Ózbekistan respublikasi joqarí bilimlendiriw, PÁn hám innovaciyalar ministrligi

ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASI JOQARÍ BILIMLENDIRIW, PÁN HÁM INNOVACIYALAR MINISTRLIGI

ÁJINIYAZ ATINDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK

PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ

SÍRTQÍ TÁLIM BÓLIMI

Gumanitar hám jámiyetlik pánlerdi aralıqtan oqıtıw kafedrası

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı tálim baǵdarınıń 3-G topar talabası

Uteeva Nazlimxanniń Qaraqalpaq tilin oqıtıw metodikası páninen

KURS JUMÍSÍ

Tema: Jay gaplerdi oqitiw

Tayarlaǵan : Uteeva N

Qabıllaǵan: Qayipnazarova M
Nokis 2023

Tema: Jay gáplerdi oqıtıw


Mazmunı:

Kirisiw…………………………………………………………….……………….4

Tiykarģı bólim:…………………………………………………...………………..9
1.Sintaksisti oqıtıw metodikası……………………………………..………………9

2.Jay gápler hám onıń túrlerin oqıtıw……………………………………………12

2.1.Bir bas aģzalı hám eki bas aģzalı gáplerdi oqıtıw……………………………..16

a)feyil bir bas aģzalı gápler hám olardıń túrlerin oqıtıwda bumerang metodınan paydalanıw
b)atawısh bir bas aģzalı gáplerdiń qollanılıw ózgeshelikleri

2.2.Tolıq hám tolıq emes gáplerdi oqıtıwda shınıģıw hám tallaw metodlarınan paydalanıw…………………………………………………………………………26

2.3.Qospalanģan jay gáplerdi oqıtıw usılları ……………………………………29
Juwmaq;………………………………………………………………….………..32
Paydalanılģan ádebiyatlar…………………………………………………………33

Kirisiw

Hár qanday ilim óziniń úyreniw hám izertlew metodları menen usıllarına iye.Olar kóp jıllıq izertlewler, sınap kóriwler, tájiriybelerdiń nátiyjesinde dóregen,payda bolǵan. Qaraqalpaq tiliniń metodikası ilim sıpatında óziniń qáliplesken metodları menen usıllarına iye. Olar bir-biri menen baylanıslı hám ortaq bir maqsetti iske asırıwshı bir sistema, yaǵnıy metodlar hám usıllar sistemasın quraydı. Metodlar menen usıllar sisteması oǵada qospalı xarakterge iye. Sonlıqtan da, bil tuwralı pedagogikalıq-metodikalıq ádebiyatlarda túrli pikirler aytıladı. Degen menen barlıǵında da metodlar menn usıllar sisteması oqıtıwdıń talaplarına sáykes payda bolǵan nızamlıq retinde bahalanadı. Haqıyqatında da, metodlar turmıs shınlıǵın anıqlaw tiykarında payda boladı. Qaraqalpaq tiliniń metodikasınıń izertlew metodları házirgi dúnya júzi pedagogikasında keń taralǵan hám tanılǵan metodlarına tiykarlanadı. Bunda túrli avtorlardıń pikirleri de esapqa alınadı. Máselen, bazıbir avtorlar paydalı izertlew metodları retinde baqlaw, anketa, gúrrińlesiw, eksperiment, pedagogikalıq tájiriybelerdi úyreniw hám juwmaqlaw metodların ataydı. (Boldırev M.İ., Goncharev N.K., Esenov B.J., Korolev F.F.) Al, rus tiliniń metodikasında mına metodlar kórsetiledi: baqlaw metodı, tájiriybelerdi úyreniw hám juwmaqlaw metodı, jeke gúrrińlesiw metodı, anketa júrgiziw metodı, statistikalıq metod, eksperiment ótkeriw metodı.Ózbek tili metodikasın izertlewshiler izertlew metodlarına: gúrriń, baqlaw, eksperiment, diagnostikalıq talqı, metodikalıq miyraslardı hám tájiriybelerdi úyreniw h.t.b. metodlardı kirgizedi. Usınday bay tájiriybelerge tiykarlanǵan qáliplesken metodikalıq pikirlerdi qaraqalpaq tili metodikasınıń izertlew metodları retinde paydalanıw, biziń pikirimizshe, sózsiz jaqsı nátiyjeler beredi. Bul metodlar tómendegiler:
Baqlaw metodı. Bul metod hámme pánlerde qollanılatuǵın metodlardıń biri. Ol oqıwshılardıń qaraqalpaq tili sabaqlarındaǵı islerin baqlaw hám olardı talqı jasaw, metodistler tárepinen muǵallimlerdiń oqıtıwın baqlaw hám qadaǵalaw usaǵan usıllardı óz ishine aladı. Baqlaw da ilimiy izertlew metodlarınıń biri bolıp izertlewshi baqlaw barısın jazıp baradı, onı talqı jasaydı hám juwmaq shıǵaradı.
Metodik eksperiment. İlimiy izertlew júrgiziwde anıq maǵlıwmatlar toplawda pedagogikalıq eksperimenttiń imkaniyatları úlken. Bul metod ana tilinen jazılǵan baǵdarlama hám sabaqlıqlardı sınawdan ótkerip, olardıń jetiskenlik hám kemshiliklerin anıqlaw, ana tili sabaqları klastan hám mektepten tıs jumıslardı shólkemlestiriw jaǵınan islep shıǵılǵan metod. Pedagogikalıq eksperiment úsh basqıshtan ibarat:
Tiykarǵı basqıshta oqıwshılardıń qábileti dıqqat penen baqlanadı, nátiyjeler
talqı jasalıp, jetiskenlik hám kemshilikler esapqa alınadı.Eger kerek bolsa ayırım orınlarda eksperiment qayta ótkeriliwi múmkin. Juwmaqlawshı baqlaw eksperimenti tiykarǵı basqısh tamam bolǵan soń ótkeriledi. Juwmaqlawshı baqlaw jazba jumıs, awızeki soraw-juwap, test sınawları arqalı ótkeriliwi múmkin.
Metodikalıq miyraslardı úyreniw ilimiy izertlewdiń eń tiykarǵı metodlarınıń
biri bolıp esaplanadı. Ana tilinen sabaq ótiwde tilge baylanıslı naqıl-maqallardan,ilimpazlardıń pikirlerinen paydalanıladı. Metodikalıq miynetlerde aytılǵan pikirler izertlew jumısların júrgiziwde esapqa alınadı. Metodikalıq tájiriybelerdi tallaw metodı. Bunda muǵallimlerdiń metodistlerdiń tájiriybeleri úyrenilip, gazeta jurnallarda járiyalanıp barıladı. Muǵallimlerdiń tájiriybeleri metod birlespelerde talqılanadı. Onıń nátiyjeleri sabaq oqıtıwda paydalanıw ushın usınıladı.
Anketa júrgiziw metodı arqalı klass oqıwshılarınıń bilim dárejesin anıqlawǵa boladı. İlimiy izertlewde metodikaǵa baylanıslı usıllardıń qaysısı tiyisli ekenligin anıqlawǵa boladı. İntervyu alıw metodınan tájiriybe


