Sitologiya asoslari sitologiya fani, predmeti va uni o`rganish usullari

SITOLOGIYA TARIXINING XRANALOGIK JADVALINI TUZISH

Reja:
1. Sitologiya fanining predmeti.

2. Sitologiya faninig vazifalari.
3 Sitologiya faninig rivojlanish tarixi.
1. Xujayrani o`rganishning mikroskopik usuli.
2. Sitokimyo va gistokimyo usuli.
3. Differentsial sentrifugalash usuli.
4. Avtoradiografiya usuli.
5. Xujayrani suiTiy o`stirish usuli.

SITOLOGIYA fani, hujayra biologiyasi, prokariot va

eukariotlar, hujayra frmktsiyasi, evolyutsiya, biokimyo,
molekulyar genetika, mikroskop, ribosoma. Avtotrof,
geterotrof, xemotrof. Elektron mikroskop, endoplazmatik
to`r, mikronaycha, plazmolemma, gastokimyo, sitokimyo, oqsil,
ferment, DNK va RNK. Uglevodlar, vitaminlar,
differentsial, tsentrifuga, mikroxirurgiya avtoradiografiya,
virus, bakteriya, virusologiya, gripp, gerpes, mitoxondriya, plastida.
Avvalo, SITOLOGIYA hujayra haqidaga fan bo`lib, xujayra barcha tirik organizmlarning elementar birligidir. SITOLOGIYA fani materiyaning elementar birligi bo’lgan hujayralarning tuzilishi, funktsiyasi, ko`payishi, evolyutsiyasi va kelib chiqishini o`rganadi. Hujayra termini bir —biridan mustasno 1802 yilda J. B. Lamark va G. R. Treviramis tomonidan fanga kiritilgan.
Predmeti — sitologik tadqiqotlar uchun bir xujayrali organizmlar, bakteriyalar va ko`p hujayrali organizmlar asosiy ofrekt bolib xizmat qiladi. Bakteriya va bir hujayrali organizmlarga ham «xujayra» va «organizm» tushunchasi mos keladi. CHunki ular bir hujayradan tashkil topgan bolib, mustaqil hayot kechiradilar.
Tarixi: ko"z bilan hujayralarni ko`rish qiyin. Hujayrani o`rganish mikroskopning kashf qilinishi bilan bogliq. Mikroskopni italiyalik olim G. Galiley, gollandiyalik olimlar zaxar va YAnsenlar ixtiro etishgan.
Birinchi bolib, 1665 yilda R. Guk «hujayra» terminini fanga kiritdi. Hujayra to`grisida quyidagi malumotlar to`plandi.e. —1671 yilda italiyalik olimM. Malpish,—1673—82 yillarda N. Gryu o`simli.e.k xujayrasinng tuzilishini.e. o`rgandi,
—XVII asrda A. Levenguk (1680 y.) hayvon hujayrasini,ertrotsitva bir hujayrali organizmlarni o`rgandi.
—1833 yilda angliyalik Robert Broun orxideya o`simlish hujayra yadrosini aniqladi. Germaniyalik olim, lenuniversiteti professori
M. SHleyden 1838 yilda o`simlik hujaymsini toliq ta`rifladi.
—1839 yilda T. SHvann hayvon hujayrasini o`rganib, M. SHleyden bilan birgalikda «hujayra nazariyasi»ni yaratdilar,
—1848 yilda Gofmeystr tradeskantsiyada xromosomalar shaklini aniqladi.
—1876 yilda Van Beneden va 1888 yilda nemis olimi Boveri hujayra markazini»,
— 1894 yilda Benda mitxondriyani,
—1898yilda K. Golji «Golji apparati» ni, 1882yidd,a Flemming hayvon xujaymsida, Strasburger o`simlik hujayrasida xromosomalar»aniqladi.
—1885 yilda nemis olimi Valdeyer fanga «xromosoma» terminini kiritdi.
—1878 yilda SHleyxer yadro bolinishi — kariokineznianiqladi.
—1887 yilda Uitman «sitokinez» ni,
—1841 yilda Remak hayvonlarda «amitoz» ni,
—1882 yilda Strasburger o`simlik «amitozi» ni kashf etganbolsa,
—.G575 yilda Strasburger o`simlik xujaymsi mitozini isbotlab berdi.
—1884 yilda Strasburger profaza, metafaza, anafaza terminlarini;
—1894yilda Geydengayntel ofaza terminini kirshtan.
—1884 yilda Van Beneden m eyo zni kashf etdi.
— 1905yilda Mur va Former meyozni fanga kiritdilar.
SITOLOGIYA mikroanatomiyaning shoxobchasi bolib, uning asosiy usuli mikroskopiyadir. Hujayra tuzilishi asosan yoruglik va elektron mikroskop yordamida o`rganiladi. SHuningdek, analitika, biokimyo, sitofiziologiya, sitokimyo, biofizika usullari keng qollaniladi. Elektron mikroskopning 1933 yilda kashf qilinishi natijasida hujayraning tuzilishini o`rganysh boTicha butunlay yanga davr boshlandi. Elektron mikroskopda yoruglikning o`rniga elektronlarning tez harakatlanuvchi oqimidan foydalaniladi. yOruglik mikroskopidagi shisha linzalar elektron mikroskopda elektromagait maydonlari bilan almapggarilgan. Hujayralarning kattaliklari (eni va uzunligi) kichik birliklarda ifodalanadi.
