Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mehdi Məmmədov Cavidi xatırlarkən
- Azərbaycan KP MK-a üçün. 18/XI – 1982 7
- 2010 Tərtibçi
- Hənəfi Zeynallının və Abdulla Şaiqin
|
Memuar janrında yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: “Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya- zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir.” Bu ki- çik cümlədə böyük həqiqət var. Həqiqət də var, nəsihət də. Hələ düzünə qalsa, bə- zi müəlliflərə məzəmmət də var... Mehdi Məmmədov
Cavidi xatırlarkən Məqalələr və xatirələr II nəşr Bakı-2012 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 2
Ermənistana birləşdirilməsinə qarşı çıxan və buna görə də kommunist partiyası sıraların- dan xaric edilən müəllimim Abbas Zamano- vun əziz xatirəsinə və anadan olmasının 100 illiyinə ithaf edilir. Tərtib edən: İSGƏNDƏR ORUCƏLİYEV (ATİLLA) Redaktorlar: Abbas Zamanov, Həmid Məmmədzadə. Qeydlərin müəllifləri: Abbas Zamanov və İsgəndər Orucəliyev. Lüğətin tərtibçisi: Həmid Məmmədzadə.
Kitaba XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənətinin görkəmli simalarının, tənqidçi və ədəbiyyatşünaslarının, maarif, mədəniyyət və teatr xadimlərinin məqalə və xatirələri salınmışdır. Giriş məqa- ləsi, bir neçə xatirə və tərtibçinin Cavid haqqında yazdığı və uzun illər şəxsi arxivində saxladığı yazısı ilk dəfədir ki, bu kitabda işıq üzü görür. O
2012 0103
3338730014 −
qrifli nəşr
© İ.Orucəliyev, 2012 Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 3
Áèð íå÷ÿ ñþç êèòàáûí ÿðñÿéÿ ýÿëìÿñè, ÷àïà ùàçûðëàíìàñû âÿ íÿøðè áàðÿñèíäÿ
ənim, Hüseyn Cavidin minlərcə pərəstişkarlarından birinin böyük sənətkarın yüz illiyinə hazırlığı 1976-cı ildən başlanır. Bu ildə qarşıma belə bir məqsəd qoydum: unudul- maz şair və dramaturqumuzun yubileyinə əliboş gəlməyim, gör- kəmli maarif və mədəniyyət xadimlərimizin Hüseyn Cavid haq- qında xatirələrini toplayım. Fikrimi şairin qızı Turan Cavidə bil- dirdim. O, fikrimi nəinki bəyəndi, eyni zamanda, mənə bu işdə yaxından kömək elədi. Yeni topladığım xatirələri bir-bir oxudu, bir sıra fakt, məlumat, fikir və mülahizələrə düzəliş verdi. Buna görə ona minnətdaram. Beləliklə, böyük və unudulmaz sənətkarımız haqqında vaxtilə ayrı-ayrı qəzet və jurnallarda Rza Təhmasib, Mişkinaz Cavid, Əziz Şərif, Mirmehdi Seyidzadə, Camo Cəbrayılbəyli, Vəhram Alazan və başqalarının çap edilmiş xatirələrinə yeni xatirələr əla- və olundu: Adil İsgəndərovun, Rəsul Rzanın, Mirzə İbrahimovun, Qulam Məmmədlinin, Mehdi Məmmədovun, Kövkəb Səfərəliye- vanın, görkəmli maarif xadimi Pənah Qasımovun qızı Adilə Qası- movanın (dramaturqun ailəsi ilə onların ailəsi indiki Əlyazmalar İnstitutunun yerləşdiyi binada səkkiz il qonşu olmuşdur) 1 ... Qüd-
rətli sənətkarımız haqqında xatirə toplamağım mənim Adil İsgən- dərov, Rəsul Rza, Mirzə İbrahimov, Qulam Məmmədli və başqa görkəmli şair, yazıçı, alimlərimizlə şəxsən tanış olmağıma imkan verdi. Mən xatirə yazanlardan Cavidin şeir bağçasının gül-çiçəyi- nin ətirini duydum, şairin şəxsiyyəti, ölməz sənəti, parlaq zəkası,
1 Hazırda həmin binada Əlyazmalar İnstitutu və Cavidin ev muzeyi yerləşir. M Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 4 istedadı, acılı-şirinli günləri, incikləri barəsində onlardan çox şey öyrəndim...
Əgər rəhmətlik Qulam Məmmədli olmasaydı, bəlkə də mə- nim gördüyüm iş başqasına tapşırılacaqdı... Bir gün Mərkəzi Komitədə yubiley komissiyası üzvlərinin iclası keçirilirdi. Müzakirə zamanı kimsə təklif edir ki, Hüseyn Cavid haqqında xatirə və məqalələr toplansın və ayrıca kitab şəklində çap edilsin. Qulam müəllim həmən dillənir: “İsgəndər adlı bir nəfər xatirələri toplayıb. Məndən də alıb...” “Kimdir İsgəndər?” sualına heç kim, o cümlədən Qulam müəllim də əsaslı cavab verə bilmir. Həmin müzakirədən sonra Qulam müəllim mənə zəng vurdu və dedi: “Mərkəzi Komitədə belə bir təklif oldu, mən sənin adını çəkdim. Xatirələri topla...” Mən bu xəbərdən çox sevindim və işə daha ciddi girişdim. Bir gün Mirzə İbrahimovdan xatirə alarkən, o, məndən soruşdu: “Bu işi sənə kim tapşırıb?” Qısa cavab verdim: “Heç kim.” O, mənə baxdı və təəccübləndi... Turan Cavid yubiley komissiyasının üzvü idi. O, məni yaxşı tanıyırdı. Mərkəzi Komitədə növbəti müzakirələr keçirilərkən o, yubiley komissiyasının üzvlərinə haqqımda ətraflı məlumat ver- mişdi. Beləliklə, məqalə və xatirələrin toplanması və çapa hazır- lanması rəsmi olaraq mənə tapşırıldı. Bu zaman artıq Mərkəzi Ko- mitənin Hüseyn Cavidin 100 illik yubileyi haqqında qərar qəbul edilmişdi. Mənim tərtib etdiyim kitab yubiley nəşrlərindən biri olacaqdı.