júrgizilgennen keyin paydalansa boladı. Muǵallim júrgizilgen tájiriybe haqqında awızsha tolıq juwap beredi.Oqıwshılardıń yadında uzaq saqlanıwı ushın óz ara soraw-juwap túrinde alıp barıladı.Solay etip, ilim izertlew metodların úyreniwdegi maqset mámleketlik tálim standartlarına juwap beretuǵın tálim mazmunın belgilew, oqıtıwdıń eń qolaylı metod hám usılların anıqlaw, ana tili sabaqların ótiwdiń eń qolaylı usılların tańlaw, oqıwshılardıń bilim hám kónlikpelerin qadaǵalaw sıyaqlı eń áhmiyetli máselerdiń ilimiy táreplerin tabıwdan ibarat.Hár qanday ilim tarawı kóp jıllar dawamında júrgizilgen tájiriybeler, izleniwler,sınap kóriwler nátiyjesinde dóreydi, qáliplesedi hám rawajlanadı. Qaraqalpaq tili sabaqlarınıń nátiyjeliligi oqıtıwshınıń oqıtıw metodların jaqsı biliwi hám metodtı durıs tańlap biliwi menen baylanıslı. Metod-grekshe sóz bolıp izleniw yaki biliw jolı teoriyası, táliymatı mánilerin bildiredi.Anıq wazıypanı sheshiwge baǵdarlanǵan, barlıqtı ámeliy yaki teoriyalıq ózlestiriw jollarınıń jıyındısı.
Metod-tálim alıwshı menen tálim beriwshiniń belgili bir maqsetke qaratılǵan birgeliktegi jumısın shólkemlestiriwdiń tártipke salınǵan usıllar jıyındısı. Usıl-tálim alıwshı hám tálim beriwshiniń birgeliktegi jumısların shólkemlestiriw jolı. Oqıwshılarǵa bilim beriw hám kónliktiriw jolları. Ulıwma bilim beretuǵın mekteplerde, litsey wám kolledjlerde qaraqalpaq tilin oqıtıwda tómendegi metodlardı qollanıw usınıs etiledi: Muǵallimniń túsindiriwi (bayanat), gúrriń, sáwbetlesiw, diskussiya, tildi talqılaw, grammatikalıq tallaw, shınıǵıwlar, kitap penen islesiw, rolli oyınlar h.b.Muǵallimniń túsindiriwi-qaraqalpaq tilin oqıtıwda qollanılıp kiyatırǵan eń aktiv metod. Túsindiriw belgili bir materialdı bayan etiw, soraw-juwap yaki bayanat túrinde bolıwı múmkin. Gúrriń-mektep turmısında eń kóp qollanılatuǵın metod.Gúrriń úsh túrli jaǵdayda qollanıladı.Birinshiden, jańa materialdı ótip atırǵanda oqıwshılarǵa soraw taslanadı, qaǵıydalarǵa sáykes mısallar tabadı.Ekinshiden, tema túsindirilip bolınǵannan soń sorawlar taslanadı. Oqıwshılar oylanıp juwap beredi. Úshinshiden, ótilgen materialdı eske salıw, bekkemlew, tákirarlaw ushın qollanıladı.Til faktlerin talqılaw metodı qaraqalpaq tilin úyreniwde jiyi qollanılatuǵın metod. Bul til faktlerin baqlaw, grammatikalıq tallaw hám ádebiy shıǵarmalardıń tilin talqılaw túrinde júrgiziledi.
