““ 2015 yil «Himoyaga ruxsat beraman» Kafedra mudiri
Geoekologik prognozlashtirish va monitoring tizimi
Yüklə 250,45 Kb.
|
|
1.5. Geoekologik prognozlashtirish va monitoring tizimi
Prognozlashtirishning eng sodda lekin to`g’ri yo`naltirilgan usullaridan biri tabiiy jarayon va hodisalarni o`zgarish yo`nalishlarini e`tiborga olib, ulardan to`g’ri xulosa chiqarishdir. Har bir landshaftda ma`lum jarayonlar guruhi rivojlanadi, ularni ba`zilari dominant xusu- siyatga ega. Ularni o`zgarish yo`nalishlarini taxlil qilish bilan yaqin kela- jakda qanday hodisalar tarkib topishini to`g’ri baholash imkoni bo`ladi. Vohalarda tuproqlarni suv— tuz rejimi boshqarilmay turgan bir paytda grunt suvlari sathini joylashuvi va mineralizatsiya darajasiga qarab yaqin vaqt orasida qancha tuz to`planish 26
mumkinligi aniqlanadi. Bu bilan sug’ori- ladigan erning sho`rxokka aylanishi va muomaladan chiqib ketish vaqti aniqlanadi. Qumli cho`lda eol jarayonlar kuchayib borayotgan bir vaqtda harakatdagi qumlar maydonini kengayib borishi bo`yicha ma`lumotlarga ega bo`lish mumkin. Bunda barxan rel’ef turlari, do`ng va buta oldi qum shakllarini vujudga kelish areallari oldindan aniqlay olinadi. Orolning qurigan qismida hozirdanoq yaqin 5-10 yil mobaynida vujudga keladigan rel’ef shakllari va ular asosida shakllanadigan geotizimlar prognoz qilinishi mumkin. CHunki bu ishlamalarni tayyorlash uchun uni aniq guvohlari yoki darakchilari hozirdanoq mavjud. Bu borada grunt tarkibi va grunt suvlari satxini tushib borish tezligi to`g’risida miqdoriy ko`rsatkichlarga ega bo`lish lozim bo`ladi. Prognozlashtirishni amalga oshirish uchun retrospektiv va hozirgi sharoit uchun barcha ma`lumotlar yig’ilishi hamda chuqur tahlil qilinishi lozim. Bu borada landshaft va geoekologik taxlillar natijalari samarali, ular asosda prognoz sxemalari ishlab chiqiladi. Olmalik — Angren - Ohangaron sanoat shaharlari majmuasi zonasida tabiiy muhitning ifloslanishini prognoz qilish ancha murakkab. Buning uchun avvalgi yillarda sanoat korxonalaridan atrof muhitga qancha chiqindi chiqarilgan hamda ularni tarkibi to`g’risida ma`lumotlarga ega bo`lishi kerak. Har bir shahar atrofida ma`lum radiusda chiqindilarni akkumilyatsiyasini o`rganish, bunda shamollarni yo`nalishini e`tiborga olinadi. S`emka natijasida og’ir metallarni korxonalar chekkasidan boshlab tartib bilan joylashuvi o`rganiladi, qanday metall undan qancha masofada miqdoriy ko`rsatkichlarda akkumulyatsiyasi hisob- kitob qilinadi. SHuningdek boshqa moddalar, chunonchi, chang, kimyoviy ashyolar, pestitsidlarni joylashuvidagi qonuniyatlar asosida yaqin 5 yil mobaynida atrof muhitda bo`ladigan o`zgarishlar hisob-kitob qilinadi. Bunda korxonalarni samaradorlik bilan ishlashi, chiqindilarni tutib qoluvchi moslamalar samarasi e`tiborda bo`ladi. YAngi korxonalar, tsexlarning ta`siri umuman korxonalarni to`lig’i bilan ishlashi yoki ishlamayotganligi, buni natijasida atrof muhitga chiqarilayotgan chiqindilarni miqdoriy hamda sifatli ko`rsatkichlarini kuchayishi yoxud kamayishi haqida tugallangan bir fikrga kelinadi. Ushbu shaharlar hamda qishloq joylardagi tibbiy muassasalarning ma`lumotlarini o`rganish asosida qanday kasalliklar tarqalganligi, ularni ustivorlari aniqlanadi, ularni 27