SITOLOGIYAni o`rganish usullari quyidagicha:
—Molekulyar biologiya fani hujayra tarkibida irsiy birlik DNKva RNKlar borligini aniqlaydi.
—Mikroskopik usulda hujayrani (yoruglik va elektron mikroskoplar yordamida) o`rganish.
—Analitika, biokimyo, sitofiziologiya, sitokimyo, biofizika.
—TSshok imyoshshs tlshmyo usullarid axuja yran ingk imyo vi y tarkib iva unda kechadigan jamyonlarni o`rganadi.
—Differentsial tsentrifugalash hujayra qismlarga. Bo’lib o`rganiladi
—Avtoradiografiya usuli biokimyoviy jarayonlar dinamikasi uzluksiz davom etishini o`rganadi.
—Hujaymni sun`iy o`stirish usuli o`simlik va hayvon to`qimalarining mayda bo"lakchalari maxsus oziq muhitiga joylashtirilib, malumsharoitda o`stiriladi.
Hujayra nazariyasi deyarli ikki yuz yilga teng bo`lgan davr
mobaynida to`plangan hujayra haqidaga bilimlar asosida 1838 yilda
yaratilgan edi. Hujayra nazariyasini toliq shakllantirishda
botanik M. SHleyden va zoolog T. SHvannlarning ishlari katta ahamiyatga ega bo`lgan. Organizmlarning hujayraviy tuzilishi haqidagi nazariya T. SHvanning «Hayvonlar bilan o`simliklar tuzilishi va o`sishidaga muvofiqlikka doir mikroskopik tadqiqotlar»asarida batafsil bayon etilgan. Hujayra nazariyasining mohiyati shundan iboratki, butun tirik mavjudotlar
— o`simliklar,hayvonlar,shuningdek, bir hujayrali organizmlar ham hujayralardan tuzilgan.Biokimyoviy tekshirishlarning rivojlanishi tufayli, barcha organizmlarda hujayralarning kimyoviy tarkibining o`xshashligi va ularda moddalar almashinuvining asosiy jarayonlari o`xshash kechishi isbotlangan.
Hozirgi vaqtda biokimyo, biofizika usulida qujayralarning
tuzilishi o`rganilmoqda.Hujayra biologiyasida echilmagan
muammolar juda ko`p.
Masalan: hujayra yadrosi va organoidlari tuzilishi, hujayraning fiziologik va biokimyoviy regulyatsiyasining faolligi va boshqalar ana shunday muammolardandir.
Hozirgi zamon fanining hujayra nazariyasiga g ta `rifi:
1.Hujayra tiriklikning tuzilishi, funktsiyasi va rivojlanishining eng kichik birligidir,
2.Hujayra faqat bo`linish yo`li bilan ko`payadi va yangi hujayra dastlabki hujayraning bolinishi natijasida hosil bo’ladi.
3.Hujayra organizmning funktsional birligidir.
4.Ko`p hujayralilarda ixtisoslashgan hujayralar birikib to`qimalarni hosil qiladi, nerv gumoral boshqariladi.
5.Hujayrada irsiy axborot saqlanadi va hujayra ko`payish amalga oshirilishini ta`minlaydi.
Hujayrani o`rganishning ahamivati. Hujayraning tuzilishi, kimyoviy tarkibi va bajaradigan funktsiyalarini ( o`rganish faqat biologik qommiyatlarni to"g'ri tushunish uchungina emas, balki tibbiyotda, veterinariyada, qishloq xo`jaligida ham katta ahamiyatga ega.

HAYOTNING HUJAYRA SIZ SHAKLLARI.

SITOLOGIYA fani, hujayra biologiyasi, prokariot va
eukariotlar, hujayra funktsiyasi, evolyutsiya, biokimyo,
molekulyar genetika, mikroskop, ribosoma. Avtotrof,
geterotrof,xemotrof. Elektron mikroskop, endoplazmatikto`r, mikronaycha, plazmolemma, gastokimyo, sitokimyo,oqsil, ferment, DNK va RNK. Uglevodlar, vitaminlar,differentsial,tsentrifuga,mikroxirurgiya, avtoradiografiya, vinis, bakteriya, virasologiya, gripp, gerpes, mitoxondriya, plastida.
Odam, hayvon va o`simliklarda ma`lum bolgan ko`pchilik kasalliklarning qo`zgatuvchilari oddiy mikroskopda kcmnmaydi.
Viru slar. 1892 yilda botanik D. I. Ivanovskiy «viriis»larni kashf etadi. Bular hujayra ichi parazitlaridir (oqsil sitezi sistemasiga ega emas). Viruslarning o`lchami 1—20 nm (1 nm — mkm ning IFIOOO qismi). Oddiy viruslar nukleoproteid (oqsilnuklein kislota) lardir. Virus qobigi kapsid deyiladi.
Viruslar asosan maxsus filtrdan o`tuvchi mikroblar sinfiga kiradi va ular uchun quyidagi xususiyatlar xosdir.Ular juda kichik bolib (7 - 20 mk dan 250 - 300 mk gacha), oddiy mikroskopda ko`rinmaydi. Viruslar tayoqchasimon, sharsimon, kubsimon, ipsimon va boshqa shakllarda bolishi mumkin
1966 yilda Moskvada bolib o`tgan XI xalqaro mikrobiologlarning kongressida viruslarning yangi tasniflanishi qabul qilingan. Tarkibida DNK va RNK bo`lgan viruslar va ularning anatomiyasi har xil tasniflanmagan viruslarga yuqumli gepatit virusi va boshqalar kiradi. Virus — hujayradan tashqari rivojlana olmaydigan avtonom genetik tuzilmadir.