Qaraqalpaq tili boyınsha shınıǵıwlar ótilgen materialdı tolıq ózlestiriw ushın beriledi.Shınıǵıwlar oqıwshını óz betinshe islewge, oylanıwǵa, ótilgen materialdı ámelde qollanıwǵa úyretedi.İnduktiv hám deduktiv metodlar-oqıwshılardıń oylawın rawajlandıradı.Jeke til faktlerinen ulıwma juwmaqqa keliw induktiv metodı bolsa, al ulıwmalasqan jeke faktlerdi anıqlaw deduktiv metodı bolıp esaplanadı.Oqıtıwdıń deduktiv (qaǵıydadan tallawǵa, ulıwmalıqtan jekelikke) metodınan induktiv (talqılawdan qaǵıydaǵa) metodına ótilse, oqıtıwshı hám oqıwshı arasındaǵı baylanıs jáne de kúsheyedi. Sonday-aq, házirgi dáwirde diskussiya metodın qollanıw úlken áhmiyetke iye. Bul metodta oqıwshılar eki toparǵa bólinip óz ara pikir alısadı. Sáwbetlesiw metodına oqıwshılar bir-biriniń sorawlarına konvert arqalı juwap jazadı Keyin juwaplar talqılanadı. Muǵallim juwaplarǵa talqı jasaydı. Rolli oyınlar-oqıwshılar belgili bir temaǵa baylanıslı rolli oyınlar shólkemlestiriledi. Házirgi dáwirde oqıtıwdıń jańa usılların qollanıw zárúrligi payda bolmaqta.Usıǵan baylanıslı jańa pedagogikalıq texnologiya hám interaktiv usıllar degen túsinikler de payda boldı. Hár bir pándi oqıtıwdıń nátiyjeliligi oqıtıwshınıń oqıtıw metodların jaqsı biliwi, metodtı tańlay biliwi hám onı qollanıp biliwi menen baylanıslı. Oqıtıw metodların tańlawda eki eń áhmiyetli másele kózde tutıladı: A)oqıwshılardıń teoriyalıq bilimdi iyelew qábileti; b) úyrenilgen bilimdi ámeliy shınıǵıwlar menen sapalı ózlestiriw hám ámelde qollana biliwi.Oqıtıw metodlarınıń sistemasın anıqlawda negizinen tómendegi belgilerdi kórsetiw múmkin:
a) tiyisli pándi oqıtıwda onıń barlıq tárepin qamtıwı;b) úyreniwge tiyisli materiallardı túsiniwi hám ózlestiriwi ushın zárúr bolǵan barlıq metodikalıq usıllardıń óz ara baylanısıwı hám onıń bir maqsetke qaratılıwı; c) Oqıtıw mazmunınıń tiykarǵı bólegin quraytuǵın barlıq metodlar ushın qollanılatuǵın ulıwma didaktikalıq printsiplerdiń birligi.Dúnya júzi didaktik alımları keyingi jıllarda tálim metodları hám olardıń mazmunına baylanıslı ilimiy izertlewler alıp bardı. Olar oqıtıw metodlarına túrlishe talqı jasaydı.
Túsindiriw metodında dóretiwshi tárepinen bilimler tayar halında beriledi. Teoriyalıq material túsindiriledi hám mısallar menen dálillenedi. Oqıwshı onı tıńlaydı hám yadta saqlawǵa háreket jasaydı.Problemalıq bayanlaw metodında oqıtıwshı oqıwshılar aldına bir problemanı qoyadı hám olardı óz betinshe sheshiwine imkaniyat jaratadı. Tálimniń bul metodında oqıw materialı oqıtıwshınıń basshılıǵında óz betinshe talqılawı, baqlawı hám ulıwmalastırıwı menen ajıralıp turadı. Házirgi dáwirde joqarı oqıw ornında oqıtılıp atırǵan problemalıq lekciyalar usı metodqa tiykarlanadı. Qayta eslew metodında oqıwshı berilgen tapsırmanı bilimlerge tiykarlanǵan halda yamasa úlgige qarap óz betinshe orınlaydı.İzleniwshilik metodında oqıtıwshı oqıtıw protsesinde bir problemanı ortaǵa qoyadı, biraq onı sheshiw jolların kórsetpeydi. Hár bir oqıwshı problemanı sheshiw ushın ózinshe izlenedi. Qıyınshılıq tuwdırǵan jerlerinde oqıtıwshı járdem kórsetedi. Oqıwshı bul járdemdi muǵallimniń túsindiriwinen, oqıwshılardıń óz ara áńgimelesiwinen, sabaqlıqlardan alıwı múmkin.İzertlew (dóretiwshilik) metodı. Bul metod oqıwshıdan tolıq dóretiwshilikti talap etedi.Jańa bilimlerdi alıw ushın oqıwshı ózi islewi,óz betinshe islewge úyreniwi kerek.Oqıtıwshı tárepinen berilgen ámeliy tapsırmalar oqıtıwshınıń járdemisiz orınlanadı. Bunda oqıwshı óz betinshe jumıslarǵa úyrenedi.
