Skala Apgar obecnie The Agar score at present

25

Przedpełska-Winiarczyk M, Kułak W.   Skala Apgar obecnie

Skala Apgar obecnie

The Agar score at present

Marita Przedpełska-Winiarczyk

 1/

, Wojciech Kułak

 2/

1/

 Ośrodek Wczesnej Interwencji Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym, Koło w Giżycku

2/

 Klinika Rehabilitacji Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku

Doctor  Virginia  Apgar  was  a  physician,  the  first  woman  who  became 

a professor of anesthesiology. She developed a score which enables a quick 

assessment of newborn condition right after its birth. Numerous studies 

analyze the efficacy of the Apgar score in prognosis of the newborn future 

health. Despite frequent criticism, the Apgar score is still in use nearly 

everywhere in the world, after 61 years.

Key word: Virginia Apgar, Apgar score, gas analysis and acid-base balance 

research

Doktor Virginia Apgar była lekarzem, pierwszym profesorem anestezjologii. 

Opracowała skalę pozwalającą na szybką ocenę stanu noworodka zaraz po 

urodzeniu. Prowadzonych jest wiele badań analizujących skuteczność skali 

Apgar co do prognozowania dalszej przyszłości noworodka. Pomimo częstej 

krytyki od 61 lat stosowana jest prawie na całym świecie.

Słowa  kluczowe:  Virginia  Apgar,  skala  Apgar,  badania  gazometryczne 

i równowagi kwasowo-zasadowej

Adres do korespondencji / Address for correspondence

Marita Przedpełska-Winiarczyk

Ośrodek Wczesnej Interwencji Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób 

z Upośledzeniem Umysłowym, Koło w Giżycku

ul. Dąbrowskiego 15, 11-500 Giżycko

[e-mail]

© Probl Hig Epidemiol  2011, 92(1): 25-29

www.phie.pl

Nadesłano: 20.12.2010

Zakwalifikowano do druku: 31.01.2011

Virginia Apgar

Virginia  Apgar  urodziła  się  7  czerwca  1909  r.

w Westfield, New Jersey. W wieku 20 lat ukończyła

Mt. Holyoke College. Jej studia obejmowały zoologię

oraz  kurs  wstępny  medycyny  [1,2].  Rozpoczęcie

przez Apgar College of Physicians and Surgeons na

Uniwersytecie  w  Columbii  zbiegło  się  z  krachem

na giełdzie Wall Street. Przezwyciężając finansowe

problemy (Apgar pożyczyła pieniądze od przyjaciół)

ukończyła 4 lata studiów w 1933 r. [1].

Pragnęła zostać chirurgiem. W tamtych czasach

kobieta nie miała szans na pracę jako chirurg. Spe-

cjalizacja ta zdominowana była przez mężczyzn [3].

Whipple zasugerował Jej wybór anestezjologii, która

wówczas mieściła się w obowiązkach pielęgniarek [3].

W  latach1937-1938  Apgar  rezydowała  u  twórców

amerykańskiej anestezjologii Ralph’a Waters i Emo-

ry Rovenstine w szpitalu Bellevue w Nowym Yorku.

W 1938 r. powróciła do Columbii jako dyrektor od-

działu anestezjologii. Była pierwszą kobietą pełniącą

tak wysokie stanowisko. Jednak praca administracyjna

nie była Jej ulubionym zajęciem [2].

Podczas swojej pracy w klinice bardzo zabiegała

o to, aby chirurdzy i anestezjolodzy tworzyli zespół

[3]. Udało Jej się to wówczas, gdy w czasie II wojny

Virginia Apgar 

Plik  źródłowy:  http://www.c250.columbia.edu/c250_celebrates/ 

remarkable_columbians/virginia_apgar.html

światowej  większość  Jej  kolegów  chirurgów  została

wcielona  do  armii.  Po  ich  powrocie  anestezjologią

zajmowali się lekarze, a nie pielęgniarki. Początkowo

fakt ten był źródłem wielu konfliktów. Apgar nawet

chciała zrezygnować ze swojego stanowiska. Jednak

konflikt udało się rozwiązać [3].