Kitaba redaktor Abbas Zamanov təyin edildi. Mən Hənəfi Zeynallı və Abdulla Şaiqin sovet hakimiyyətinin ilk illərində “Peyğəmbər”, “Şeyx Sənan” və “İblis” faciələri haqqında mülahi- zələrinin mətnini oxuyarkən o, duruxdu və soruşdu: Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 5 - Axı, həmin məqalələr ərəb əlifbasındadır. Sən həmin əifbanı bilirsən? Dedim ki, bilirəm, universitetdə dörd semestr fars dili keç- mişik. Abbas müəllim fikrə getdi, sonra dedi: - Məqalələri tutuşdurmaq mənim işim deyil. Həmid Məm- mədzadə ilə gedib Axundov adına kitabxanada məqalələri əsli ilə tutuşdurarsınız. Beləliklə, kitabın ikinci redaktoru Həmid Məmmədzadə oldu. O, əslən təbrizli idi, fars dilini gözəl bilirdi. Məni onunla Abbas müəllim tanış etdi. Biz birlikdə kitabxanaya gəldik. “İnqilab və mədəniyyət” jur- nallarında çap edilmiş məqalələri mənim əlyazmamla tutuşdur- duq. Hər şey qaydasında idi. Bunu görən professor təəccübləndi. Abbas müəllimin mənə verdiyi sualı o da verdi. Mən dedim ki, Hənəfi Zeynallının “Peyğəmbər” və “Şeyx Sənan” haqqında yaz- dığı məqalələri ərəb qrafikasından Azərbaycan qrafikasına özüm translitrasiya etmişəm...
Kitabı 1982-ci ildə redaktorlarla bir yerdə çapa hazırlayıb “Gənclik” nəşriyyatına verdik. Əsas məsələ də bundan sonra başladı. Mən kitaba geniş tənqidi məqalə yazmışdım. Abbas müəllimdən xahiş etdim ki, mənim məqaləm də kitabda verilsin. O etiraz etdi və dedi: “Sənin yaşın çatmır.” O zaman mənim 49 yaşım var idi. Kitabın siqnal nüsxəsi Mərkəzi Komitəyə verildi və mədə- niyyət şöbəsinin müdiri Xeyrulla Əliyevin ciddi etirazına səbəb oldu. Abbas Zamanov Mərkəzi Komitəyə çağırıldı... Kitabdakı Abbas Zamanovun “Ön sözü” və “Nəşriyyatdan” qeydi bundan sonra ora əlavə edildi. Mən baş vermiş hadisə ilə bağlı gündəliyimdəki qeydləri və Mərkəzi Komitəyə yazdığım qeyd və təklifləri bura əlavə edirəm.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 6
Mən Turan xanımın yanına gəldim. Düzü, həyəcanlı idim. Məsələnin nə yerdə olduğunu bildikdən sonra bir az da həyə- canlandım. O dedi: - Mərkəzi Komitədən zəng vurmuşdular. Sənin bir tərtibçi kimi, xatirələr kitabı haqqında qeyd və təkliflərini istəyirlər. Mən soruşdum: - Xeyir ola? O dedi:
- Çox da xeyir deyil. Heydər Əliyev tapşırıb ki, Cavid haqqında yanlış fikirlərə yubiley nəşrlərində yol verilməsin. - Mən də bunun tərəfdarıyam. Ancaq tarixi həqiqəti də təhrif etmək olmaz. Buna görə də mən kitaba geniş tənqidi məqalə yazmışdım. - Bəs nə oldu? - Abbas Zamanov məsləhət bilmədi. - İndi gedin cavab verin! Turan xanım bu sözləri bir qədər sinirli dedi. Düzü, mən də əsəbləşdim və dedim: - Mən niyə, o, gedib cavab versin. Araya sükut çokdü. Sonra soruşdum: - İndi mən nə etməliyəm? - Sən qeyd və təkliflərini Mərkəzi Komitəyə yazmalısan. Çox yox, qısa, bir səhifə kifayətdir. Mən dilxor oldum. Evə gəldim. 18 dekabr 1982-ci ildə “Hüseyn Cavidi xatırlarkən” məqalələr və xatirələr kitabının tər- tibçisi İsgəndər Orucəliyevin qeyd və təklifləri» adlı bir cızma- qara etdim. Həmin yazı bugün də mənim şəxsi arxivimdə durur. Onu olduğu kimi bura əlavə edirəm.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 7 “Hüseyn Cavidi xatırlarkən” kitabının nəşri prosesində bir sıra qüsurlara yol verilmişdir. Bu qüsurlar, hər şeydən əvvəl, H.Zeynallı və başqa müəlliflərin H.Cavid haqqında məqalələrində gedən yanlış fikir, mülahizə və konsepsiyalarla əlaqədardır. Biz belə müəlliflərin, ümumiyyətlə, yaxşı məqalələrini seçib kitaba daxil edərkən aşağıdakı məqsədi izləmişik. Bütövlükdə kitaba, xüsusilə burada gedən məqalələrə geniş elmi və tənqidi şərh yazıl- sın. Həmin şərhdə ayrı-ayrı müəlliflərin məqalələrindəki nöqsan- lar, daha çox vulqar sosiologizm tənqidindən irəli gələn fikir və mülahizələr marksist tənqidi və ədəbiyyatşünaslığı mövqeyindən təhlil və tənqid edilsin. Bu, əvvəla, görkəmli şair və dramaturq haqqında müasir oxucuda yanlış fikirlərin meydana gəlməsinin qarşısını alar, ikincisi, kitabın elmi əhəmiyyətini artırar, üçün- cüsü, cavidşünaslığın aktual məsələləri və problemləri barəsində oxucuda təsəvvür yaradırdı. Belə bir məqsəd isə nəinki izlənilmiş, həmçinin xatirə və məqalələrə geniş şərh yazılmışdı. *
Mən bu səbəbdən təklif edirəm: 1. Kitaba geniş elmi-tənqidi şərh yazılsın, ayrı-ayrı müəl- liflərin məqalələrindəki yanlış fikir və mülahizələr, bunları doğuran obyektiv və subyektiv səbəblər açılıb göstərilsin. Bu cəhətdən Azərbaycan KP MK-nın H.Cavidin 100 illik yubileyilə əlaqadar qərarı əsas götürülsün. 2. Və yaxud: Bəzi müəlliflərin məqalələrindəki səhv fikir və mülahizələr ixtisar olunsun, kitabın ön sözünə ixtisar olunan həcmdə əlavələr edilsin.