Viruslar parazitizmga moslashgan organizmlardan kelib chiqqan. Viruslar sutgiy oziqa muhitida rivojlanmaydi. Ular to`qimalarning kulturalarida rivojlanadi. Viruslar , bakteriyalar singari antigenlikxususiyatiga ega. SHuninguchun virusli kasalliklardan tuzalgan odamlar organizmida virusni neytrallovchi modda (antitana)lar to`planadi va natijada organizmda immunitet paydo boladi. Viruslarning chidamliligi 20 — 70° S gacha bo`ladi. Quyosh nuri va dezinfektsiyalovchi moddalardan formalin, xloramin, lizol, | fenol va boshqa eritmalar viruslarni o`ldiradi.
Viruslar (organizmlarni) to`qimalarni zararlashiga ko'ra j dermatrop, pnevmotrop viruslarga bo`linadi. Hozirgacha 300 ga yaqin virus aniqlanib, ular 5 ta sinf, 8 tur, 2 oilaga birlashtirilgan. Barcha hayvonlarda kasallik tugMiruvchi viruslar ikki sinfga bo`linadi.
1. Ivanovskiy sinfi — tarkibida RNK bolgan viruslar kiradi: pikornoviruslar—oqsil, poliomielit, teshin kasalliklarini qo`zgatadi. Miksovimslar— qugarish, gripp, qizamiq, qoramollar va itlarda, parrandalarda o`lat kasalliklarini qo'zg"atadi.
Reoviruslar: yomon shish va leykoz kasalliklarini qo"zg'atadi.
2.Jenner sinfi — tarkibida DNK bolgan viruslar kiradi: poksoviruslar odam, hayvon va parrandalar chechagani, fibroma va miksoma shishlarini qo`zgatadi. Adenoviruslar nafas yo`li kasalliklarini, kon'yuktivitkasalligini qo`zg'atadi.Viruslar normal hujayralar genomining bir qismi bolib, ular qizamiq, gepatit, poliomielit, chechak kasalliklarini keltirib chiqaradi.
Bakteriofagla (bakteriya viruslari) gen, injenerligida keng qo’llaniladi.
SITOLOGIYA fani, hujayra biologiyasi, prokariot va
eukariotlar, hujayra funktsiyasi, evolyutsiya, biokimyo,
molekulyar genetika, mikroskop, ribosoma. Avtotrof,
geterotrof, xemotrof. Elektron mikroskop, endoplazmatik to`r, mikronaycha, plazmolemma, gastokimyo, sitokimyo,oqsil,ferment, DNK va RNK. Uglevodlar, vitaminlar,differentsial,tsentrifuga, mikroxirurgiya, avtoradiografiya,virus, bakteriya, virusologiya, gripp, gerpes, mitoxondriya, plastida.
Hujayra tuzilishiga ko`ra 2 guruhga bolinadi:
1. Prokariot.
2. Eukariot,
Prokariotlar. Prokariot hujayralar oddiy tuzilishga ega bolib, ko`k — yashil suv o`tlari, tsianobakteriyalar, 0,5 mkm dan 10 mkm gacha qalinlikdagi qobiq tagida membranasi joylashgan, yadrodan ajramagan genofor yoki nukleotid bitta 1 xromosomadan iborat. Bakteriyalardan gen injenerliga va biotexnologayada keng foydalaniladi. Bakteriya xujayrasi protoplazma, qobiq va o`zakli moddalardan iborat. AYrim bakteriya turlarida xivchin, spora va kapsula bo`ladi. Bakteriyalar protoplazmasining kimyoviy tarkibi murakkab polisaxarqadar, yog"simon moddalar, aminokislotalar, oqsillar va boshqa moddalardan tashkil topgan, Bakteriya hujayrasining o`zagi DNK bolib, uning kimyoviy tarkibi juda murakkab tuzilgan. Uning asosiy kimyoviy birikmasi asosiy oqsillar, gistinlar va timonuklein kislotalardir.
Kapsula. Bir qator bakteriyalarning tanasi alohida gllof bilan o`ralgan va u kapsula deb ataladi. Kapsula shilimshiq moddadan tuzilgan va uning tarkibiga asosan polisaxarid, glyukoproteidlar kiradi.
Prokariotlarda haqiqiy yadro o`rniga membrana bilan ajratilmagan genofor yoki nukleotid bo`lib, u bitta halqasimon xromosomadan iborat. Xromosoma tarkibida ikki spiralli DNK molekulasi, juda oz mikdorda oqsil va RNK joylashgandir. Eukariotlardan farqliolaroq, prokariotlar xromosomasida gistonli oqsillar bo`lmaydi. Xromosoma hujayra membranasiga birikkan bo`ladi. Bakteriyalar bolinganda DNK va RNK ikki marta ko`payadi.