Probl Hig Epidemiol  2011, 92(1): 25-29

26

Probl Hig Epidemiol  2011, 92(1): 25-29

Po II wojnie światowej anestezjologia zaczęła bar-

dzo się rozwijać. Przed wojną chirurdzy wykonywali

tylko takie zabiegi, które można było przeprowadzić

podczas jednej godziny [4]. W 1949 Apgar wraz z in-

nymi lekarzami przeprowadzili pod kierownictwem

Emmanuel  Papper,  dyrektorem  Departamentu  An-

estezjologii, szereg badań prowadzących do rozwoju

anestezjologii [2]. Apgar skupiła się przede wszystkim

nad anestezjologią położniczą, reanimacją noworod-

ków, a także nad zmianą programu nauczania lekarzy

rezydentów [2]. W tym samym roku Virginia Apgar

została pierwszą kobietą profesorem w Columbii. Jej

studenci wspominali, że była cudownym nauczycie-

lem, zawsze mówiła bardzo szybko i zawsze wszyscy

słuchali Jej bardzo uważnie [2].

Opublikowała także kilka artykułów dotyczących

współpracy chirurgów i anestezjologów. Przedstawiała

możliwości zastosowania metod z anestezjologii do

położnictwa oraz działań wobec matki i płodu [2].

Była współautorem pierwszego artykułu dotyczące-

go  zastosowania  znieczulenia  podczas  porodu  [2].

W swojej 21-letniej pracy, jako anestezjolog wykonała

ok. 20 000 znieczuleń podczas porodu [2].

W 1952 r. na międzynarodowym spotkaniu an-

estezjologów, po raz pierwszy zaprezentowała swoją

skalę [2,5]. Chociaż są doniesienia, że już w 1949 r.

przedstawiła swoim studentom możliwość punktowej

oceny noworodka zaraz po urodzeniu [3]. W 1953

r. skala została opublikowana. Doktor Apgar zaczęła

badania w międzynarodowym zespole pediatrów, an-

estezjologów, kardiologów, podczas których znalezio-

no zależność pomiędzy oceną w skali, a stopniem nie-

dotlenia noworodka, i zamartwicą. Uczyła studentów,

że jeżeli noworodek nie płacze w pierwszej minucie, to

niezbędna jest reanimacja [2]. Mówiła, że kiedy punk-

tacja jest bardzo niska to czas jest najpotrzebniejszy,

opóźnienie jest szkodliwe dla noworodka, a działanie

musi być natychmiastowe, dokładne i łagodne [2].

Pod koniec swojej pracy w Columbii pracowała

w  Państwowym  Instytucie  Zdrowia.  Zajmowała  się

problemem mózgowego porażenia dziecięcego, opóź-

nieniem umysłowym oraz innymi zaburzeniami neu-

rologicznymi i zaburzeniami ze strony zmysłów [2].

Głównym celem badań było ustalenie, na ile problemy

neurologiczne  u  noworodka  lub  późniejsze  proble-

my u dziecka w wieku przedszkolnym są powiązane

z niską punktacją w skali Apgar [2]. Jeden z raportów

przedstawiał duże powiązanie niskiej punktacji w skali

w 5 minucie a śmiertelnością noworodków [1].

Virginia Apgar w 1959 r., w swoje 50 urodziny,

opuściła Akademię Medyczną w Columbii i rozpoczęła

pracę  w  National  Foundation’s  –  March  of  Dimes,

zostając dyrektorem zespołu zajmującego się wadami

wrodzonymi u noworodków [3]. Badania dotyczyły

przede wszystkim zapobieganiu wcześniejszym poro-

dom, wadom płodu oraz śmiertelności noworodków.

Apgar wierzyła, że rozwój anestezjologii przyczyni się

do większej przeżywalności noworodków [2].

Brała udział w międzynarodowych konferencjach,

jako wykładowca, przedstawiając swoje badania zawsze

z ogromną ekspresją. W 1961 otrzymała nagrodę, jako

wyróżniający się anestezjolog od American Society

of Anesthesiologists [3]. W 1962 r. razem z James

przedstawili swoje 8-letnie badania nad skutecznością

oceny wg skali Apgar. Przeprowadzili badania nad 32

962 noworodkami [2]. Inne źródła podają liczbę 27

715 noworodków [1]. Na podstawie badań wysunęli

wniosek, że skala jest bardzo użyteczna do wstępnej

oceny noworodka. Nie może jednak zastąpić koniecz-

nej, dalszej obserwacji noworodka podczas pierwszych

godzin życia. Na podstawie skali nie można także usta-

lić rokowań co do przeżycia [2]. Doktor Apgar uważa-

ła, że „jeżeli przypuszczenie dowodzi prawidłowości,

należy natychmiast wprowadzić je do praktyki”.