^Qaraqalpaq tili qaraqalpaq xalqınıń millet hám mámleketlik tili.Mekteplerde qaraqalpaq tilin oqıtıwdıń áhmiyeti úlken.Bul pánniń qaraqalpaq tiliniń awızeki hám jazba til normaların jeterli dárejede iyelewde, basqa pánlerdi úyreniwde orta mekteplerde basqa pánler qatarında tiykarǵı orındı iyeleydi. Basqa pánler ushın dúzilgen mektep baǵdarlamaları sıyaqlı ulıwma bilim beriwshi mektepler ushın dúzilgen qaraqalpaq tili baǵdarlaması da mámleketlik hújjet bolıp esaplanadı. Baǵdarlamalar Ózbekstan Respublikası Bilimlendiriw Ministrliginiń tálim standartı talaplarına sáykes dúziledi. Ózbekstan Respublikası Bilimlendiriw haqqındaǵı nızamnıń qabıl etiliwi, Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlamasınıń engiziliwine baylanıslı mektepler ushın qaraqalpaq tili baǵdarlamaları, soǵan sáykes sabaqlıqlar islenip shıǵıldı.Mektep baǵdarlaması oqıwshılarǵa oqıw dáwirinde beriletuǵın bilim kólemin hám mazmunın belgilep beredi.Mektep baǵdarlaması ana tili pániniń mazmunın hám kólemin belgilep qoymastan,onıń bólimleri boyınsha úyreniliwge tiyisli teoriyalıq materiallardı klasslar boyınsha belgili bir tártipte jaylastırıladı. Baǵdarlama talapların orınlaw, onı iske asırıw hár bir pán muǵalliminiń miyneti. Sonlıqtan, muǵallim oqıw jılı dawamında baǵdarlamanı basshılıqqa alıp, sol tiykarda jumıs alıp baradı. Baǵdarlama tiykarında tematikalıq hám kúndelikli jobaların dúzedi, metodlar hám usıllardı tańlaydı. Klassta hám úyde islenetuǵın jumıslardıń túrlerin belgileydi. Muǵallim baǵdarlamanı úyrenbey turıp oqıw jumısına kirisiwi qıyın.Mektep baǵdarlamaları túsinik xattan, teoriyalıq materiallardı klasslar boyınsha jaylastırıwdan ibarat boladı.Muǵallim sabaqta ótetuǵın temanı oqıwshılarǵa túsindiriw ushın sabaqqa aldın-ala tayarlanadı, sabaq jobasın jazadı. Bul sabaq jobası muǵallimniń teoriyalıq materialdı durıs túsindiriwine, qáte jibermewge, sabaqtı durıs shólkemlestiriwge imkaniyat beredi.Muǵallim ótetuǵın temanı anıqlap alǵannan keyin temaǵa baylanıslı ádebiyatlar menen tanısıwı, sabaqlıqtaǵı materialdı úyreniwi, oqıwshılar ushın qıyınshılıq tuwdıratuǵın orınlardı úyreniwi zárúr. Sabaq jobasın dúzgende sabaqtıń teması, sabaqtıń maqseti, metodı hám usıllar belgilenedi, jańa materialdı túsindiriw hám bekkemlew usılları kórsetiledi, kórgizbeli qurallar tayarlanadı, qosımsha jumıslar, shınıǵıwlar belgilenedi, úy tapsırması anıqlanadı.Bulardıń barlıǵı sabaqtıń nátiyjeli bolıwında, oqıwshılardıń temanı sapalı, durıs ózlestiriwinde tiykarǵı derek bolıp esaplanadı.