Bakteriyalarga o`xshash zamburuglar ham o`simlik dunyosiga kiradigan, lekin murakkab tuzilgan organizm. bolib, ular xlorofillsizdir. zamburuglar quyidagi uch turga bo`linadi:
Achitqilarning hujayralari yumaloq, ellipssimon,tuxumsimon bo`ladi. Ulardan vino, pivo tayyorlashda foydalaniladi. Mogorlar bitga tarmokdi hujayralardan tashkil topgan bolib, undan ko`payadigan giflar chiqadi. Gifning uchi nursimonlar (aktinomitsetlar); grek so`zidan olingan bolib, «akis» — nur, «miks» — zamburug" demaqdir. Ular tuzilishi jihatdan bakteriya va tuban zamburuglarga o`xshash bolib, bakteriyalar va mog'or zamburuglari orasidagi mikroorganizmlarga kiradi. Ular chirindi va tuproqlarni boyitishda aktiv ishtirok etadi. SHuningdek, ulardan tetratsiklin, biomitsin, streptomitsin kabi antibiotiklar olinadi. Lekin ularning patogen turlari ogar kasalliklami, ya"ni yumshoq to`qima va suyak to`qimalarinl emiradigan aktinomikozni qo"zg"atadi. Prokariotlarda organoidlar rivojlanmagandir, Ularda ichki membranalar yo`q, uning o`rniga hujayra membranasining burmalari mavjud. Bu burmalar bakteriyalarda plastidalar va mitoxondriya vazifasini bajaradi. Prokariotlarda 5000 dan 50000 gacha ribosomalar bolib, ular eukariotlardan farq qiladi.
Prokariotlarda mitoz kuzatilmaydi. Ular ikkiga bolinish yoli bilan
ko`payadi. Bakteriyalarda jinsiy jarayon — korfyugatsiya
kuzatiladi. Bunda ikki hujayra o`zaro irsiy axborot almashinadi.
Natijada bakteriyalarning irsiy o`zgaruvchanligi ortadi. Prokariotlar
moddalarning davra bo`ylab aylanishida, ko`k —yashil suv o`tlari
(tsianobakteriyalar) organik moddalarini sintezlashda,bakteriyalar minerallashuvida katta rol o’ynaydi. Ko`pgina bakteriyalarkasalliklarni qo`zg'atadi.
Bir hujayrali suv o`tlari, bakteriyalar, bakteriofaglar — virusli bakteriyalar. Eukariotlar. Yadrosi shakllangan haqiqiy hujayralar. Eukariotlarga bir hujayrali suv o`tlari va sodda hayvonlardan tortib, yuqori tuzilgan gulli o`simliklar, murakkab hayvonlar va odamgacha bolgan hamma organizmlar kiradi. Eukariotxujayralarining katgaliga va shakli asosan ular bajaradigan funktsiyalarga bogliq. Eukariot xujayralarining tarkibiy qismlari:
1) Yadro.
2) Sitoilazma.
3) Hujayraning po`sti.
Ularning o`rtacha diametri 10 mkm dan 100 mkm gacha, Tuya —qush tuxumi hujayrasi 150 mkm gacha, qizil qon tanacha xujayralariniki 10 mkm dan oshmaydi.
Hujayrani tekshirishda foydalaniladigan mikroskoplarning turlari quyidagicha: MBR-1, MBR-3, MBN-11, MBB-1, MBI-3, MBI-15, ME-51, MBS-1, MBS-2, MBS-3.
Optik mikroskoplar 2500 — 3000 marta, elektron mikroskoplar 10000000 marta katta ko`rsatadi. Bir hujayrali va ko`p hujayrali organizmlarning har xil shakldagi hujayralari.
Hujayraning tuzilishi va uning tarkibiy qismlari.
Tayanch so`zlar. Retsegggor, plazmatik membrana, plazmolemma, glikokaliks, tsellyuloza, osmos, faoltransport, ATF, endositoz, pinositoz, gf fagositoz, ekzositoz, organoid, gialoplazma, endoplazma, I ribosoma, RNK, diffuziya, mikronaychalar, tsentriola, ribosoma, lizosoma, miofibrilla, neyrofibrilla, tonofibrilla. YAdro, sitoplazma, Golji apparati, xivchinlar, tukchalar, mktoxondriya, leykoplast, xloroplast, xromoplast, endoplazmatik to`r.
Hujayra qobigl uni tashqi muhit bilan boglaydi va 3 xil vazifada ishtirok etadi
Himoya;
1, Moddcdarni o`tkazadi; 2. Retseptorlik vazifasini bajaradi.
Hujayra tashqi tomonidan turli xil qalinlikda qobiq bilan o`ralgan. Hujayra qobigl: plazmatik membrana ishtirokida vujudga keladigan ko`p qavatli hosila Hisoblanadi. U hujayra yuzasini himoya qiladi va o`simlik hujayrasining tashqi skeleti bo`lib xizmat qiladi. Hayvon hujayrasining qobigini faqatgana elektron mikroskopda ko`rish mumkin.
Hujayra membranasi: hayvon hujayrasi qobig'1 yupqa, elastik bolib, glikokaliks deb ataladi. o`simlik hujayrasi qobiga tsellyuloza deyilib, tayanch vazifasini bajaradi, Hiijayraning asosiy membrana tuzilmalari lipoproteid tabiatiga ega yupqa bo`lib, fosfolipidlar gidrofil va gidrofob qutbga ega Hujayra qobiga tarkibiga sitoplazma moddalari oqsil, nuklein kislota, lipidlar, uglevodlar kiradi. Hujayra qobitning kimyoviy komponengigaligain, suberin, kutinlar kiradi. Plazmatik membrana universal elementar biologak membranadir. Plazmatikmembrana 7 —10 nm qalinlikda boladi.