Była  wiele  razy  odznaczana  i  wyróżniana.

W 1973 r. dostała, jako pierwsza kobieta złoty me-

dal za swoje dokonania medyczne przyznany przez

Uniwersytet w Columbii [2,3]. Została nagrodzona

przez Johns Hopkins University odznaczeniem Ma-

ster of Public Health [1]. W tym samym roku została

także  profesorem  pediatrii  na  Cornell  University

[1,3]. Uzyskała honorowego doktora za dokonania

w anestezjologii przyznany przez Russell Sage Col-

lege w Nowym Jorku. Została wybrana kobietą roku

działającą na polu nauki przez Ladies’ Home Journal.

Entuzjazm do pracy nie opuszczał Jej do końca życia.

Nawet kiedy sama musiała przejść zabieg chirurgiczny

potrafiła wymknąć się ze szpitala, aby zobaczyć nowo

wybudowany szpital dziecięcy [2].

Jej współpracownicy pragnęli, aby ludzie zapa-

miętali Ją nie tylko jako wspaniałego naukowca, ale

także jako ciepłą i wrażliwą kobietę [2]. Była femi-

nistką i walczyła, aby jak najwięcej kobiet wykształciło

się  w  zawodzie  lekarza.  Ubolewała,  że  uniwersytet

w Columbii uprzywilejowywał mężczyzn, jako lekarzy,

nie  doceniając  umiejętności  kobiet.  Twierdziła,  że

kobiety zawsze muszą dokonać więcej, aby być zauwa-

żone, dużo więcej niż mężczyźni [2]. Mówiła „unikaj

patrzenia wstecz, a uda ci się osiągnąć sukces” [2].

Była kobietą posiadającą wiele talentów [1]. Zbierała

znaczki pocztowe i bardzo interesowała się muzyką

[3]. Pod wpływem jednego ze swoich pacjentów po-

siadła umiejętność budowy instrumentów [1]. Słynęła

ze  swojej  szybkiej  jazdy  samochodem.  Wiele  razy

była karana mandatami za niebezpieczną jazdę [1].

W wieku 59 lat rozpoczęła naukę latania samolotem

[1]. Apgar wierzyła, że dożyje 95 lat. Umarła, podczas

snu, 7 sierpnia 1974 r. w Nowym Jorku w wieku 65

lat [1,2,3]. Msza żałobna odbyła się w kościele w Jej

rodzinnym  mieście  w  Westfield,  w którym  zebrało

27

Przedpełska-Winiarczyk M, Kułak W.   Skala Apgar obecnie

się  wielu  Jej  przyjaciół  ze  środowiska  medycznego,

jak  i  mieszkańcy,  a  wśród  nich  policjant,  z  którym

Apgar  miała  kilka  zatargów  [1].  W  październiku

1994 r. został wydany 20-centowy znaczek pocztowy

z podobizną Apgar [1,2]. Tego samego roku kwartet

muzyków lekarzy pediatrów wykonał koncert muzyki

kameralnej – ulubionej przez Apgar [1]. W 1995 r. zo-

stała pośmiertnie wprowadzona do National Women’s

Hall of Fame [3].

Skala Apgar

Skala  Apgar  stosowana  jest  w  medycynie  do

oceny stanu noworodka w 1,3,5 i 10 minucie życia

oraz  do  prognozowania,  co  do  jego  późniejszego

rozwoju [1-3,5-7]. Jest narzędziem do standardowej

oceny. Doktor Virginia Apgar, wykorzystując swoje

doświadczenia z pracy, jako anestezjolog opracowa-

ła  skalę  standaryzując  ocenę  noworodka  zaraz  po

urodzeniu [5]. Ocenianych jest pięć podstawowych

parametrów: zabarwienie skóry, czynność akcji serca

(puls), odruchy (reakcje na bodźce), napięcie mięśni

i oddychanie [3]. Dziecko minimalnie może dostać

0 punktów, a maksymalnie 10. Noworodek urodzony o

czasie, powinien być badany w cichym pomieszczeniu,

w temperaturze ok. 23-25°C. Noworodki urodzone

przedwcześnie z małą i skrajnie małą masą urodze-

niową powinny być oceniane w inkubatorze [8].