O zamanlar Mərkəzi Komitə həm prokuror, həm də məhkəmə idi. Mən bunu ona görə deyirəm ki, qoy müasir oxucular, xüsusilə yeni nəsil həqiqəti bilsinlər. O zaman mən cibimdə Lenin partiya-
* Burada mən üstüörtülü şəkildə özümü nəzərdə tuturdum və bu haqda Turan Cavid bilirdi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 8 sının biletini gəzdirirdim. Abbas Zamanov Naxçıvanın Ermə- nistana verilməsinə qarşı ciddi etiraz etdiyinə görə partiya bileti çoxdan əlindən alınmışdı. Bu ayrıca bir söhbətin mövzusudur. İndi o da, mən də pis vəziyyətdə qalmışdıq. Turan xanım mənə dedi ki, o, bir redaktor kimi Mərkəzi Komitəyə çağrılmışdı. Orada ona nə demişdilər? Bu, mənə məlum deyildi. Hər halda «sağ ol» deməmişdilər. Düzü, bir tərtibçi kimi, mən də qorxuya düşmüşdüm. Ancaq mənim əlimdə tutarlı bir dəlilim – kitab üçün yazdığım geniş tənqidi məqaləm var idi. Bərk ayaqda onu çıxarıb ortaya qoyacaqdım. Lakin mən bunu istəmirdim... Sonralar mən Abbas Zamanovla rastlaşarkən və görüşərkən bir-birimizə etira- zımızı baxışlarımızla bildirdik... Mən makinada yazdırdığım qeyd və təklifləri götürüb Turan xanımın yanına gəldim. Qapıdan girən kimi soruşdu: - Gətirmisən? Dedim ki, bəli. - Elə isə oxu. Mən yazdığımı oxudum. Birinci nüsxəsini onun qabağına qoydum. O dedi: - Bəs bunun tarixi, imzan hanı? Mən ehtiyat edə-edə kağıza imza atdım və tarix qoydum. O dedi: - Birinci nüsxəni mənə ver. Onu Mərkəzi Komitəyə özüm göndərəcəm. İkinci nüsxə məndə qaldı. Onu 18 noyabr 1982-ci il tarixində yazdığım gündəliyimə əlavə etdim.
Kitabın 30.000 tirajla 40 çap vərəqində nəşri nəzərdə tutul- muşdu. Ancaq sonralar onu 10 çap vərəqi azaltdılar. Buna həm Abbas Zamanov, həm də mən çox təəssüfləndik. (Abbas müəllim hirsləndi də!..) Buna görə də Əkbər Ağayevin, Yaşar Qarayevin, Əbülfəz İbadoğlunun, Hüseyn İsrafilovun, Qulu Xəlilovun,
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 9 Hüseyn Şərifin * məqalə və xatirələri kitabda getmədi. Baloğlan Şəfiyevin məqaləsi nəzərdə tutulmamışdı. Onu kitaba Abbas müəllim daxil etdi. Mən ikinci dəfə çapa hazırladığım kitaba 1980-ci ildə yazdı- ğım və 1982-ci il nəşrində getməyən məqaləni (“Hüseyn Cavid haqqında yazılmış məqalələrə bir nəzər”), Məmməd Rahimin “Günaha batmaq istəmirəm”, Bacıxanım Axundzadənin “Xatirəsi ürəklərdə yaşayır”, Əli Səbrinin “Cavid mənim ilk müəllim ol- muşdu” xatirələrini daxil etmişəm. Kitaba daxil etdiyim məqalə və xatirələrdə Cavid əsərlərindən nümunə gətirilmiş bütün ədəbi parçalarda onun dil və üslubu təh- rif edilmişdi. Bu, sovet dönəmində adi bir hal almışdı. Bir gün söz düşəndə Cavid əsərlərinin tərtibçisi Turan Cavid gileyləndi. Mən soruşdum: “Siz əsərləri nəşriyyatlara necə təqdim edirsiniz?” O dedi:
- Əslinə uyğun olaraq təqdim edirəm. Ancaq nəşriyyatçılar mənim təqdim etdiyim nüsxələri bir kənara qoyurlar. Redaktorlar əsərlər üzərində istədiyi kimi ədəbi əməliyyatlar aparırlar. Dörd redaktoru olan 1958-ci il nəşri lap bərbaddır. 100 illik yubileyilə bağlı nəşrlər də eləcə... Əkrəm Cəfər məni o qədər əsəbləşdirdi ki!..
