““ 2015 yil «Himoyaga ruxsat beraman» Kafedra mudiri

O`zbekistonda ekologik vaziyatlar darajasini aniqlovchi mezonlar 

Mezon

lar 

Geotizimlarning ekologik vaziyatlari 

Ri 
falok

at-
li

tang
Keski

n
o`rtacha 

qanoatlanarli

li 

1
2 

3
4

5 

6

---

---

23

Geotizi
m-

lar
holati

Geot
i- zimlar- 
ning
buzilishti

k-
lanmay-

digan
jaray

on-
lar

kuch
ayadi

Buzilga

n
geotizi

m-
lar

tiklan
maydigan 
xususiy
at-

larga
ega bo`ladi 

Tabiat
ni ayrim 

komp
o-

nentla
rni

buzili
shi

kuzati
la-

di
Tuproq 

va
o`simlik

ni
buzilish 
belgilari
kuzatila

di
Ayrim

o`simlik va
xayvonlarni 
mikdoriy
kamayishi 
kuzatiladi

Tabiat
kompo

nent-lari
3,3

dan
yuqo

ri
3,0 -

3,3

2,7-3,0
2,4-2,7 

2,4 dan 
past

Axolini

kasal-
lanishi

Juda
ko`p

(1.3-
1,4) x

Ko`p
(1,2-1.3)x 
Ko`pr
oq

(1.1-1
,2) x

Respubl
ika o`rtacha 
ko`r-
satkichiga 

mos keladi

(1,0) xx 
Respublika
o`rta-

cha
ko`rsatkichidan 

kam
(-1,3-2,0) 

xxx

X)~Respublika o`rtacha ko`rsatkichidan shuncha marta katta 

Ekologik

vaziyat

to`g’risida to`liq ma`lumot A.Rafiqovni

«O`zbekistonda ekologik vaziyatlar darajasini aniqlovchi mezonlar» nomli maqolasida 
batafsil yoritib berilgan (Geografik ekologiya va tabiatdan foydalanish muammolari,
Toshkent, 1999 yil, 40-43 betlar). 
Ekologiyada ko`proq ikki vaziyatga e`tibor beriladi: ofat va halokat. Ofatli vaziyatda
organizmlar populyatsiyasida turlarni tanlanishi kuchayadi, buning natijasida organizmlar 
populyatsiyadagi xususiyatga ega bo`ladi, keyingi ofatli vaziyatda kamroq zarar ko`radi.

---

---

24

Falokat natijasida barcha populyatsiya qiriladi, ulardan genetik esdalik saqlanib qolmaydi.
O`zbekistonda ekologik vaziyat umuman olganda o`rtacha barqaror, joylarda 
turlicha: qanoatlanarli vaziyatdan tortib falokatli vaziyatgacha mavjud. Baland va o`rtacha
balandlikdagi tog’larning suv ayirg’ich qismlari eng qulay va qulay vaziyatga ega, chunki 
bu geotizimlarda insonni xo`jalik faoliyati deyarli amalga oshirilmaydi. Tabiiy sharoit
deyarli buzilmagan. Tog’larning yonbag’irlarida inson ta`siri sezila boshlaydi, yuqori 
qismlarida ekotizimlarni tarkibisi va funktsional mavjudligida buzilishlar kuzatiladi.
O`simlik qoplami, hayvonot olami, qisman tuproqda o`zgarishlar uchraydi. 
YOnbag’irlarni quyi qismlarida gravitatsion jarayonlar rivojlangan, ko`p joylarda o`simlik
qoplami zichligi nihoyatda past, suktsessiya jarayonida o`zgarishlar kuzatiladi. SHularni 
e`tiborga olib vaziyat darajasini qanoatlanarli, joylarda o`rtacha deb baholash mumkin.
Tog’ oldi va adir mintaqasi inson ta`siri natijasida kuchli o`zgargan ayniqsa, o`simlik, 
tuproq, hayvonot olami, rel’ef sharoitlarida o`zgarishlar kuzatiladi, xususan turli tabiiy
jarayonlar sodir bo`lgan (eroziya, sel, jar- liklar va b.). Bu hududga o`rtacha vaziyat xos. 
Vohalar turlicha vaziyatga molik, lekin keskin vaziyat hukmron, chunki suv havzalari
inson ta`sirida iflos- langan, tuproq eroziya va sho`rlanishga berilgan, erlarning 
mahsuldorligi nisbatan pasayib ketgan. Aholi ichimlik suvi, va shaharlar kanalizatsiya
bilan to`liq ta`minlanmagan. Binobarin, turli kasalliklar tarqalgan, o`lim ko`rsatkichlari 
yuqori.
Tang vaziyat Xorazm, Qoraqalpog’iston, Buxoro vohalarini bir qismini egallaydi. Bu 
vohalarda avvalo aholini ichimlik suvi bilan ta`minlash masalasi murakkab, shu asosda
kasalliklar tarqalishi bo`yicha yuqori ko`rsatkichlar hukmron, aholi orasida o`lim 
ko`rsatkichlari baland. Tuproqlarni sho`rlanishi, vohalarda grunt suvlari satxini ko`tarilib
ketganlgi, sug’orishda ishlatiladigan suvni sho`rlik darajasini balandligi asosiy omillardan 
hisoblanadi. Orol dengizi sathini pasayib borayotganligi, ichimlik suvini taqchilligi ham
jiddiy muammolardan biri hisoblanadi. 
Falokatli vaziyat Orol va Orolbo`yi hududida, xususan Mo`ynoq tuma- nida
rivojlangan, bu mintaqada ichimlik suvi, toza daryo suvini taqchilligi dengizni qurigan 
qismidan tuzlarni yog’ilib turishi, shamollar harakati, cho`llashish hodisasi ekologik
hayotni murakkablashtiradi. Aholini kasal- lanish koeffitsienti va o`lim yuqori darajada. 