Tabela I. Ocena noworodka wg skali Apgar [9]

Table I. Assessment of newborn according to Apgar score [9]

Czynniki badane 0 punktów 1 punkt

2 punkty

Akcja serca

 brak

Powolna

< 100 ud./min

>100 ud./min

Oddychanie

brak

powolne, nieregularne

prawidłowe, 

płacz

Napięcie mięśni całkowita 

wiotkość

słabe napięcie mięśni 

zginaczy i prostowników

czynne ruchy

Odruchy

drażnienie noz-

drzy cewnikiem

brak reakcji grymas

kaszel, kicha-

nie

drażnienie 

podeszew stóp

brak reakcji słabe poruszenie

płacz

Zabarwienie 

skóry

sinica, 

bladość

tułów zaróżowiony, koń-

czyny sine

równomiernie 

różowa

Ocena wyników:

• 0 – 3 ocena zła (ciężka zamartwica);

• 4 – 6 ocena średnia;

• 7 – 10 stan dobry [7].

Joseph Butterfied wykorzystał litery z nazwiska Apgar

jako skrót skali [3].

A –  Appearance (Skin color) – kolor skóry

P  –  Pulse – akcja serca, puls

G –  Grimace (Reflex irritability) – reakcja na bodźce

A –  Activity (Muscle tone) – napięcie mięśni

R –  Respiration – oddychanie

Apgar do oceny noworodka wykorzystała parame-

try stosowane w anestezjologii. Uważała, że ocena, cho-

ciaż subiektywna, pozwała będzie na prognozowanie,

przyszłości noworodka [1,10]. Apgar uważała, że jeżeli

noworodek nie płacze w pierwszej minucie po urodze-

niu,  to  prawdopodobnie  wymaga  natychmiastowej

reanimacji. Jednocześnie chciała uniknąć niepotrzeb-

nych interwencji wobec zdrowego noworodka [2,3].

Znaczenie prognostyczne przypisuje się sumie ocen

uzyskanych podczas badania. Brak zmiany pomiędzy

1 a 5 minutą w niskiej punktacji w skali Apgar może

być wskazaniem do resuscytacji [2,3,5]. Uważano, że

ocena powyżej 7 w 5 minucie oznacza przeżycie nowo-

rodka, a także jest wskazówką co do dalszego rozwoju

neurologicznego noworodka. Jeżeli ocena w 5 minucie

jest niższa od 7 to obserwacja noworodka powinna był

kontynuowana do 20 minuty [5,11].

Ocena skali Apgar

Doktor  Apgar  w  opublikowanych  w  1962  r.

8-letnich  badaniach  sama  uznała,  że  chociaż  skala

jest użyteczna, to nie może zastąpić dalszej obserwacji

noworodka podczas jego pierwszych godzin życia [2].

Chociaż punktacja 0-2 w pierwszej minucie może być

wskazaniem do resuscytacji, nie można po niej przewi-

dywać przyszłości dziecka [5,11]. Niska ocena nie może

być także wyznacznikiem podawania leków, czy sugero-

wać wad wrodzonych albo umożliwiać rozpoznawanie

infekcji czy niedotlenienia [5]. Jednak wiele badań

potwierdza fakt, że niska punktacja w 5 minucie może

świadczyć o późniejszych problemach neurologicznych

[2,5]. Jeżeli jest ocena poniżej 3 pkt. w 5 minucie moż-

na wnioskować o zamartwicy okołoporodowej, ale nie

zawsze tak bywa [2,5]. Po 25 latach stosowania skali

Apgar była ona bardzo krytykowana [10]. Uważano,

że nie zawsze pozornie słaby wynik skutkuje rozpo-

znaniem zaburzeń neurologicznym w tym mózgowego

porażenia dziecięcego (mpdz). Amerykańskie Towa-

rzystwo Pediatryczne (American Academy of Pediatrics

– AAP) wraz z Amerykańską Akademią Położnictwa

i Ginekologii  (American  College  of  Obstetrics  and

Gynecology – ACOG ) opublikowały w 2003 r. badania

potwierdzające, że bardzo niska punktacja w 5 minucie

pokrywa się najczęściej z rozpoznaniem encefalopatii

i sugeruje zamartwicę okołoporodową [5,10,12]. Jed-

nak tylko badanie z krwi pępowinowej noworodka może

świadczyć o zamartwicy [10]. Przy niskiej punktacji w

5 minucie ważna jest ocena noworodka w 10, 15 i 20

minucie [5,10]. Jeżeli dziecko w 10 minucie ma 0 pkt

to jego szanse na przeżycie są niewielkie lub będzie się

to wiązało ze znaczną niepełnosprawnością [10,13].