2010 Tərtibçi
* Hüseyn Şərif sonralar öz xatirələrini “Azərbaycan” jurnalında (№1 1984) çap etdirdi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 10
İsgəndər Orucəliyev Ùöñåéí Úàâèä ùàããûíäà éàçûëìûø ìÿãàëÿëÿðÿ áèð íÿçÿð
zərbaycan tənqidçiləri və ədəbiyyatşünasları Hüseyn Cavidin anadan olmasının yüz illiyinə əliboş gəlməmişlər. Görkəmli dramaturq və onun tamaşaya qoyulmiş əsərləri haqqında üç yüzdən artıq məqalə və re- senziya, dörd monoqrafiya, bir neçə dis- sertasiya yazılmışdır. Böyük sənətkar haqqında yazılmış məqalələri estetik əhəmiyyətinə, elmi-metodoloji prinsip- lərinə, təhlil və tədqiq üsullarına görə iki qismə bölmək olar: a) Hüseyn Cavid haqqında 1920-30-cu illərdə yazılmış məqalələr; b) Hüseyn Cavid haqqında 1960-70-ci illərdə yazılmış məqalələr. Kitaba Azərbaycan tənqidçi və ədəbiyyatşünaslarının bugün də elmi və estetik əhəmiyyətini itirməyən, Cavid irsinin və Cavid teatrının tədqiq və təhlilinin aktual problemləri və məsələləri ilə ilgəli olan, müasir oxucunun böyük şair və dramaturq haqqında təsəvvürlərini daha da genişləndirən, ən başlıcası onun haqqında geniş oxucu kütləsində dolğun fikir yaradan məqalələr daxil edil- mişdir. Məqalələr yazıldığı tarixə uyğun olaraq xronoloji ardıcıl- lıqla düzülmüşdür. Tənqidçi və ədəbiyyatşünasların məqalələrin- də dramaturqun əsərlərindən gətirdikləri nümunələr onun əsərlə- rinin son nəşrlərilə tutuşdurulmuş və dəqiqləşdirilmişdir. *
* Sovet dövründə dramaturqun rus qrafikasında nəşr edilmiş bütün əsərləri dil və üslubca kobud təhriflərə məruz qalmışdır. A
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 11
II Hüseyn Cavid ədəbi fəaliyyətə XX əsrin əvvəllərində başla- mışdır. Azərbaycan ədəbiyyatına və səhnəsinə bir-birinin ardınca verdiyi “Ana”, “Şeyx Sənan”, “Uçurum”, “Şeyda”, “İblis”, “Afət”, “Peyğəmbər”, “Topal Teymur”, “Knyaz”, “Səyavuş”, “Şəhla”, “Telli saz”, “Xəyyam” dramları, “Azər” epik-dramatik poeması sovet Azərbaycanın ədəbi-mədəni həyatında, teatr həya- tında yeni hadisəyə çevrilir, şairi daha da şöhrətləndirir, ədəbi tənqidin və teatr tənqidinin onun orijinal yaradıcılığına marağını artırır: “... 1920-1930-cu illərdə Hüseyn Cavidin Azərbaycan sovet ədəbiyyatının təşəkkülü dövründə mühüm ədəbi hadisəyə çevrilən, Azərbaycanın yeni, azad həyatını əks etdirən çoxplanlı “Azər” poeması, sovet əməkçisinin obrazlarını canlandıran, xalqlar dostluğu ideyalarını tərənnüm edən, burjua cəmiyyətinin eyiblərini açıb göstərən şerləri dərc olunur.” 1
1920-30-cu illərdə Azərbaycanın görkəmli maarif və mədə- niyyət xadimləri, tənqidçi və ədəbiyyatşünasları Hüseyn Cavid yaradıcılığına böyük maraq göstərirlər. Əlbəttə, bu, təsadüfi deyil- di. Cavid sənətinin novatorluğu, orijinallığı və təkrarolunmazlığı ilə, onun Azərbaycan ədəbiyyatına və teatrına gətirdiyi yeniliklər, böyük mövzular, ideyalar və xarakterlər ilə bağlı idi. Lakin başqa bir acı həqiqət də var ki, Hüseyn Cavidi yersiz hücumlar da, əsas- sız tənqidlər də, ədəbi fanatizmə uyub onu inkar etmək meylləri də, böhtan atmaq halları da, böyük sənətini kiçiltmək meylləri də bu dövrə düşür. Bunun obyektiv və subyektiv səbəbləri var idi. 1920-30-cu illərdə Azərbaycan sovet ədəbi tənqidi təşəkkül dövrü keçirirdi. Azərbaycan tənqidçiləri və ədəbiyyatşünasları dövrün özündən irəli gələn çətinliklərlə qarşılaşır, ədəbi əsərlərin təhlil və qiymətləndirilməsində yanlış metodoloji prinsiplərə meyl edirdilər. Hüseyn Cavid haqqında ədəbi-tənqidi məqalələr məhz belə bir dövrdə - Azərbaycan tənqid və ədəbiyyatşünaslığında
1 Azərbaycan KP MK-nın “Hüseyn Cavidin anadan olmasının 100 illiyi haqqında” qərarından. Ədəbiyyat və incəsənət, 24 iyul 1981. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 12
vulqar sosiologizmin, marksizmin, nihilizmin, “Sənət sənət üçün- dür” nəzəriyyəsinin və başqa estetik prinsip və konsepsiyaların qərarlaşdığı bir vaxtda meydana gəlir. Mətbuat səhifələri elmi prinsiplərindən uzaq tənqidlərlə, savadsız yazılarla, yersiz irad- larla, qərəzli və subyektiv mülahizələrlə dolurdu: “... Mətbuatı- mızda gözə ara-sıra çarpan tənqid məqalələrinin bəziləri qırıq, sö- kük, elmi prinsiplərdən uzaq, bəziləri isə tam mənada əhəmiy- yətsiz olur və az-çox təqdir edilə biləcək məqalələr həyatımızda nadir hadisələrdən sayılır.” 1
