ŞƏXSİYYƏt psixologiyasi

ŞƏXSİYYƏT PSİXOLOGİYASI

1. 
   Xarakter , şəxsiyyət və fərdilik anlayışları.
   
2. 
   Şəxsiyyətin inkişafında bioloji və sosial amillər.
   
3. 
   Şəxsiyyətin quruluşu.
   
4. 
   Şəxsiyyət və performans.
   

1-ci sual. insan nədir? Fəlsəfə, antropologiya, psixologiya, sosiologiya kimi bir çox elmlər bu suala cavab verməyə çalışıblar.
növbədə bioloji varlıqdır və bioloji təsnifata görə "Homo sapiens" (ağıllı insan) növünə aiddir ­. Bioloji növ kimi xüsusi bədən quruluşuna və buna görə də müəyyən anatomik və fizioloji imkanlara malikdir. O dərəcədə ki, onlar bu tip insanın çevrilməsinə şərait yaradırlar. Ona görə də demək olar ki , insan gələcəkdə şəxsiyyətə çevrilə bilən və xas irsi imkanlara malik canlıdır ­. İnsan təbiətcə bioloji olsa da, mahiyyətcə sosialdır. İnsanı fərqləndirən cəhətlərdən biri də onun subyektiv aləmində gedən prosesləri dərk etməsidir. Həm filogenetik, həm də ontogenetik inkişaf prosesində özünü aktuallaşdırma insan inkişafının zirvəsidir.
İnsanı orqanizm, fərd və şəxsiyyət kontekstində xarakterizə etmək olar. Orqanizm anlayışı bioloji elmlər, şəxsiyyət anlayışı isə sosial elmlər kontekstində formalaşmışdır. Psixologiya insanı fərd və şəxsiyyət kimi öyrənir.
İnsanın bioloji varlıq kimi psixoloji keyfiyyətlərini fərd termini, sosial varlıq kimi psixoloji keyfiyyətlərini isə şəxsiyyət termini ilə ifadə edirlər.
Fərd bəşər övladının ümumi və xüsusi keyfiyyətlərini özündə birləşdirən bəşər övladının xüsusi nümayəndəsidir. Deməli, fərd özünü cəmiyyətin və sosial qrupun nümayəndələrindən biri kimi göstərir. Fərd özünəməxsus psixoloji xüsusiyyətləri olan unikal təbii varlıqdır. Fərd həm bioloji, həm sosial, həm də psixoloji cəhətlərə malikdir. Yəni fərdi deyəndə burada yeni doğulmuş, qoca, hətta intellektli olmayan, elementar vərdişləri qəbul edə bilməyənləri də nəzərdə tuta bilərik.
İnsan fərd kimi doğulur, cəmiyyətdə müəyyən sosial keyfiyyətlər kəsb edir və şəxsiyyətə çevrilir. “Şəxsiyyət” sözü Azərbaycan, rus və ingilis dillərində faktiki olaraq eyni etimalogiyaya malikdir. Azərbaycan dilində “şəxsiyyət” sözü öz əsasını ərəb sözü olan “şəxs” sözündən götürmüş və hər hansı bir konkret şəxsi simanı bildirir. Rus dilində “şəxsiyyət” (личность) sözü də “литцо”, “ личина” (özü, sifət) sözləri ilə bağlıdır. İngilis dilində şəxsiyyət mənasını ifadə eliyən “personality” sözü öz əsasını iki latın sözündən – “per” və “sona” sözlərindən götürmüşdür ki, bu da bir növ “vasitəsilə danışır” mənasını ifadə edir. Sonralar qədim Yunanıstanda və Roma imperiyasında bu sözlər aktyorun teatr tamaşasında istifadə etdiyi “maskanı” bildirirdi. Yalnız xeyli vaxt keçdikdən sonra persona sözü hazırki dövrdə daşıdığı mənanı yəni “personality” - “şəxsiyyət” mənasında işlənməyə başlanmışdır.
Qeyd edilənlərdən görünüdüyü kimi insanın şəxsiyyəti birbaşa və dolayı mənada onun siması, sifətidir. Birbaşa mənada insanın siması, sifəti onun başlıca identifikatorudur. Məhz onun xətləri, formaları, çevrəsi və digər xüsusiyyətləri əsasında bir adamı başqasından fərqləndirir, onun hansı yaş kateqoriyasına mənsub olduğunu müəyyənləşdirə bilirik. Təsadüfi deyil ki, şəxsiyyəti eyniləşdirməklə bağlı bütün sənədlərdə onun sifətinin şəkli olması tələb edilir. Bununla yanaşı bizim sifətimiz emosiyalarımızın, hisslərimizin, əhvalımızın, vəziyyətimizin, istəklərimizin ifadəçisinə çevrilir, o bizə təkcə verbal yolla deyil, qeyri-verbal yolla da, zəngin mimiki imkanlarımızın köməyi ilə ünsiyyətə girmək imkanı verir. Dolayı mənada insan şəxsiyyəti onun “ruhunun”, başqa sözlə, onun bütün psixi təzahürünün “sifətidir”. İnsana məxsus olan fərdi-psixoloji xassələrin təzahür xüsusiyyətlərinə, onun ünsiyyət üslubuna, davranışına, fikir və ideyalarına görə onu aydın eyniləşdirməyimiz və onun gələcək davranışının istiqamətini proqnazlaşdırmağımız heç kimdə şübhə doğura bilməz.
Bütün qeyd olunanları nəzərə alaraq deyə bilərik ki, şəxsiyyət fərdin özünü cəmiyyətlə eyniləşdirilməsinə imkan verən davamlı fiziki və psixi xarakteristikasının məcmusundan ibarətdir.
Şəxsiyyət bioloji, sosial və psixoloji münasibətləri birləşdirərək fərdin unikal obrazının formalaşdırılması prosesidir. Şəxsiyyəti inteqrativ keyfiyyət kimi xarakterizə edən bu iyerarxik münasibətlər sistemidir. (prof. B. Əliyev). Şəxsiyyət keçmişin şüursuz meylləri ilə gələcəyə şüurlu oriyentasiya arasında qarşıdurmanın mümkünlüyü və təzahürü vasitəsidir. (prof. S. Seyidov). Şəxsiyyət dedikdə, ilk növbədə, fərdi bu və ya digər cəmiyyətin üzvü kimi xarakterizə edən sosial keyfiyyətlər sistemi nəzərdə tutulur. Münasibət predmetinə, aktiv fəaliyyətin predmetinə çevrilir. Yəni şəxsiyyət nəfs və nəfsin formalaşması ilə birlikdə formalaşır. İnsan yüksək fikrə malik, öz hərəkət və davranışlarına görə məsuliyyət hissi, şəxsi ləyaqət və digər yüksək mənəvi keyfiyyətlərə malik olan şəxsdir. İnsan müstəqil, sosial, aktiv insandır . Şəxsiyyət mahiyyət etibarilə ictimaidirsə, varlıq yolu ilə də fərdidir.
Şəxsiyyətə hansı tərəfdən baxırsınızsa, gəlin görək ki, şəxsiyyət bir sıra psixoloji keyfiyyətlərə malik insandır. Onları aşağıdakı kimi xarakterizə edə bilərik:

1. 
   Şəxsiyyət başqalarını anlayıb qiymətləndirərkən özünü dərk edən və qiymətləndirən insandır.
   
2. 
   İnsan ətraf mühitə şüurlu münasibət bəsləyən insandır.
   

- Cəmiyyəti təşkil edən insanlara münasibət;
- Onu əhatə edən gənclərə münasibət;
- Yama ilə münasibət;
- Üzün mənə münasibəti;
- Adyat - Yananyaya münasibəti.
3. İnsan var-dövlət arzusunda olan şəxsdir.
4. İnsan aktiv insandır. Cəmiyyəti dəyişən, təkmilləşdirə bilən insan özünü təkmilləşdirir, özünə nəzarət edir.
Yeni doğulmuş uşaq hələ bir insan deyil. Ünsiyyət və fəaliyyət prosesində ictimai münasibətlər şəxsiyyətə çevrilir.
Fərdin cəmiyyətdə şəxsiyyət kimi inkişafı çoxcəhətlidir. Burada dialektik surətdə iki proses uzlaşır. Bir tərəfdən, şəxsiyyət ictimai münasibətlər sisteminə daha geniş daxil olur; onun insanlarla və ictimai həyatın müxtəlif sahələri ilə əlaqələri genişlənir və dərinləşir, məhz bunun sayəsində o, ictimai təcrübəyə yiyələnir, onu mənimsəyir, oz sərvətinə çevirir. Şəxsiyyətin inkişafının bu cəhəti onun ictimailəşməsi (sosializasiyası) kimi xarakterizə olunur. Digər tərəfdən, şəxsiyyət ictimai həyatın müxtəlif sahələrinə qovuşduqca, eyni zamanda daha çox müstəqillik, nisbi avtanomluq kəsb edir, yəni onun cəmiyyətdə inkişafının mühüm cəhətini fərdiləşmə prosesi təşkil edir.
Fərd şəxsiyyət olanda fərdi xüsusiyyətlər də qazanır. Fərdilik və şəxsiyyət anlayışları məzmuna qismən yaxındır. Beləliklə, fərd anlayışı insanın özünəməxsus xüsusiyyətlərini və orijinallığını ifadə edirsə, şəxsiyyət anlayışı daha çox insanın müstəqilliyini, xarakterinin möhkəmliyini, şəxsi xarakterini, prinsipiallığını, çətin vəziyyətlərdə müstəqil qərar qəbul etmək bacarığını (zehni ­çeviklik) göstərir. Fərdi desək, bura xarakter, temperament, psixi proseslər, dominant hissələrin və hərəkət motivlərinin inkişafı, inkişaf etmiş qabiliyyətlər daxildir.
Şəxsiyyətin təsirilə fərdin bütün xüsusiyyətləri inteqrasiyaya uğrayır, riyazi terminlə desək onlar hamısı şəxsiyyət adlanan ümumi məxrəcə gətirilir. Psixologiyada bu cəhəti təhlil etmək üçün inteqral (latınca inteqer – bütöv deməkdir) fərdiyyət anlayışından istifadə olunur. İnsana bir fərd kimi xas olan xüsusiyyətlər şəxsiyyətin təsirilə yeni məzmun və forma kəsb edirlər.