo‘lgan sanoat va shahar tarmoqlaridagi transformatorli kichik taqsimlash nimstansiyalari transformator punktlari deyiladi.
Elektr energiya iste’molchisining turli quvvatga talabi va har xil uzoqlikda joylashganligi sababli elektr energiyaning ishlab chiqarish, uzatish va taqsimlash uchun turli kuchlanishlardan foydalanishni taqozo etadi. Iste’- molchining quvvati qancha katta bo‘lsa, unga elektr ener- giyasini shuncha yuqori kuchlanishda uzatish samaralirokdir.
Elektr energiya odatda biron kuchlanishda ishlab chiqa- rilib, so‘ngra bir necha marta yuqoriroq kuchlanishli energiyaga o‘zgartiriladi, hamda elektr tarmog‘i orqali iste’molchiga etkazib beriladi. Amalda uch fazali 50 Gs chastotali o‘zgaruvchan tok keng ko‘lamda qo‘llaniladi.
Har qanday elektr kurilmaning asosiy ko‘rsatgichi uning nominal kuchlanishi bo‘lib, shu kuchlanishda uning rejadagidek yaxshi ishlashi ta’minlangan bo‘ladi.
Nominal kuchlanish - bu standart bo‘yicha andozalangan kuchlanishlar qiymatining 1-jadvalda keltirilgan qato- ridan olinadi va bazaviy kuchlanishni tashkil qiladi.
Nominal kuchlanish tarmoq va elektr jihozlar izolya- siyalari darajasini aniqlaydi. Tizimning har xil nuqta- laridagi kuchlanish nominal qiymatidan biroz farq- lanishi mumkin. Elektrlashgan temir yo‘llarning turg‘un holatda ishlaydigan kuch elektr qurilmalari va tortish tarmog‘i uchun qabul qilingan standartlangan nominal kuchlanish yuqoridagi jadvalda keltirilgan.
Xo‘jaliklarda eng ko‘p qo‘llanadigan 3 fazali kuchla- nishning qiymati 380/220 V ga teng. Bunga sabab 380/220 V
kuchlanishda kuch qurilmalari bilan birga yoritish vosita- larini ham bir vaktda ta’minlash mumkinligidadir.
Agar qurilmaning kuchlanipsh 1 kV dan ortiq bo‘lishi kerak bo‘lsa, elektr qurilmaning quvvati va elektr ta’mi- noti sxemasini hisobga olgan holda kuchlanish tanlanadi. 6 kV va 10 kV li kuchlanishlDr, aksariyat, kichik, ya’ni 1ch-5 MVt, quvvatli korxonalarda va elektr ta’minoti tizi- midagi ichki taqsimlagichlarda qo‘llaniladi. Zamonoviy qurilmalarda kuchlanish 6 kV o‘rniga 10 kV qo‘llanishi tavsiya etil ad i.
3 kV yuqori kuchlanishli tarmoqlar asosan elektr stan- siyalarining xususiy hojatlari uchuy qo‘llaniladi. 15 kV; 20 kV; 24 kV kuchlanishli elektr energiyalar katta elektr stansiyalarda ishlab chiqariladi. Bosh taqsimlagich nim- stansiyalari bilan tortuvchi nimstansiyalar orasida 35 kV, 110kV, 220kV kuchlanishli havo elektr uzatuvchi yo‘llar qo‘llaniladi.
Uzbekistondagi elektrlashtirilgan magistral temir yo‘lning elektr tortish tizimida fakat 25(27,5) kV o‘zga- ruvchan tokli tortish tarmog‘i mavjud. 1,5(1,6) kV va 3(3,3) kV kuchlanishli o‘zgarmas tokli tortish tarmog‘i faqat korxona temir yo‘lining elektr tortish tizimida: Murun- tog‘ oltin konida va Angren ochiq kumir konida qo‘llanadi.