“Maarif və mədəniyyət” jurnalı Abdulla Şaiqin “İblis” faciəsi barəsində məqaləsinə yazdığı ön sözdə böyük həqiqət vardır. İyirmi-otuzuncu illərdə Hüseyn Cavid yaradıcılığı haqqında mə- qalə yazmış bir neçə tənqidçi və yazıçını (Hənəfi Zeynallı, Seyid Hüseyn, Abdulla Saiq, Əziz Şərif və b.) çıxmaq şərtilə, qalan- larının cızmaqaraları bəsit və natamamdır. İttihamlarla doludur. Bu, tənqid tarixi üçün maraqlı görünsə də, elmi və bədii-estetik cəhətdən elə bir əhəmiyyətə malik deyildir. Əlbəttə, dünən burnu- nun ucundan uzağı görə bilməyən tənqidçilərin öz əsrini qabaq- layan klassik sənətkarı dərindən duya və qavraya bilməmələri bu gün o qədər təəccüblü görünmür. Buna görə də biz iyirmi-otuzun- cu illərdə yazılmış məqalələri seçərkən bu cəhətə fikir vermişik. Kitaba Hənəfi Zeynallının və Abdulla Şaiqin məqalələri daxil edilmişdir. Hər iki müəllifin məqaləsi olduğu kimi saxlanıl- mışdır. Məqalələrdə “Şeyx Sənan” və “İblis”dən gətirilən parçalar Hüseyn Cavidin əsərlərinin son nəşrlərinə (“Peyğəmbər” isə 1926-cı il nəşrinə) uyğun olaraq dəqiqləşdirilmişdir. Hənəfi Zey- nallının məqalələrində bəzən “ç” yerinə “c” işlədilmişdir. Məsə- lən, “tənqidci”, “yazıcılarımız”, “yabancı”, “etiqadcı” və s. Həmin sözlərin imlasına toxunulmamışdır. Azərbaycan tənqid və ədəbiyyatşünaslığında “Şeyx Sənan”, “İblis” və “Peyğəmbər” haqqında ilk sanballı məqalələri Hənəfi
1 Şaiq A. Cavidin yazdığı “İblis” nam hailəsi haqqında duyğularım. Maarif və mədəniyyət, 1925, № 2, səh. 39. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 13
Zeynallı və Abdulla Şaiq yazmışdır. Düzdür, məqalələrdə bəzən yanlış, qeyri-obyektiv mülahizələrə də tsadüf olunur. Lakin unut- maq olmaz onlar sovet hakimiyyətinin ilk illərində - ədəbiyyat və onun bolşevik ideyalılığı uğrunda çarpışmalar, ciddi mübahisələr getdiyi, Hüseyn Cavid haqqında əməlli-başlı bir şey yazılmadığı çağlarda qələmə alınmışdır. Zeynallı məqalənin bir yerində buna işarə də vurmuşdur: “Möhtərəm şairimizin mürəkkəbi qurumamış “Peyğımbər” xüsusunda mülahizələr yürütməyə icbar edildim.” Zeynallı “Peyğəmbər” və “Şeyx Sənan” barəsində mülahizə- lərinə müxtəsər girişlə başlamış, həmin əsərlərin daha dərindən tədqiq və təhlil olunmasına çalışmışdır. O, Baş Rəisin Əbu Süf- yan olmasını, Skelet surətinin Tofiq Fikrətdən gəldiyini müəyyən- ləşdirmişdir. Tənqidçi “Peyğəmbər” və “Şeyx Sənan” əsərlərinin meydana gəlməsinin obyektiv və subyektiv səbəblərini izah et- mişdir. Onun fikrincə, Hüseyn Cavid şəkil cəhətdən Hamidanə, üslub cəhətdən Fikrətanə və fəlsəfə cəhətdən Tofiqanə bir əsər (“Peyğəmbər” əsərini) yaratmaq istəmişdir. Zeynallı ilk tənqidçi və ədəbiyyatşünasdır ki, “Peyğəmbər” mənzum tarixi dramını, Peyğəmbər və Şəmsa surətlərini daha dərindən tədqiq və təhlil etməyə təşəbbüs göstərmişdir. Onun fikrincə, Məhəmmədin keçirmiş olduğu həyat başdan-ayağa bir siyasət oyunudur. Peyğəmbər surətinə bu cəhətdən yanaşan tən- qidçi Hüseyn Cavidin bədii uğurlarını alqışlamışdır. Məhəmmə- din həyat və fəaliyyətinə nəzər salarkən Təbərinin tarixinə müraciət etmişdir. Zeynallı dramaturqun “Peyğəmbər”də demək istədiyi fikir- ləri, əsərin qayəsini yaxşı açmış və şərh etmişdir. Ona görə, “Cavid Peyğəmbərlə öylə imanlı və qənaəti möhkəm bir tip yarat- maq istəmişdir ki, o adam öz fikrinə və idealına bütün vicdanilə inanmış və məqsədinə irmək için hər bir şeydən; məzmunu olan gözəllərdən, eşqdən-məhəbbətdən, eyş-işrətdən və hətta hazır canından belə keçmiş, yalnız sarıldığı həqqi təbliğ etməkdə əzm və səbat göstərmiş olsun. Böylə bir tipi təsvir etməklə qalmayır, bəlkə Cavidin fikri bir az da inkişaf edir. O göstəriyor ki, yalnız Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 14
böylə bir adam öz amalına vasil və nəticədə fəth və zəfərlərə nail ola bilir.” 1