Plazmolemma kimyoviy tarkibiga lipidlar, oqsil, glikoproteinlar kiradi. Hozirgi vaqtda plazmolemmaning tarkibi haqida bir qancha taxminlar mavjud bo`lib, olimlar tomonidan plazmolemmaning suyuqlik mozaika modeli qabul qilingan. Bu modelga ko`ra membrananing asosini ikki qator joylashgan lipidlar tashkil etadi. Suvda erimaydigan gadrofob qismlari membrana ichki tomonida, suvda eriydigan gidrofil qismi membrananing ikki tashqi tomonida joylashgan.
Membrananing tashqarisidagi ayrim oqsillar uglevodlar bilan birikib, glikoproteinlarni, glikokaliksni tashkil etadi.
Glikots sh|0r xid.turdagi hujayralarni bir — biriga birlashtirishdan to`qimalarni hosil qiladi. Oziq moddalar~ySHySHN°*!yembrana orqali diffuziya yo`li bilan membranasi orqali utishi o s m o s deyiladi. Moddalarning kontsentratsiyasi past joydan yuqori) joygao`tishi moddalarning faoltransporti deyiladi va ATF hisobiga kechadi. Hujayra membranasi quyidagi muhim vazifalarni bajaradi;
—Anunokislotalar, glyukoza, natriy va kaliy ionlari ATf hisobiga membranadan (faol transport) o`tadi.
— Moddalarni tanlab o`tkazadigan ion skanallari bolib, N° va K
ionlarining membrana orqali o`tishini ta"minlaydi. fagositoz, pinositoz,
ekzositoz molekula va ionlarning membrana orqali o`tkazilishini
ta`minlaydi.
—Suv o`tlarining membranasi qalin, cik(>lgani uchun fagositoz
bolmaydi.
—Pinositoz — har xil moddalarning eritrma holda va mayda tomchi
holatda hujayraga kirishidir.
—-Ekzositoz — sitoplazmada vakuoladagi hazm bolmay qolgan moddalar hujayra tashqarisiga chiqarib yuborilishdir.
—Fagositoz — pinositoz, ekzositoz — ionlar va molekulalarning membrana orqali o`tishidir.
Organoidlar (o`xshash a'zolari) — hujayralarning asosi, massasi,
ichki muhitidajoylashgan—hujayraning ichki muhitini bir —biri bilan
boglab turadi. ;
— Gialoplazma (dialo — tiniq, rlagta — suyuqlik) Gialoplazma yoki matriks hujayraning eng muhim qismi;hisoblanib, uning haqiqiy ichki muhitini belgilaydi. Asosiy plazma xujayra membranasi, tola va mikrofilomentlarning hosil bolishida ishtirok etadi. Matriksda oqsil sintezidagi aminokislotalarni faollash fermentlari, t —RNK lar joylashgan, SHuningdek, tarkibida: polisaxarid, oqsil, har xil hujayralar, osmos jarayoni, kislorodsiz parchalanish buferligi, glikolizlar boladi va ular hujayra ichidagi transport jarayonlarni boshqaradi.
Organoidlar qanday hujayralarda uchrashiga qarab umumiy va xususiy organoidlarga bo’linadi.
Membrancdi organoid — endoplazmatik tor, mitoxondriya, I Golji apparati, lizosomalar kiradi. Membranasiz organoid! —ribosoma, tsentriolalar kiradi.

Hujayra orgonoidlari. Endoplazmatik to`r, ribosoma

Golje apparati, plastidalar, lizosoma, mitoxondrya
Tayanch so`zlar. Retsegggor, plazmatik membrana, plazmolemma, glikokaliks, tsellyuloza, osmos, faoltransport, ATF, endositoz, pinositoz, gx fagositoz, ekzositoz, organoid, gialoplazma, endoplazma, I ribosoma, RNK, diffuziya, mikronaychalar, tsentriola, ribosoma, lizosoma, miofibrilla, neyrofibrilla, tonofibrilla. YAdro, sitoplazma, Golji apparati, xivchinlar, tukchalar, mktoxondriya, leykoplast, xloroplast, xromoplast, endoplazmatik to`r.
Endoplazmatik to"r barcha oziq moddalarni tashiydigan, modda almashinishini taminlaydigan sistema bolib, yakuolalar va kanalchalardan tashkiltopgan. Katgaligi 5—7 nm boladi. Sitoplazma hujayraning 10% ni tashkil etadi.
Sitoplazma hamma organoidlarni bir—biri bilan boglaydi Endoplazmatik to r o z tuzilishiga ko`ra ikkiga: donador va silliq endoplazmatik to`rga bolinadi. Donador endoplazmatik tor orqali oqsil sintez boladi. Silliq, endoplazmatik tor yogg yogli gormonlar sintezida qatnashadi. Ter bezlari, jigar, o`simlik urugida silliq endoplazmatik to r rivojlangan.
Ribosoma. Ribosomaning diametri 20 nm atrofida` bo`ladi. RNK va oqsildan tuzilgan kichik birlik, mitoxondriya va plastida ichida ham bo`ladi, oqsil sintez qilish vazifasini bajaradi. Eukariot va prokariotlardagi ribosomalar bir—biridash (kimyoviy tarkibi bilan) farq qiladi. Ribosomada ikkita faolg qism: R — peptid va A — aminokislota qismlari mavjud.g Poliribosomcdar RNK molekulalarida ketma—ket joylashgan 1 Poliribosomalarda asosan hujayra tashqarisiga chiqariladigan, erkin ribosomalarda esa hujayra faoliyatiga!