Temir yo‘l transporti elektr ta’minoti distansiyalari hamda ishlab chiqarish korxonalar elektr ta’minoti kuyi- dagi funksional qismlardan iborat:
- energetika tizimidan ta’minlanuvchi qurilmalar - bosh pasaytirgich nimstansiya GPP (glavnaya ponijayuщaya podstansiya); elektr energiya, korxona kudrati va quvvatiga qarab 10 kV dan 220 kV gacha kuchlanishda energiya qabul qiladi va u ni o‘ziga qulay bo‘lgan kuchlanish 10 kV, ba’zan 6 kV, tortish tizimida 27,5 kV kuchlanishga transformatsiya qiladi (ya’ni o‘giradi. Agar energiya bitta kuchlanishning o‘zida kabul qilinib, taqsimlanadigan bo‘lsa, unda GPP o‘rniga bosh taksimlagich puykt quriladi. U biron nim- stansiyasidan elektr energiya olishi mumkin);
- yuqori kuchlanishli YUK taqsimlovchi tarmoq; bunday tarmoqning nominal kuchlanish (6)10 kV, 27,5 kV bo‘ladi, gohida boshha qiymatdagi nominal kuchlanish qo‘llashi ham uchrab turadi, bu tarmoq tarkibiga YUK ning taqsimlovchi qurilmasilari kirishi mumkin;
- taqsimlovchi tarmoqqa ulanuvchi sex transformator- lari va o‘zgartgich nimstansiyalari;
- taqsimlovchi tarmoqqa ulanuvchi mahalliy faol-aktiv va nofaol-reaktiv quvvat manbalari: turg‘un va harakatchang elektr stansiyalar; zaxiraviy, pikaviy va boshqa generator qurilmalari; yuqori kuchlanishlili kondensator batareya- lari va boshqalar;
- kuchlanishi 380 V bo‘lgan past kuchlanish PK tarmog‘i. Unga baquvvat (silovыe) iste’molchilar, avtomatika, maso- fadan bonщaruv va SSB (Signalizsiya, sentralizatsiya, blakirovka) qurilmalari ulanadilar;
sex tarmogiga ulanuvchi mahalliy aktiv va reaktiv energiya manbalari: zaxira generator qurilmalari, akku¬mulyator batareyalari va boshqalar.
Elektr ta’minoti va energiya tizimi oralarida xizmat ko‘rsatish chegarasi mavjud bo‘lib, ta’minlovchi elektr yo‘lining bosh pasaytirgich nimstansiyasi yoki korxonaning asosiy taqsimlagich qurilma ulangan joyi chegara bo‘ladi. U tulaligicha korxona bilan energiya tizim orasida «Elektr energiyadan foydalanish koidalari»ga asosan tuzilgan shartnomada qayd etilishi shart bo‘ladi.
Nimstansiyalarida yopiq, ya’ni tashqi muhitdan ajra- tilgan va ochiq, yani atmosfera havosida ishlaydigan, elektr kurilmalari ko‘llanadi: bularga birinchi navbatda transformatorlar va taqsimlash kurilmalari kiradi. Variant tanlovi texnik-iktisodiy hisoblar orqali har bir variantning yaxtpi tomonlari va kamchiliklarini xisobga olingan holda aniqlanadi.
YOpiq kurilmaning afzalligi sifatida uning arzonligi qayd etildi. Ichki muxitni xisobga olgan holdagi appa- ratlar qulay, ekspluatatsiyaga kam xarj talab qilishi, katta ishlash puxtaligi, o‘lchamlari kichikligi, kam joy talab qilishi, hajmining kichikligi va boshqalari ularga katta afzalliklar berdi.
Ochiq turdagi qurilmalar afzalligi: ularni kurish va yigishning osonligida; transport vositalarining kulay yakinlashish imkoniyatida; yongin xavfsizligi yuqoriligida; transfortmator va uskunaning boshqa elementlarida hosil bo‘luvchi issikliklarni haydash imkoniyati yaxshiligida; tashqi havo elektr uzatuvchi yo‘llarni olib kelishlikning kulayligidadir.
Hozirgi vaktda nimstansiyalarning ochik va yopik kiem- lari yukori darajada butlanganlik bilan ajralib turadi. Komplektlangan taqsimlovchi kurilmalar KRU (komplekt¬noe raspredelitelnoe ustroystvo), komplektlangan xajm- li kurilish bloklari, komplektlangan yordamchi kuril¬malar va ularni ta’minlovchi manbalar, keng qo‘llanishga egayaar. Komplektlangan bo‘laklardan tashkil topgan quril- ma komplektlangan transformator nimstansiyasi deb ham yuritiladi.