---

---

25

Tirik tabiat falokatga uchra- shi oqibatida ekologik muvozanat buzilgan. Orolning qurigan
qismi ham shu mintaqaga xos. 
Ekologik vaziyatlar barqaror emas, ular doiio dinamik o`zgarishda, bu hol inson omili
ta`siri darajasi va miqyosi bilan bog’liq. SHuningdek vaziyat inson tomonidan boshqarilib 
turilganligi tufayli qayta o`zgartirishlar ularni turg’un holda bo`lishligiga ijobiy ta`sir etadi.
Boshqarish miqyosi va ta`sir doirasi, kuchiga qarab, ayniqsa, vohalarda vaziyatlar rejimi 
kuchli darajada o`zgarishga uchramayapti. Lekin barcha vohalar ham bir maromda yoki
darajada boshqarilmaydi, bu hol asosan geotizimlarni tarkibili dinamik holatiga bog’liq, 
tog’ etaklarida voha geotizimlarini boshqarish nisbatan qulayroq va osonroq. Bu
mintaqada asosan eroziyani oldini olish, qisman tuproqda tuz to`planish va fil’tratsiya, sel 
hodisalari boshqarilishi lozim. Tekislik mintaqada del’talarning voha geotizimlarini
boshqarish ancha murakkab va og’ir. CHunki gruntlarni suv o`tkazmaslik sharoitida 
sug’oriladigan erlarni suv - tuz rejimni rostlab turish uchun kata xajmda meliorativ ishlarni
bajarishga tug’ri keladi. Bu masala hozirgi sharoitda eng og’ir. 
Sanoat shaharlari (Olmaliq, CHirchiq, Angren, Navoiy, SHo`rtang, Muborak,
Uchquduq va b.)ni atrof muqitta ta`siri etarli darajada katta, ularni ta`siri tufayli tabiiy 
muhit ifloslanadi, xususan suv va havo xavzalari zararlandi. Farg’ona, Olmaliq, Navoiy
sanoat korxonalari, Surxondaryoda Uzun va Sariosiyo tumanlari ekologik vaziyati faqat 
o`zida yaqqol prognoztik xususiyatlarga ega bo`ladi, tog’ landshafti tekislikdan farq qiladi,
tog’ yon bag’rlarida tekislikka qarama-qarshi belgilar tarkib turadi. Bunda eroziyaning 
turli darajadagi belgilarini to`g’ri tanlab ola bilish zarur, yon bag’irlarni surilishi, yaylov
mahsuldorligini o`zgarishi, jar eroziyasini vujudga kelishi va boshqalar.