lilinə geniş yer vermişdir. O, bu surətlərin tipik xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmış, Şəmsanın bəzi parçalarda Peyğəmbərdən yüksək təsvir edildiyini göstərmişdir: “Cavid Şəmsanın təsvirində heç də yanılmamışdır, ona görə ki, yaratdığı mütəəssibənin qarşısında qadınlıqda olan bütün şəfqət, qısqanclıq və qəzəblə dolu bir qız olmalıydı, yoxsa əsər uduzar və naqis çıxardı.” Zeynallı bu cəhətdən Şəmsanın Peyğəmbərə qarşı məhəbbə- tini, sonra isə nifrətini geniş izah edir, Şəmsanın mübarizəsini yüksək qiymətləndirir: “Şəmsa kibi tipin meydana gəlməsi türk ədəbiyyatında bu vaxta qadar pək az görülmüşdür. Bu nöqtədə yalnız Əbdülhəq Hamidin bir neçə qadın tiplərini göstərmək olsa da, onlar yenə də bu qadar ülvi, bu qadar təmiz olamazlar. Onların ən dəyərlisi belə qadınlığın heyvani hissini insani mədəni hisslərinə tərcih etməsilə Şəmsa yanında sönük qalarlar…” Zeynallı “Peyğəmbər”dəki müasirliyə xüsusi diqqət yetirmiş, dövrün başqa tənqidçi və yazıçılarından fərqli olaraq dramaturqun tarixi hadisə və əhvalatları ustalıqla təsvir etdiyini göstərmişdir. Öz dövrünə görə dərin araşdırmalar aparan tənqidçi tarixi şəxsiy- yətlətin, o cümlədən Məhəmmədin tarix meydanına atılmasının ictimai səbəblərini açmağa çalışmış, şəxsiyyərin tarixdə oynadığı rol məsələsinə toxunmuş və öz fikrini Q.V.Plexanovun nəzəri cəhətdən əsaslandırdığı bir konsepsiya ilə izah etmişdir: 2 “... Zata 1 Hənəfi Zeynallı. Hüseyn Cavidin yazdığı “Peyğəmbər” haqqında mülahizə- lərim. “Maarif və mədəniyyət”, 1926, № 9, səh. 42. Qeyd: Zeynallının eyni adlı silsilə məqalələrin həmin jurnalın 1926, № 1, səh. 80-91; 1926, № 9, səh. 42- 45 və 1926, № 10-11, səh. 55-59 dərc edilmişdir. 2 Q.V.Plexanov sosial-iqtisadi bazisin elmi dərkindən çıxış edərək, Rusiyada ilk dəfə insan haqqında marksist təlimin mahiyyətini açıb göstərmişdir. Bu baxımdan, onun “К вопросу о роли личности в истории” məqaləsi diqqəti cəlb edir. H.Zeynallı şəxsiyyətin tarixdə rolundan danışarkən Q.V.Plexanovun həmin məqaləsindən bəhrələnmişdir. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 15
bütün mühitin təşviq və təbliğə hazırlamaq istəyən hər bir zatda sarsılmaz bir məntiq olmazsa, öz mühitinə təsir edəməz. Cavid dəxi bu nöqteyi də sezmiş və başqalarnın dililə də olsa Pey- ğəmbərin bu cəhətini nəzərə çarpdırmaq istəmiş...” Hənəfi Zeynallının bədii yaradıcılığın psixoloji məsələləri və bədii yaradıcılıqda irsiyyətin rolu haqqında bəzi mülahizələrində və konsepsiyasında İ.Tenin nəzəriyyəsi ilə səsləşən cəhətlər vardır. Bədii yaradıcılıqda irsiyyətin oynadığı rola üstünlük verməsinin nəticəsidir ki, o, “Peyğəmbər”in meydana gəlməsinin bir səbəbini irsiyyətlə bağlamış, Şeyx Sənanı isə bəzən Hüseyn Cavidlə eyniləşdirmişdir. Hənəfi Zeynallının Peyğəmbərin əsərdə öz xarakterinə və düşdüyü mühitə uyğun olaraq gah romantik, gah da realist planda verilməsi, onun ictimai qüvvələrə, yəni siniflərə münasibəti barədə mülahizələri maraqlı görünür. Tənqidçi Buddanın fəlsəfəsi ilə Məhəmmədin fəlsəfəsi (islam fəlsəfəsi) arasında səsləşən cəhətlər axtarır, hətta ərəb sufizminin, Yaxın və Orta Şərq sufiz- minin “Vedadan gəlməsi, islamda “axirət” və “merac” məsələ- sinin də oradan alınması xüsusunda mülahizələr yürüdür. Hüseyn Cavidin yaradıcılıq metodu və üslübunun öyrənilmə- sində Azərbaycan sovet ədəbiyyatşünasları müəyyən işlər gör- müşlər. Lakin qarşıda öz elmi həllini gözləyən problemlər də durur. Həmin problemlərdən biri “Peyğəmbər” tarixi dramının hansı metod və üslubda yazılmasıdır. Bu haqda ilk mülahizələri Hənəfi Zeynallı irəli sürmüşdür. Onun fikrincə, “Peyğəmbər”də romantizm ilə ralizm birləşir. Lakin tənqidçinin bəzi mülahizələri ilə çətin razılaşmaq olar. Məsələn, o yazır ki, “Böyük mövzu dedik ya! İştə Cavidin ən zəif nöqtələrindən biri də böyük mövzuları alıb üzərində çox çalışma- masındadır. Ona görədir ki, ondan gözlədiyimiz qadar meydana böyük bir əsər atamaz.” Əşxas etibarilə Hüseyn Cavidin əsərlərini Əbdülhəq Hamdin- ki ilə müqayisə edən, ancaq Cavidinkinə üstünlük verən Hənəfi Zeynallıya görə, Cavid tarixi simalar yaradarkən onları ağıllı-başlı Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 16