Taqsimlovchi kurilmalar na fakat nimstansiya bo‘la- gigina bo‘lmay, ular mustaqil ravishda tarmoq tuguni xam hisoblanadilar. Bu xolda ularni taksimlovchi punkt RP (raspredelitelnыy punkt) deb ataladi. Agarda korxona xo‘jaligi taksimlagichdan chikkan kuchlanish bilan ta’min- lansa, bosh pasaytiruvchi nimstansiya GPP o‘rniga tizim- ning markaziy tuguni asosiy taksimlovchi punkt bo‘lib qoladi.
Taksimlovchi punktlarga va kam o‘lchamli butlangan tar- moq taksimlagich tugunlariga taksimlovchi shiglar, ulagich va saqlagichli metall yashchiklar va boshqalar kiradi. Aktiv kuvvatlarga ehtiyoj markazlangan elektr manba- lari tomonidan qoplansa, elektr energiya isroflarini tar- moqlarda kamaytirish uchun reaktiv ku vvatlarga ehtiyoj esa maxalliy manbalar tomonidan koplanadi.
Ratsional quvvatni tanlash va manbalarni, asosan kon¬densator batareyalarini, har xil erlarda joylashtirish temir yo‘l elektr ta’minotini bajarishda katta texnik- iqtisodiy axamiyat kasb etadi.
Temir yo‘l elektr taminoti kurilmalarini kommu¬tatsiya, rezonans va yashin o‘ta kuchlanishlari ta’siridan asrash uchun yashin qaytargich tizimlari, kuch reaktorlari hamda turli razryadniklar qo‘llaniladi.
Elektr qurilmalarning tok va kuchlanish
tizimlari
«Tortuvchi nimstansiyalar» fanni o‘rganish hamda tegishli adabiyotlar va internet materiallardan samarali foydalanish uchun quyidagi asosiy tushunchalarni bilish kerak.
Ishlash rejimining umumiyligi hamda elektr va issiqlik energiyasini ishldb chiqarish va taqsimlashning uzluksizligi bilan bir butun bo‘lib bog‘langan elektr stansiyalar, nimstansiyalar, xavo elektr uzatuvchi yo‘llar va issiqlik tarmoqlari to‘plami energetika tizimini tashkil etadi.
Energetika tizimining elektr kismi - elektr tizimi deb atalib, unta: elektr stansiyalar, ya’ni ularning sinxron generatorlari, taqsimlovchi elektr uskunalari, kuchlanish ko‘taruvchi kuch transformatorlari; xavo elektr uzatuvchi yo‘llar; elektr nimstansiyalar; elektr tarmoqlari va iste’molchilari kiradi.
Elektr tarmogi elektr tizimining bir qismi bo‘lib, elektr energiyani uzatish va taqsimlash vazifasini baja- ruvchi nimstansiyalar va xavo elektr uzatu vchi yo‘llardan tashkil topadi. Elektr tarmok ma’lum bir xududda nimstansiyalar, elektr uzatuvchilar va elektr taqsim- lagichlarni hamda ularni boshqarish va himoyalash apparat- larini o‘zida mujassamlashtirgan elektr qurilmalar to‘plamidir. U taqsimlagich nimstansiyalar va birlashti- ruvchi havo va kabel elektr uzatuvchi yo‘llaridan tashkil topadi.
Har qanday uskuna yoki jihozning ish unumi deyilganda uning vaqt birligida ishlab chiqargan mahsuloti tushuniladi. Avtomobillar yuk va passajirlarni ma’lum masofaga tashib berishini hisobga olinsa. Ularning ish unumi vaqt birligida tashilgan yuk va passajirlar miqdoridan, ya’ni tonna (passajir)-kilometrlarda o‘lchanuvchi transport ishidan iboratdir. Masalan, avtomobilning yuk bilan bir qatnovidagi yuk miqdorida o‘lchanuvchi ish unumi:
, t (1)
bo‘lsa, tonna-kilometrda bajarilgan transport ishi:
, tkm (2)
dan iborat bo‘ladi.