Czasami niska punktacja może być wynikiem przebiegu

ciąży, wieku ciążowego, zakażeń, wrodzonych zaburzeń

nerwowo-  mięśniowych  a  także  leków  podawanych

matce przed porodem [2,12]. Jednak niska punktacja

28

Probl Hig Epidemiol  2011, 92(1): 25-29

w skali Apgar powinna mieć wpływ na lepszy monito-

ring noworodka [14]. Wykonane w Norwegii badania

235 165 dzieci urodzonych pomiędzy 1983 a 1987 ro-

kiem o czasie, z wagą urodzeniową co najmniej 2500 g,

bez zauważonych nieprawidłowości po porodzie wyka-

zują, że u noworodków z punktacją w 5 minucie 0-3

lub 4-6 w porównaniu z noworodkami o ocenie 7-10

pkt 386 razy częściej notuje się przypadki śmiertelne,

a 81 razy częściej rozpoznane jest mpdz [14]. Niskie

wyniki w skali Apgar są częściej powiązane z ciężkimi

postaciami mpdz [5,14].

W New England Journal of Medicine w 2001 r. zo-

stały opublikowane badania przeprowadzone w latach

1988-1998 przez Casey wraz z zespołem. Przeprowa-

dzono  analizę  rozwoju  151  891  dzieci  urodzonych

o  czasie.  Znaleziono  prawidłowość,  że  noworodki

z punktacją 3 lub mniej w 5 minucie są bardziej zagro-

żone śmiercią niż noworodki z prawidłową punktacją

[10].  Wyniki  ww.  badań  były  zbieżne  z  raportem

Collaborative Study on Celebral Palsy wydanym 40 lat

wcześniej [10]. Także w innych publikacjach można

znaleźć  potwierdzenie,  że  jeżeli  ocena  noworodka

w kolejnych minutach jest nadal niska, to zwiększa to

prawdopodobieństwo pojawienia się problemów pod-

czas dalszego rozwoju dziecka [15]. Ocena skalą Apgar

dzieci przedwcześnie urodzonych wydaje się proble-

matyczna [5,10,16,17]. Wcześniaki zazwyczaj mają

niższą  ocenę  niż  dzieci  urodzone  o czasie  [16,17].

Najczęściej  rozpoczęcie  intubacji  w pierwszych  mi-

nutach życia noworodka przedwcześnie urodzonego

uniemożliwia dalszą ocenę skalą [18].

Ocena  opracowana  przez  Virginię  Apgar  jest

oceną subiektywną i często wysokość jej jest różna

w zależności od specjalności oceniającego. Najwyższą

punktację przyznają położnicy, nieco niższą aneste-

zjolodzy, a najniższą lekarze pediatrzy [14,19]. Po-

mimo tego skala wykorzystywana jest, jako zmienna

niezależna  w  bardzo  wielu  badaniach  dotyczących

późniejszych  zaburzeń  rozwojowych  spotykanych

u dzieci urodzonych o czasie [12,20-26].