avvalgi yillarga nisbatan solishtirib ko`rish bilan kasallik turlarini ortib borayotgani yoki kamayib borishi, barqaror bo`lganligi haqida statistik ma`lumotlar tahlil qilinadi. Kasalliklarni korxonalardan uzoqlashgan sari mikdoriy o`zgarishlarini aniqlanishi amaliy ahamiyatga ega. Bu borada Olmaliqdan 10-20-30-45 km masofada aholining sog’ligi to`g’risida ma`lumotlarni yig’ish va tahlil qilish bilan kelajakda bo`ladigan o`zgarishlar to`g’risida prognoz natijalarga ega bo`linadi. Ma`lumotlar asosida prognoz kartasi ishlanadi. Mamlakatimizda ishlab chiqarishning tezlashishi tufayli inson bilan tabiat orasida munosabatlar murakkablashmoqda, ekologik va sotsial- iqtisodiy oqibatlar miqyosi ortmoqda. Bu borada Orolbo`yi, Orol dengizi, Qizilqum, Qarshi cho`li, CHirchiq- Ohangaron vodiysi, sanoat shaharlari va ularning atrofida ancha jiddiy, joylarda falokatli ekologik vaziyatlar kuzatilmoqda. Bu sharoitda istiqbolda ekologik vaziyatning qanday bo`lish- ligini ko`z oldimizga keltira bilish muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Butun respublika hududi bo`yicha tabiiy muhitning kelajakda (aytaylik, yaqin 5-10 yil davomida) o`zgarishini oldindan bashorat qilish lozim, lekin bu vazifa o`ta murakkab va qiyinligini e`tiborga olib uning ayrim hududlari bo`yicha prognoz ishlarini amalga oshirish ham katta ahamiyatga ega. Bu jihatddn Turkistonda hozirda eng dolzarb muammo bo`lib turgan Orol dengizi muammosnni keyingi yillarda rivojini bilish muhimdir. Orol dengizining kelajakdagi holati eng avvalo unga quyiladigan Amudaryo suvi miqdoriga bog’liq. 1995 yildan boshlab Orol havzasida nisbatan kam suvlik davri boshlandi, natijada keyingi vaktlarda dengizga juda ham kam suv kelib quyilmoqda (1995 yilda Sirdaryo bilan birgalikda 10,3, 1996 yilda-7,5, 1997 yilda -6,7 km 3). Bu dengiz sathini keskin tushib ketishiga ta`sir etdi (hozirgi vaqtda dengiz sathi 34,7m mutlaq balandlikda, maydoni 28 ming km2, suv hajmi 231 km3, qurigan maydoni 38 ming km2, o`rtacha mineralizatsiya har litr suvda 50—60 g). Orolning gidrorejim holatini bashorati Amudaryo oqimining hajmiga to`g’ridan-to`g’ri bog’liq, agarda Amudaryo orqali yiliga muntazam ravishda 20 dan 30 km3 gacha suv dengizga quyilsa, uning sathi 33 m dan 36 m mutlaq balandlik orasida bo`ladi, agarda oqim 20 km3 dan kam bo`lsa, (bunda suv sathidan bo`ladigan bug’lanish miqdori yiliga 0,86 m ni tashkil qiladi) u holda (satxi 24 m ga pasayganda Katta dengiz 28
ikki qismga ajraladi). Bunda g’arbiy (eng chukur) qismi ancha vaqtgacha mavjud bo`ladi, sharqiy (eng sayoz qismi borgan sari sho`rlanib boradi, keyinchalik sho`rlanish sekinlashadi. SHarqiy ko`lning atrofi oppoq hayotsiz tuz mintaqasi bilan qoplanadi, avvaliga sul’fat, kelajakda (2005 yildan so`ng) xlorid tarkibidagi sho`rxoklar ustun bo`ladi. Daryo suvining borgan sari barqaror kamayib borishi natijasida sharqiy ko`lning markazida ulkan- sho`r ko`l tarkib topadi, uning atrofi xalqasimon mintaqalardan iborat bo`lib, ular turli