Aytilganlarga ko‘ra, avtomobilning bir ish kuni davomidagi unumi:
, t (3)
, tkm (4)
bo‘ladi. Bunda Zyuk-bir ish kuni davomida yukli qatnovlar soni.
O‘z navbatida, nolinchi qatnovga sarflangan vaqt ham hisobga olingan bir ish kuni davomidagi yukli qatnovlar soni:
(5)
Bunda Tish-avtomobilning ishda bo‘lish vaqti, soat;
tayl-bir to‘liq qatnov uchun zarur vaqt, soat.
Bir to‘liq qatnov uchun zarur vaqt avtomobilning yuk ortish punktidan uni tushirish punktigacha yukli qatnov vaqti, yuk tushirish punktidan navbatdagi yuk ortish punktigacha bo‘sh qatnov vaqti hamda ortish-tushirish vaqti yigindisidan iborat bo‘ladi:

, soat (6)

bunda: -avtomobilning yukli qatnov vaqti;
-bo‘sh qatnov vaqti;
-transport vositasining yuk ortish-tushirishda turish vaqti.
Harakat vaqtini aniqlash uchun yukli va bo‘sh qatnovlar masofasini harakat tezligiga bo‘lish lozim:
, soat (7)
bunda lyuk-avtomobilning yukli qatnov masofasi;
lb.k-avtomobilning bo‘sh qatnov masofasi;
Vt-avtomobilning texnik harakat tezligi.
Amalda bo‘sh qatnov masofasining aniq miqdoriga ko‘ra, uning yukli qatnovga nisbatan tutuvchi o‘rni aniqlanishini hisobga olib, qatnov masofalaridan unumli foydalanish, ya’ni yukli qatnov koeffitsiyenti ko‘rsatkichidan foydalaniladi. Bu koeffitsiyent umum qatnovdan qay darajada unumli foydalanilganini xarakterlab, uning miqdori yukli qatnovlar umumiy miqdorining umumiy masofaga nisbati sifatida aniqlanadi va uni texnika adabiyotlarida b (betta) xarfi bilan belgilanadi.
Agar avtomobilning yukli qatnovlar masofasi va yo‘l qatnovidan (yo‘ldan) foydalanish koeffitsiyenti ma’lum bo‘lsa, avtomobilning harakat vaqti quyidagicha aniqlanadi:
, soat (8)
Bir aylanish vaqti esa:
(9)
Aylanish vaqti va avtomobilning marshrutda bo‘lish vaqti (Tm) ma’lum bo‘lsa, ish kuni davomidagi qatnovlar miqdorini quyidagi farmula bo‘yicha hisoblab topish mumkin:
(10)
Nolinchi qatnov ham hisobga olinganda:
(11)
bunda b-kun davomidagi, nolinchi qatnovni ham hisobga oluvchi, yo‘ldan foydalanish koeffitsiyenti.
Demak, kun davomidagi yukli qatnovlar sonini oshirish uchun avtomobilning ish kuni (ish vaqti yoki kasr surati)ni uzaytirish yoki bir aylanish vaqti (kasrning maxraji)ni kamaytirish, yoki bir mahalning o‘zida kasr suratini oshirish va mahrajini kamaytirish zarur.
Tashish masofasi berilgan holda bir aylanish vaqtini kamaytirish uchun avtomobilning texnik harakat tezligini oshirish va avtomobilning orti-tushirish operatsiyalarida bekor turish vaqtini kamaytirish lozim bo‘ladi.
Transport vositasining bir soatlik ish unumi quyidagi formulaga binoan hisoblanadi:
;
Bunda WQ-transport vositasi birligining t/soat da aylanuvchi bir soatlik ish unumi;
Wr-transport vositasi birligining tkm/soat da o‘lchanuvchi bir soatlik ish unumi.
Transport vositalarining 1 kunlik ish unumi qo‘yilsa, yuqoridagi formulaning ko‘rinishi:
t soat (12)

tkm soat (13)

bo‘ladi.