tədqiq etməz, “... yalnız meydanda əşxas çox görünsün deyə qələmin ucuna gələn bir idmi təsvir etdiyi əfradının içərisinə atar və sonradan bu novzadlarə - siz neçin buraya soxuldunuz – deyə bir dəfə də sormaz. Bəza birisini olduqca qüvvətli təsvir etmək istərkən dodaqlarına verdiyi sözləri son dərəcə zəif və biçimsiz bir hala qoyar və təcəlli etdirdiyi simaların nə hərəkətini, nə də sözlərini tərsəd və qantrol altına alar...” Bu sözlərin nə qədər yapma olduğunu sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Zeynallı, ümumiyyətlə, Hüseyn Cavidin istedadını, sənətkar- lığını yüksək qiymətləndirmişdir. Lakin dramaturqun “zəif nöq- tə”lərindən birini və əsərlərindəki ümumi bir nöqsanı bədii fikrin “fela deyil, söz ilə göstərilməsində”, əsərlərini “fəlsəfəçiliyə sox- masında” görmüşdür. Mənə belə gəlir ki, deyilənlər dramaturqun yaradıcılığı üçün səciyyəvi deyildir. Onun dram əsərlərində bədii sözlə hərəkət vəhdətdədir. O ki qaldı fəlsəfəçiliyə, şair əsərlərində süni fəlsəfəçilik yaratmır. Fəlsəfəçilik onun bədii təfəkkürü ilə, düşüncə tərzilə, bədii idrak prosesilə bağlıdır. Fəlsəfə (fəlsəfəçilik yox) Cavid əsərlərinin illiyində və qanındadır, məzmun və mahiy- yətindədir, qoyulan problemin mənalandırılmasındadır. Zeynal- lının özü demişkən, “Hamlet tipində olan Cavid” təkcə şair, dramaturq deyil, eyni zamanda şair-filosofdur. Hüseyn Cavid haqqında yazılmış məqalələrdə “romantizm” və “romantik” terminlərini işlədən ilk tənqidçilərindən biri Hənəfi Zeynallıdır. O, Cavid romantizminin xüsusiyyətləri barəsində bəzi mülahizələr söyləmiş, romantik Cavidin müasir həyata, insanlara münasibətini özünəxas şəkildə aydınlaşdırmışdır. Belə düşünmüş- dür ki, Cavid kütlədən qaçır, onun içərisinə girib dərdlərini öyrən- mir və i.a. Yeri gəlmişkən deməliyəm ki, iyirminci illərdə yazıl- mış məqalələrin əksəriyyətində Hüseyn Cavid buna görə tənqid edilmişdir. Lakin unutmaq olmaz ki, “uzaqlığı sevən”, “uzaqdan mövzular alan” romantik Cavid müasir həyatı, onun zəhərli neştə- rini yaxşı görürdü və duyurdu. Bəzən müasir həyatda, sovet quru- luşunda axtardığını tapa bilmirdi. Məncə, sovet dövrü Cavid ro- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 17
mantizmini şərtləndirən cəhətlərdən biri bu idi. Digər bir tərəfdən, 20-ci illərdə Cavid romantizminə, bütövlükdə isə Azərbaycan romantizminə, onun səciyyəvi xüsusiyyətlərinə, demək olar ki, əl vurulmamışdı. Bəzi yazıçı və tənqidçilərin heç romantizm və romantika haqqında anlayışları belə yox idi. Zeynallı bədii yaradıcılığın vacib nəzəri problemlərindən biri olan təfəkkürlə hissin (duyğunun) və qavrayışın vəhdəti məsə- ləsinə də toxunmuşdur. Göstərmişdir ki, bədii ərərin “qüvvəti və qiyməti ona daxil olan əşxasın miqdarında deyil”, əksinə, onların təsvirində, oxucuda hiss və həyacan (emosiya) oyatmasındadır. Maraqlıdır ki, tənqidçi bunları “Peyğəmbər”də görməmişdir. Və belə düşünmüşdür ki, əgər “Şeyx Sənan” və “İblis” ilham nəti- cəsində yazılmışdırsa, “Peyğəmbər” ilhamsız yazılmışdır; “Cavid qafasını zorlamış, ilham ilə iş görməmişdir.” «Ona görə də “Peyğəmbər” “İblis”dən qat-qat zəif alınmışdır. * Peyğəmbəri Cavidin gözündə böyütən Məhəmmədin əfal şəxsiyyəsi isə, “Peyğəmbər”i bizim gözümüzdə kiçildən Cavidin “ilhamsız və çarpaşıq yazmasıdır”.» “Peyğəmbər” mənzum dramı Hüseyn Cavidin mürəkkəb əsər- lərindən biridir. Görünür, buna görədir ki, onu duymaqda hətta əsərin ən yaxşı tədqiqtçıları bəzən çətinlik çəkmişlər. Azərbaycan tənqid və ədəbiyyatşünaslığında “Peyğəmbər”in uzun müddət mübahisələr doğurmasının əsas səbəblərindən biri bundadır. O ki qaldı bədii yaradıcılıqda təfəkkürlə ilhamın vəhdətinə, məncə, nə bunu, nə də əsərin “ilhamsız” və “çarpaşıq” yazılmasını drama- turqa nöqsan tutmaq yersizdir... Hənəfi Zeynallı “Şeyx Sənan” xüsusunda mülahizələrinə geniş girişlə başlamışdır. 1 Öncə deməliyəm ki, məqalənin giriş hissəsində mübahisəli cəhətlər vardır. Xüsusilə Üzeyir Hacıbəyo-
* Dramaturq bəzi mənzum dramalrını öncə nəsrlə yazmış, sonra nəzmə çəkmişdir ki, “Peyğəmbər” də bu qəbildəndir. 1 “Şeyx Sənan” haqqında silsilə məqalələri dərc edilmişdir. “Maarif və mədəniyyət”, 1927, № 1-2, səh. 50-53; № 3, səh. 44-46; № 4-5, səh. 68-69. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 18