Badania gazometryczne i równowagi 

kwasowo-zasadowej z krwi pępowinowej

Skala  Apgar  jak  wspomniano  wcześniej  była

wielokrotnie krytykowana. Nadal poszukiwana jest

inna  metoda,  bardziej  wiarygodna,  oceniająca  stan

noworodka zaraz po urodzeniu [14]. W roku 1960

po raz pierwszy wykonano badanie gazometryczne

krwi  pobranej  z  pępowiny  [2].  Chciano  połączyć

ocenę noworodka oraz badania gazometryczne w celu

ustalenia rokowania, co do przeżycia dziecka [2,3,5,

19]. Obecnie w wielu placówkach położniczych stan-

dardem jest pobieranie kwi pępowinowej do badania

gazometrycznego (pCO2) i równowagi kwasowo-za-

sadowej (pH) [19] oraz biochemicznych markerów

niedotlenienia płodu (troponina I) z krwi pobranej

z naczyń pępowinowych [27]. Badanie to służy nie

tylko,  jako  dodatkowa  ocena  stanu  noworodka,  ale

wykorzystywane  jest także na wypadek spraw rosz-

czeniowych w postępowaniu sądowym [19,27]. Krew

pobiera się z żyły pępowinowej bezpośrednio po uro-

dzeniu łożyska [19]. Z prowadzonych wielu badań

porównujących ocenę kliniczną w skali Apgar z oceną

za pomocą parametrów równowagi kwasowo-zasado-

wej krwi pępowinowej oraz badania gazometrycznego

wynika, że przewidywalność śmierci noworodka jest

większa przy ocenie skalą [10, 14,19]. Ryzyko śmierci

noworodka urodzonego o czasie z punktacją poniżej

3 była 8 razy częściej przewidziane niż po badaniu

pH z pępowiny [10]. Stwierdzono jedynie zależność

pomiędzy oceną kliniczną noworodków w 1 minucie

życia  a  wynikiem  pH  badania  z  żyły  pępowinowej

[14,19]. Natomiast nie stwierdzono korelacji pomię-

dzy oceną kliniczną noworodków w 5 i 10 minucie

życia a wynikiem pH, ani z wynikiem pCO2 badania

krwi z żyły pępowinowej [19].

Podsumowanie

Skala  Apgar  została  opublikowana  w  1952  r.

Wielokrotnie poddawana była krytyce i próbowano

ją zastąpić bardziej obiektywnymi metodami. Jednak

do chwili obecnej stosowana jest nieomal na całym

świecie, jako szybka metoda oceny klinicznej stanu

noworodka w 1, 3, 5 i 10 minucie zaraz po urodzeniu.

Przez  wielu  położników  i  neonatologów  uważana

jest za niezastąpione narzędzie do oceny noworod-

ka.  Chociaż  jej  wynik  nie  może  być  ostatecznym

wyznacznikiem rozpoczęcia medycznej interwencji

wobec noworodka, to jest wskazówką co do dalszej

diagnostyki.

 1.  Morishima HO. Virginia Apgar (1909-1974). J Pediatr 1996,

129(5): 768-770.

 2.  Baskett T F. Virginia Apgar and the newborn Apgar score.

Resuscitation 2000, 47(3): 215-217.

 3.  Pearce  JM.  Virginia  Apgar  (1909-1974).  Neurological

evaluation of the newborn infant. Eur Neurol 2005, 54(3):

132-134.

Piśmiennictwo / References

 4.  Tanne JH, Papper EM. A founding father of anaesthesiology.

BMJ 2003, 326(7387): 503.

 5.  Policy Statement: The Apgar score. American Academy of

Pediatrics 2006, 117: 1444-1447.

 6.  Sidor K. Wybrane zagadnienia z neurologii dziecięcej. PZWL,

Warszawa 1997.

29

Przedpełska-Winiarczyk M, Kułak W.   Skala Apgar obecnie

 7.  Casey BM, McIntrie DD, Leveno KJ, et al. The continuing

value  of  the  Apgar  score  for  the  assessment  of  newborn

infants. N Engl J Med 2001, 344(7): 467-471.

 8.  Gruszfeld  D.  Badanie  noworodka.  Przew  Lek  2008,  2:

32-38.

 9.  Tecklin  JS.  Fizjoterapia  pediatryczna.  PZWL,  Warszawa

1996.

10.  Papile LA. The Apgar score in the 21st century. N Engl J Med

2001, 344 (7): 519-520.

11.  Lopriore E, van Burk GF, Walther FJ, et al. Correct use of the

Apgar score for resuscitated and intubated newborn babies:

questionnaire study. BMJ 2004, 329(7458): 143-144.

12.  Szejniuk   W,  Szymankiewicz   M.  Encefalopatia

niedotlenieniowo-niedokrwienna  u  noworodków.

Perinatologia, Neonatol Ginekol 2008, 1(2): 85-93.