Bu formulalarga ko‘ra avtomobil (avtopoyezd)lar ish unumiga ta’sir etuvchi omillar: transport vositasining yuk ko‘taruvchanligi (qn), yuk ko‘taruvchanlikdan foydalanish koeffitsiyenti (g), yukli qatnov masofasi (lyuk), yo‘ldan foydalanish koeffitsiyenti (b), ortish-tushirish operatsiyalarida bekor turish vaqti (to-t), avtomobilning texnik harakat tezligi (Vt)dan iborat bo‘ladi. Qayd etilgan ushbu olti omil yuk tashish bilan boliq barcha ekspluatatsion sharoitlarni o‘z ichiga qamragan bo‘lib, amalda ulardan birortasining o‘zgarishi ham avtomobilning ish unumiga ta’sir etadi.

2. Transport vositalarining ish unumiga asosiy texnik-ekspluatatsion omillar ta’siri

Avtomobil transporti vositalari samaradorligini oshirish yo‘l-yo‘riqlari va usullari, tashish jarayonini to‘gri tashkil etish, avtomobillar ish unumini oshirish va tashish tannarxini ayrim texnik-ekspluatatsion omillarning ta’sir darajasi va xarakterini bilishning ahamiyati katta.
Avtomobilning yuk ko‘taruvchanligi (qn) va undan foydalanish koeffitsiyenti (g)ning avtomobillar ish unumiga ta’sirini quyidagicha aniqlash mumkin. Yuk ko‘taruvchanlik (qn)ni o‘zgaruvchan miqdor, qolgan omillarni o‘zgarmas deb, (12) formulani quyidagicha ifoda etish mumkin:
(14)
bunda o‘zgarmas aq koeffitsiyenti miqdori ga teng bo‘ladi.
(14) formulaga ko‘ra avtomobil ish unumining o‘zgarishi uning nominal yuk ko‘taruvchanligi o‘zgarishiga to‘gri munosib (proporsional), ya’ni avtomobil ish unumining o‘zgarishi to‘gri chiziq qonuniga bo‘ysunar ekan. Wr-q koordinatalar tizimida (14) formulaga ko‘ra ish unumi chizigi koordinatalar boshidan a burchagi (uning tangensi tgar=Wr) bilan o‘tar ekan.
Yuk ko‘taruvchanlikdan foydalanish koeffitsiyenti (g)ning transport vositasining ish unumiga ta’siri tahlil etilganda ham yuqoridagi xulosa, ya’ni ular o‘rtasidagi bogliqlik ham to‘gri chiziq qonuniga binoan bo‘lishi kelib chiqar ekan. Faqat bunda .
O‘zgarmas koeffitsiyent ga teng bo‘lib, miqdor jihatdan oldingi koeffitsiyent miqdoridan farq qilgani uchun burchak miqdori ham farqlanadi.
3. Aniq sharoitda ishlovchi transport vositasining ish unumini ifodalovchi chizma.
Avtomobillarning ish unumiga ta’sir etuvchi ayrim omillar darajasini aniqlashda S.R.Leyderman tomonidan taklif etilgan aniq sharoitda ishlovchi avtomobilning ish unumini ifodalovchi chizmadan foydalanish mumkin.
Aniq sharoitda ishlovchi avtomobilning ish unumini ifodalovchi chizma deyilganda uning ish unumiga ta’sir etuvchi birlashtirilgan ekspluatatsion ekspluatatsion ko‘rsatkichlar tushiniladi. Bunday chizma avtomobilning aniq ishlash sharoitini hisobga oluvchi va avtotransport saroyi ko‘rsatkichlari miqdoriga binoan chiziladi. Misol tariqasida 2-rasmda keltirilgan qatnovi 4 km bo‘lgan chizmani ko‘rib chiqaylik.