vun Azərbaycan teatrının və opera sənətinin inkişafındakı xid- mətlərinin bəzən kiçildilməsi, qeyri-obyektiv mülahizələrə haqq qazandırmağa cəhd göstərilməsi buna misal ola bilər. Tənqidçi Hüseyn Cavidin “Şeyx Sənan”la Azərbaycan ədə- biyyatına və teatrına gətirdiyi yenilikləri qabarıq nəzərə çap- dırmışdır. 1905-ci inqilabından sonra Azərbaycanda baş vermiş sosial-iqtisadi dəyişikliklərə, yeni ziyalı dəstəsi və tamaşaçı kütlə- sinin yetişməsinə nəzər salan, faciənin əsas məziyyətlərini aşkara çıxarmağa və müasirliyini açmağa çalışan tənqidçi “Şeyx Sənan”ın doğuşunu irsiyyətlə, şairin keçirmiş olduğu həyatla, onun təlim və tərbiyəsilə əlaqələndirmişdir. Sənan ruhu və şəxsiy- yətilə Cavid ruhu və şəxsiyyəti arasında bir eyniyyət axtaran müəllif yazmışdır: “... Zata hər bir sənət əsəri müəyyən bir bədii həyacandan doğarsa da sonradan əmək sərfilə kəmalə yetmiş olur. Yetər ki, bu sənət əsəri ideya cəhətdən düşünülmüş və sevə-sevə işlənmiş olsun. Cavid isə “Şeyx Sənan” pyesinin üzərində çalışıb çapalayacaqdı. Səbəbi? Sənan ruhu ilə Cavid ruhunda araşdır- maqda olduğumuz müddətdə bir eyniyyət vardı. Daha doğrusu bir mahiyyətdə idi. Hər ikisində əvvəlcə dindarlıq, sonra şübhələr fırtınası və nəhayət məhəbbət və eşq yolunda “dini-imanı satmaq” kibi bir fədakarlığa cəsarət etməkdi...” Zeynallı faciənin “quruluşundakı yeniliyi və vəhdəti, üslu- bundakı sadəliyi və narınlığı, şerindəki musiqini və musiqisindəki şeriyyəti, hər ikisindəki oynaqlığı” yüksək qiymətləndirmişdir. Əsərin mənşəyi və doğmasına təsir edən obyektiv və subyektiv səbəbləri, Şeyx Əttarın Sənanı ilə Hüseyn Cavidin Sənanı arasın- dakı fərqləri müqayisəli şəkildə açıb göstərmiş, oxucuların diq- qətini faciənin müasirliyinə və ictimai əhəmiyyətinə cəlb etmişdir. Bədii yaradıcılığın psixoloji məsələləri haqqında konsepsiyasını, “Peyğəmbər”də olduğu kimi, burada da davam etdirmiş, ədəbi təsir üzərində ayrıca dayanmışdır. Onun fikrincə, faciənin meyda- na gəlməsində dramaturqa Şeyx Əttarın həmin mövzuda yazdığı Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 19
əsəri, dastanın Tiflis azərbaycanlıları və gürcülər arasında 1 dillər əzbəri olması, Ü.Hacıbəyovun “Şeyx Sənan” operası 2 , M.B.Ha- cınskinin rus dilində nəşr etdirdiyi “Şeyx Sənan əfsanəsi” təsir göstərmişdir. O, Şeyx Əttarın Hüseyn Cavidə təsirindən danı- şarkən yazmışdır: “Nəql etdiyimiz Şeyx Əttarın yarı əfsanəvi, mətsufiyanə yazılmış mənzuməsini oxuyanların bir parçası qanad- lanıb sevinəcəkdirdir ki, - aha! Cavidin eybi açıldı! Cavidin “Şeyx Sənan”ı öz əsəri deyilmiş. Bəlkə ondan çox əvvəl dillərdə dastan olmaqla bərabər bir bəylə müfəssəl mənzumə varmış ki, Cavid onu alıb mənzum bir pyes halına salmışdır. Bir çoxları burada Cavidin yaradıcılığını büsbütün inkar etmək fikrinə düşdüyümüzü zənn edəcəkdir. Xayır! Şeyx Sənanın Caviddən əvvəl kimlər tərəfindən yazıldığı həvəskarlar üçün elmi bir tədqiq yolu açmaq məqsədilə meydana atılan bir nümunə idi. Cavidin yaratdığı Şeyx Sənan ilə Əttarın yaratdığı arasında dağlar qədər fərq vardır...” Şeyx Əttarın Sənanı ilə Hüseyn Cavidin Sənanı arasındakı fərqləri açıb göstərən tənqidçi, eyni zamanda, faciənin müqayisəli təhlil və tədqiqinin əsasını qoymuşdur. O, Hüseyn Cavidin əsəri- nin ən dəyərli cəhətlərindən birini ülamə zümrəsinin ön sırala- rında gedən Sənanın bir gürcü qızı qarşısında bütün əski fəlsəfəni atmasında, onu bağlamış din iplərini qırıb təbii həyata qovuş- masında, bütün köhnə ənənələrinə zərbə endirməsində görmüşdür: “... Ətrafını almış Şeyx Mərvan, Şeyx Nəimlərin arasında “din- sizlik də bir təriqətdir” demək, bir məşuqyi həp Kəbə, imandan yüksək dutmaq bir an içində olsa yenə də üsyandır. Və bu nöqtədə Cavidin Sənanı bir üsyançıdır. Fəqət bu üsyançı uzaq baxışdan
1 Son araşdırmalar göstərir ki, “Şeyx Sənan” dastanı gürcülər arasında dillər əzbəri olmamışdır. Gürcülər arasında “Şeyx Sənan” deyil, Müqəddəs David haqqında əfsanə məşhurdur. 2 Ü.Hacıbəyovun operasının H.Cavidə təsiri olmamışdır. Operanın librettosu zəif yazıldığından sonralar bəstəkar dramaturqdan ona yeni libretto yazmağı xahiş etmişdir. Lakin dramaturq faciə üzərində işlədiyindən nəinki buna razılıq vermiş, təsir altına düşməsin deyə librettonun mətni il tanış olmaqdan boyun qaçırmışdır. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 20
iradəsiz görünsə də məqsədinə çatmaq yolunda tərəddüdsüz olduğu üçün sabit qədəmdir.” Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|