13.  Laptook A R, Shankaran S, Ambalavanan N, et al. Outcome

of term infants using Apgar scores at 10 minutes following

hypoxic-ischemic encephalopathy. Pediatrics 2009, 124(6):

1619-1626.

14.  Marlow N, Wolke D, Bracewell MA, Samara M. Neurologic

and developmental disability at six years of age after extremely

preterm birth. New Engl J Med 2005, 352(1): 9-19.

15.  Moster  D,  Lie  RT,  Irgens  LM,  et  al.  The  association  of

Apgar  score  with  subsequent  death  and  celebral  palsy:

A population-based study in term infants. J Pediatr 2001,

138(6): 798-803.

16.  Banaszek G. Rozwój niemowląt i jego zaburzenia a rehabilitacja

metodą Vojty. Alfamedica Press, Bielsko-Biała 2004.

17.  Kornacka M. Noworodek przedwcześnie urodzony – pierwsze

lata życia. PZWL, Warszawa 2003.

18.  Maciejewski  T,  Kowalska  B,  Rutkowska  M  i  wsp.  Ocena

ryzyka  nieprawidłowego  neurologicznego  rozwoju  dzieci

urodzonych przedwcześnie w zależności od drogi porodu.

Perinatologia,  Neonatologia  i  Ginekologia  2008,  1(2):

98-102.

19.  Genzel-Boroviczeny  O,  Hempelman  J,  Zoppelli  L,  et  al.

Predicitive value of the 1-min Apgar score for survival at

23-26  weeks  gestational  age.  Acta  Pediatr  2010,  99(12):

1790-1794.

20.  Lee HC, Subeh M, Gould J B. Low Apgar score and mortality

in extremely preterm neonates born in the United States.

Acta Pediatr 2010, 99(12): 1785-1789.

21.  Kołomyjec P, Suchocki S, Słobodzian J i wsp. Korelacja pH i CO

krwi pępowinowej pobranej po porodzie z żyły pępowinowej

ze stanem klinicznym noworodków urodzonych drogą cięcia

cesarskiego w materiale własnym. Perinatologia, Neonatol

Ginekol 2008, 1(2): 108-110.

22.  Zejda JE. Zasady dobrej praktyki publikacyjnej. Ann Acad

Med Siles 2006, 60: 323-329.

23.  Krebs  L,  Langhoff-Roos  J,  Thorngren-Jerneck  K.  Long-

term outcome in term breech infants with low Apgar score

– a population-based follow-up. Eur J Obstet Gynecol Reprod

Biol 2001,100(1): 5-8.

24.  Semczuk-Sikora A, Sawulicka-Oleszczuk H, Kwaśniewska A

i wsp. Wybrane czynniki sprzyjające wystąpieniu zakażenia

u przedwcześnie urodzonych noworodków. Badania własne.

Med Wieku Rozw 2003, 7(3 Suppl 1): 329-334.

25.  Jagielska  I,  Kazdepka-Ziemińska  A,  Racinowski  F  i  wsp.

Zjawisko nikotynizmu wśród ciężarnych. Palenie papierosów

w ciąży a stan noworodka. Prz Lek 2007, 64: 618-621.

26.  Piasek  G,  Starzewski  J,  Chil  A  i  wsp.  Analiza  przebiegu

porodów oraz powikłań okołoporodowych u noworodków

z masą urodzeniową przekraczającą 4000 g. Wiad Lek 2006,

59(5-6): 326-331.

27.  Krzych  Ł,  Kowalska  M,  Szydłowski  L  i  wsp.  Ocena

wpływu wybranych parametrów rozwoju noworodków na

nieprawidłową  dobową  zmienność  ciśnienia  tętniczego

u dzieci z nadciśnieniem tętniczym. Via Medica, Gdańsk

2006.

28.  Szydłowski L, Rudziński A, Mazur J i wsp. Zespół Fallota

współistniejący  z  całkowitym  kanałem  przedsionkowo-

komorowym u dzieci. Badanie kliniczne oraz pomocnicze

w ocenie przed- i pooperacyjnej.Folia Cardiol 2001, 8(4):

453-459.

29.  Tomiałowicz M, Zimmer M, Pomorski M i wsp. Biofizyczne

i biochemiczne  metody  oceny  okołoporodowego

niedotlenienia  płodu.  Adv  Clin  Exp  Med  2007,  16(2):

249-255.