Chizmadagi AA chizig‘i ayni avtrotransport saroyiga xos bo‘lgan ekspluatatsion ko‘rsatgichlardagi ish unumini ifodalaydi. Chizmada har xil ekspluatatsion ko‘rsatkichlarning ish unumiga ta’siri quyidagi ketma-ketlik bilan o‘z aksini topgan: avtomobilning nominal yuk ko‘taruvchanligi (qn), yuk ko‘taruvchanlikdan foydalanish koeffitsiyenti (g), avtomobilning ortish-tushirish operatsiyasida turish vaqti (to-t), yo‘ldan foydalanish koeffitsiyenti (b) va avtomobilning texnik harakat tezligi (Vt). Masalan, agar avtomobilning bir soatlik ish unumini 10 dan 12 tkm/soat gacha oshirish vazifasi qo‘yilsa, unda 2-rasmdagi VV to‘gri chiziqning, bu boshqa chiziqlar bilan kesishgan joyi qo‘yilgan vazifani qanday ekspluatatsion ko‘rsatkich hisobiga yechish mumkinligini ko‘rsatadi. Chizmadan ko‘rinib turibdiki, buning uchun yuk ko‘taruvchanlikdan foydalanish koeffitsiyenti miqdorini 0,5 dan 0,6 ga ko‘tarish yoki yo‘ldan foydalanish koeffitsiyentini 0,5 dan 0,75 gacha oshirish, yoki avtomobilning texnik harakat tezligini 20 dan 30 km/soat gacha oshirish, yoki avtomobilning har bir yukli yurishidagi ortish-tushirish operatsiyasida bekor turish vaqtini 0,4 dan 0,27 gacha kamaytirish lozim.
Agar avtomobilning ish unumini 20 tkm/soat gacha (SS chizigi) ko‘tarish zarurati bo‘lsa, uni faqat yuk ko‘taruvchanlik qn ni tirkama bilan ishlash hisobiga ko‘tarish (ya’ni qn g ni ko‘tarish) yoki bir necha ekspluatatsion ko‘rsatkichlarni birgalikda yaxshilash zarur ekan.
Bundan tashqari, ayni chizma yordamida aniq tashish sharoitida ish unumini oshirishning eng oqilona usuli yaqqol berilgan. Buning uchun har bir ekspluatatsion ko‘rsatkichlar egrilariga chizmada ayni ko‘rsatkichni real yaxshilash sharoiti uzluksiz chizma bilan berilgan. Punktirli chiziq qismlari amalda joriy etish imkoniyati yo‘qligidan dalolat beradi. 15-rasmdagi chizmaga ko‘ra g ko‘rsatkichni amalda 0,5 dan 1,0 gacha yetkazib, ish unumini 2 marotaba oshirish mumkinligi ko‘zda yaqqol tashlanadi. Tirkamalarni ulab, avtomobilning yuk ko‘taruvchanligidan foydalanish koeffitsiyentini oshirish ish unumini 3-3,5 barobar ko‘tarish imkonini berar ekan. Bizning misoldagi chizmaga binoan avtomobilning ortish-tushirish operatsiyasida bekor turishini kamaytirish ish unumini 1,5 barobar oshirish imkonini beradi.
Adabiyotlar
1. Xo‘jayev B.A. Avtomobillarda yuk va passajirlar tashish asoslari.T.:«O‘zbekiston»,
2002. -240 b.
2. Xodjayev B.A. Avtomobilniye perevozki. T.: « O‘qituvchi », 1991. -400s.
3. Xodjayev B.A. Gruzoviye avtomobilniye perevozki. T.: « O‘qituvchi », 1984.
4. Xo‘jayev B.A. Avtomobil transporti iqtisodiyoti. T.: «O‘qituvchi», 1992.
5. Xodosh M.S. Gruzoviye avtomobilniye perevozki. M.:«Transport»,1986-208s.
1. L. L. Afanasev, N. B. Ostrovskiy, S. M. Sukerberg “Yedinaya transportnaya sistema i avtomobilniye perevozki”. M. “Transport”, 1984 g.
2. E. Karimov “Avtomobillarda yuk tashish va uni tashkil qilish” T.: Sharq, 2002 y.
3. A. I. Paliy, Z. V. Polovinshikova “Avtomobilniye perevozki” (zadachnik), M. “Transport” 1982 y.
4. N. Arifjanova, M. Yoqubov “Avtomobillarda yuk va passajirlar tashish asoslari” fanidan masalalar to‘plami, TAYI 2006 y.