Golji apparati elektron mikroskopda qaralganda I yassilangan
bo`shliqlar, yirik vakuolalar va mayda I pufakchalardan
tuzilganligini ko`rish mumkin. Uning I membranalari silliq tuzilgan bolib, u endoplazmatik to`r I kanalchalari bilan tutashib ketgan. Sintezlangan moddalar endoplazmatik to`r kanalchalaridan Golji apparatiga o`tib turadi va kontseshratsiyalanib, malum shaklga kirib, tashqariga chiqarshp uchun tayyorlanadi yoki hujayraning o`zida sarflanadi.
Funktsiyasi: sintetik mahsulotlar to`planil kontsentratsiyalanib, tashqariga chiqishga tayyorlanadi (yirL mayda pufakcha), uglevodlar sintezida, lizosomalar hosid bolishida, membrana yangilanishida membranasi elastim cho`ziluvchandir Mitoxondriyaning uzunligi 0,5-1 mikrondan to7-20 mikrongacha,diametri0,2-10 mkm
(tayoqcha yoki ipsimon)bo’ladi. Ulitoxondriya uch xil komponentdan:
1— ikkita zich osmofil qavatdan iborat tashqi membrana,
2—burmalar hosilqiladigan ichki membrana,
3—zichgomogen modda—matriksdan tashkil topgan. Hujayraning turi va uning bajaradigan funktsiyasiga ko`ra mitoxondriyalarning sonio`zgaribturadi.Jigarhujayrasida2500, qon hujayrasida 25 — 50 tagachabo`ladi.Mitoxondriyaning ichki membranasida va mitoxoydriyamatriksidoksidlanish—qaytarilish
jarayonida qatnashuvchi fermentlar kcrp boladi. Mitoxondriyaning asosiy vazifasi energiya hosil qilitttdir.Mitoxondriyada energiya manbai uglevodlarning kislorodli (aerob) sharoitda oksidlanipidir.Hujayra kiritmalari: oziq, yog' tomchilari, glikogen, kraxmal, aleyron tomchisi. Sekretsiya kiritmasi bez yaujayrasiga kiradi.
Pigment kiritmalar hujayra tarkibidagi melanin jritmalaridir.
qoldiq tanachalar lizosomalarda hazm bo`lmay qolgan 'anachalardir.
Fermentlj pufakchalar hosil boladi, polisaxaridlar sintezlanadi va membrana yangilanib, o`sib boradi.
Plastidalar: o`simlik hujayrasiga xos bo`liya ularning katgaligi 4 — 6 mkm bo`ladi (RlazSHoS—hosil qiluvchya yaratuvchi so`zidan olingan). Plastidalar shakli, tuzilish! olchami, funktsiyalariga ko`ra har xil bo`ladi. Rangiga ko`ra I plastidalarning uchta turi mavjud: yashil — xloroplastla qizil, sariq, to`q sariq — xromoplastlar, rangsiz leykoplastlar. Xloroplastlar: ikki qavat membray bilan o`ralgan. Xloroplastlarning ichki qismi stroM deyiladi. 1876 yilda Levenguk plastidalarni kashf etgan va 1882 yilda SHilter plastidalarni «xloro», «xromo», «leyko» — ilastlar deb, ta`riflab bergan Xloroplastlar yuksak o`simliklarda disksimon bolib, suv o`tlarinikitayoqchasimonboladi. 1791 yilda Komporetgi bitga hujayrada 1—30 ta xloroplast bolishini aniqladi.
SHuningdek, xloroplastlar oqsil, yog, kraxmal sintezida ishtirok etadi. Xloroplast «A» Xloroplast «V» «S», «V» xlorofillari ham mavjud bo`lib, ular qon rangi gemingao`xshaydi. qo'ng"ir rang bemvchi karotin S40N56, sariq rang beruvchi santofil S`N`O`. 6S02 K 6N20 q673, 9kkalS6N1206K 6O2.
Xromoplastlar. 1837yildaI. Bertselius, 1885yilda SHimper tomonidan anikdangan.
Leykoplastlar. Uzunligi (3—7 mkm), qalinligi 1—3 mkm leykoplastlarsharsimonshaklda boladi. Leykoplastlarni 1854 yilda Kryuger topgan.
Lizosomalar. «Erituvchi tanacha» hayvon, zamburug" hujayrasida uchraydi, 0,2 — 0,8 mkm ga teng, 40 — fermenti bor. 1955 yilda De —Dyuv tomonidan lizosomalar aniqlangan. Hujayralarda 10 — 100 tagacha boladi. Birlamchi lizosomalar Golji apparatida pinositoz, fagositoz pufakchalari bilan birikib, ikkilamchi lizosomalarni hosil qiladi. Tonoplast — hujayraning katta vakuolasi.
Hujayraning markazi — uningtuzilishiasosini mikronaychaning atrofini o`rab olgan 9 —ta tripleti, bo`sh tsilindrlar tashkil qiladi. TSilindrning kengligi 0,15 mkm,| uzunligi 0,3 — 0,5 mkm. SHu narsa aniq boldiki, tsentriola! tsilindr ko`rinishiga ega, uning devorlari o`ta nozik, naysimon! guruh majmuidan iborat. Har bir guruxda bunday naylar! ikkita, uchta, ayrim hollarda to`qqiztagacha bolishi mumkin.Sentriolaning o`zi bolinib turadi, yoki eskisidan! kurtaklanib ko`payishi aniqlangan quyon tuxumi hujayra markazining umumiy ko`rinishi: 1 — yadrocha; 2 — yadro membranasi; 3 — tsentriolalar; 4 — tsentrosfera; 5 — plazmolemma.
Mitoxondriyalar. Ular sitoplazmatik hosilalai bolib, hujayraning hayot faoliyati uchun eng zarur bolgaya energiya hosil qilib turiladi. Mitoxondriyalar har doish o`zgaruvchan boladi. Sababi uning Vitaminlarning organizmdagi roli koferment sifatida fermentativ
reaktsiyalarda qatnashishiga bogliq. Vitaminlar kundalik oziqa bilan
organizmga kirib turadigan omildir. Ularga A, V, S, D, E, K
vitaminlari kiradi. Organizmda vitaminlar etishmay qolsa, moddalar
almashinuvl buzilib, avitaminoz deb ataluvchi kasalliklar kelib
chiqadi. Raxit, qon tomirlarining yorilishi, tsinga, beri — beri,
tomirlartortishuvi, pellagra (dermatit), ingivit (lavsha) kabi har xil
avitaminozlar vujudga keladi.
Fermentlar kofermentlarning oqsil qismi apoferment bilan turli darajada boglangandir. Kofermentlarning ta'sir mexanizmi katalizlovchi reaktsiyaningtabiatiga bogliq. Har xil vitaminlar va ularning hosilalari, nukleotidlar, uglevodlarning fosforli efirlari, har xil tuzilishga ega bo`lgan organik birikmalar, metall atomlari va boshqalar kofermentlar sifatida ishtirok etishi mumkin. Ular shartli ravishda uch guruhga bo`linadi:
1. Vodorod va elektron tashuvchi kofermentlar: NAD,NADF —
Atsillanish kofermenti koferment A, Koenzim A (KoA), FAD, FMN,
N2KoA, atsetil KoA va boshqalar.
2. Guruhlarning ko`chishini ta`minlaydigan kofermentlar:
Glyukozadifosfat, mannozadifosfat, M— atsetilglyukozin — difosfatlar kiradi.
3. Uglerod — uglerod boglarini tuzish, sintezlash va izomerlash
reaktsiyalarining kofermentlaridir.
Tiaminpirrofosfat TPF tiamin (V, vitamini) ning difosforli
hosilasidir.
Xullas, kofermentlar odatda tabiatan aminokislota bo`lmagan,
ferment tarkibida bevosita ishtirok etadigan organik moddalardir.
Fermentning oqsil qismi apoferment deyiladi
-Tarkibi dakoferment bo’ladigan ferment xoloferment
deyiladi.Koferment K, Apoferment Xoloferrnent.
Kofermentning apoferment bilan o`zaro ta`siri yuksak darajada spetsifik bolishi bilan ajralib turadi. Apofermentda kofermentga komplementar biriktirish markazi borligi aniqlangan.
Fermentlarning ta`rifi. Barcha fermentlar o`zlarining katalizlaydigan reaktsiyalarining turiga qarab, olgata asosiy sinfga bolinadi. Har bir sinf kenja sinflarga va xuddi shunday reaktsiyalarning turiga qarab, kichik kenja sinflarga bolinadi: Oksidoreduktozalar — oksidlanish — qaytarilish;
Transferazalar — guruxlarni olib o`gash;
Gidrolazalar — gidroliz;
Liazalar — S — S — boglarni nogidrolitik yo`l bilan parchalash guruxlarni ajratib, qo`sh boglar hosil qilish, qo`sh bogga biriktirish;
Izomerazalar — izomer o`zgarishlar;
Ligazalar (sintetazalar) yuqori energiyali ATF boglari
energiyasidan foydalanib, ikki molekulani bir— biriga biriktirishdan iborat.
Xullas, elementning substratta nisbatan spetsifikligi aloxida fermetning substratga qulf — Tayanchday mos tushishi bilan ifodalanadi: ferment—E, substrat—5 bilan reaktsiyaga kirishib, ferment— substrat majmuini hosil qiladi:
Bu oraliq mahsulot tezdan kimyoviy o`zgarishlarga uchraydi. Ferment erkin holda ajralib chiqadi, substrat esa reaktsiya Mahsulotlariga aylanadi. Xullas, fermentlar katalizatorlik vazifasini bajaradi.

Yadroning tuzilishi va funksiyasi

Tayanch so`zlar. Yadro, sintez, oqsil, xromatin, yadrocha, geteroxromatin, xromosoma, interfaza, morfologik element, DNK, DNP, gistoz, RNK, nukleonema, karioplazma, kariolimfa.
Yadro — hamma hayvon va o`simlik hujayralarining asosiy v& doimiy komponentidir. U irsiyat belshlarining nasldan naslgao`tishida, oqsillar sintezi stimulyatsiyasida asosiy rol o`ynaydi. Bakteriya va ayrim suv o`tlarida takomillashgan yadro va yadrocha bo`lmaydi, tsitoplazmasidan yadro membranasi ham ajratilmaydi. YAdrolarning shakli yumaloq, ovalsimon, ^oviyasimon, cho`zinchoq, tayoqchasimon bo`lib, ko`pinchahujayraning shakliga mos keladi. Ayrim infuzoriyalarda yadro cho`tkasimon, sperma hujayralarida yadro noksimon, ellipssimon va lantsetsimondir. YUksak o`simliklarning hujayra yadrosining diametri 10-30 mkm katgalikda bo`ladi. Hujayraning yadrosi bitta, ikkita va ko`p bo`lishi mumkin. Ikki yadroli hujayralar zamburuglarda, buyrakda, jigarda , togayda uchraydi.
YAdrolarning o`lchami, shakli tashqi muhit ta`siriga, fiziologik holatlarga, ovqat moddalariga, yadro tuzilishiga va fiziologik jarayonlarga qarab o`zgarib turadi. Prizmatik hujayralarda yadrolar cho`ziq shaklda uchraydi.
Angliyalik olim Robert Broun 1833 yilda orxideya o`simligi hujayrasi yadrosini birinchi marta har tomonlama o`rgandi va u hujayra komponentlaridan biri ekanligani isbotlab berdi. YAdro hujayraning eng muhim tarkibiy qismi — eukariotlarda uchraydi.
Yadro qobigi ikkita membranadan tashkil topgan. Membranalar orasidagi bo`shliq yadro atrofi bo`shligi deb ataladi. YAdroning tashqarisida ribosomalar joylashgan va endoplazmatik to`r kanalchalari bilan qo`shilgan. YAdro bo`shligi bilan tsitoplazma orasida moddalar almashinuvi tinmay davom etib turadi.
Yadro quruq moddalarining eng ko`p qismi oqsillar va nuklein kislotasidir. Yadroda nuklein kislotalar, oqsillar, lipidlar, fermentlar, anorganik moddalar (fosfor, kaliy, magaiy) va boshqa moddalar uchraydi. YAdro tarkibida 200 -300 A (angstrem) bo`lgan son-sanoqsiz teshiklar bo`lib, ular ichki va tashqi membranalarni bir-biri bilan boglab turad YAdro teshikchalari orqali tsitoplazma va yadro oraligid moddalar almashinib turadi. YAdrocha ko`pincha sharsimo) yoki ellipssimon tuziladi, u interfaza yadrosining doimsh komponentidir. YAdrodagi yadrochalar soni bir va undan ko`pro] sonda bo`lishi mumkin. Yirik yadrochalar sut emizuvchilarnin: nerv hujayralarida uchraydi.
Ayrim suv o`tlarining yadrosida yadrochalar soni 100 tagachs bo`ladi. Yadrochaning tarkibida nukleonemalar bo`lib, ular xromosomalarning paydo bo`lishida ishtirok etadi. YAdrochads ko`p mikdorda oqsillar va RNK lar bo`lib, u r-RNK va ribosomg hosil qiladigan manbadir. TSitoplazma va yadro o`rtasidg oqsillar, uglevodlar, yoglar, nuklein kislotalar, suv vahar xil ionlar almashinadi. YAdro shirasi yoki karioplazma anik tuzilmaga ega bo`lmagan holda xromosoma va yadrochani o`rab olgan bo`ladi. YAdro shirasi yadro ichidagi turli tuzilmalarni o`zaro boglab turuvchi suyuqlik bo`lib, unda xromatin va yadrochalar joylashgan. Uning tarkibiga turli xil funktsiyani bajaruvchi oqsillar, fermentlar, erkin nukleotidlar, aminokislotalar va boshqa moddalar kiradi.
YADRONING FIZIK-KIMYOVIY XOSSALARI
Yadroda oqsil, nuklein kislota, lipidlar, fermentlar — N, Sa, Md lar uchraydi. YAdro tarkibiga oddiy oqsillar — propolien, globulinlar va murakkab oqsillar kiradi.
Nuklein kislotalar bilan oqsil birikmalari nukleoproteid va nuklein kislotalardir.
DNK yadrosining asosiy komponenti — asosiy oqsillar, yadro xromatinlarida — kislotali oqsillar, yadro qobigida, yadrochada, karioplazmada to`planadi. YAdrochada 3-7% RNK; 80-85% oqsil, R, K, Sa, Md uchraydi. YAdrocha telofaza oxirida vujudga keladi. Kariolimfaning yopishqoqligi tsitoplazmaga mos. Kislotaliligi tsitoplazmaga nisbatan yuqori bo`lib, tarkibiga oqsil RNK fermentlari kiradi.
TSitoplazmaga «yadro» qo`shib aytilsa, protoplazma deyiladi. Interfaza davrida mitoxondriya, xloroplastlar, to`rsimon apparatlar soni ortib boradi. YAdro hujayradagi barcha sintetik jarayonni boshqarib boradi.
1874 yilda CHistyakov, 1882 yilda Flemming o`simlik va hayvon xujayrasida yadro bo`linishini tekshirib, «mitoz» terminini kiritadi.
1 878 yilda SHleyxer yadro bo`linishini «kariokinez» deb kiritadi. Mitoxondriya, xloroplastlar, yadro ikkita membrana bilan o`ralgan. DNK yadroning asosiy kimyoviy komponenti hisoblanadi. Xromosomalarning tarkibida uchraydi. DNK tufayli genetik axborot nasldan naslga o`tadi.
Invaginatsiya gipotezasiga ko`ra, eukariot hujayralarining ajdodlari prokariotlar hisoblanadi. Simbioz gapotezasiga ko`ra esa har xil ko`rinishga ega.