sho`rxoklar bilan band bo`ladi.. Orol sho`rko`l Katta dengizni g’arbiy bo`lagini egallaydi, bunda u orollar bo`yicha o`tgan submerdional o`q (Mo`ynok, yarim Orolining Uzunquyruq burnidan to Qulanda yarim oroligacha)ni sharqida joylashadi, hozirda bu mintaqa dengiz suvidan ozod bo`lmoqda. Dengiz suvining sho`rligi har litrda 120 grammdan ortganda qishda mirabilit tarkib topa boshlaydi, bu hol Orlbo`yi tabiiy muhiti uchun eng xavfli hisoblanadi. Suvning sho`rligi har litrda 320-425 gramm bo`lganda astraxanit osh tuzi bilan aralash holda vujudga kela boshlaydi. Dengizning qurigan qismidagi sho`rxokli tekisliklarni katta kismi deyarli yalang’och bo`ladi, chunki tuproqlarning tarkibida (ildiz o`sadigan qismi) juda katta miqdorda tuzlarni mavjud bo`lishi xatto supergalofitlarni xam vegetatsiyasiga ta`sir etadi. Faol sho`rxoklar mintaqasidan so`ng qoldiq, ulardan keyin taqirli sho`rxoklar joylashadi. SHu tariqa O`zbekistonning boshqa hududlarining tabiiy muxitini o`zgarishini bashort qilish mumkin. Qizilkum cho`li landshaftlari hozirda mol boqish, texnogen, dov-daraxtlarni qirqish natijasida insoniy omillar ta`sirida o`zgarib bormoqda. Bularni oqibatida yalang qumlik-harakatdagi qumlar areallari maydoni kengayib bormoqda. Mol iste`mol qiladigan giyohlarni maydoni kamayib, begona o`tlarning hududi kengayib bormoqda. Texnogen omillar (og’ir yuk avtomobil’lari, traktorlar, burg’ulash mashina- larining faoliyati, shuningdek kar’erlar), portlashlar natijasida cho`l ekotizimi buzilib bormoqda. Vohalar bilan ular atrofidagi cho`l landshaftlari orasida murakkab o`zaro ta`sir natijasida nomatlub hodi- salarning rivojlanishi kuzatilmoqda. Berk botiqlarga kollektor- zovur va tashlama suvlarning yuborilishi tufayli subakval va akvatorial komplekslarning maydoni keskin tarzda kengayib bormoqda. (Arnasoy-Aydar 29
ko`l tizimi, Katta SHo`rko`l, Qoraxotin ko`li va boshqalar.). Bu holda Qizilqum geotizimlari yaqin kelajakda (2006-2008) yillar jiddiy o`zgarishlarga uchrashi bashorat qilinmoqda. Ekologik monitoring to`g’risida so`z yuritar ekanmiz eng avvalo uning ma`nosi va qo`llanilishi, monitoring tizimi va uni guruhlari, monitoring- ni tasniflash, geotizimli monitoring va uning bioekologik hamda biosferali monitoring bilan bog’liqligi, O`zbekistonda ekologik monitoring ni amalga oshirish tartibi hamda dala sharoitida landshaft- larda ekologik monitoringni amalga oshirish kabilar haqida batafsil ma`lumotlarga ega bo`lishimiz lozim bo`ladi. ekologik monitoring-atrof muhitni kuzatish, baholash va uning hola- tini tahlil qilishdir. Bu majmuali tizim bo`lib atrof muhitni holati to`g’risida axborot, nazorat, baholash, prognozli ma`lumotlarni yig’adi, u mahalliy, milliy, hududiy va global miqyosda amalga oshiriladi. Tushuncha 1972 yilda BMTni YUNEP tashkilotining Stokgol’mdagi konferentsiyasida ilk bor muomalaga kiritilgan. Monitoring tizimi bir qancha guruhdagi kuzatishlarni o`z tarkibiga kiritadi. Birinchi guruhdagi kuzatishlar atrof-muhitga ta`sir etuvchi manbalar va omillarni aniqlaydi. Kuzatishlar tabiiy va antropogen omil- larni faoliyatlari ustida olib boriladi. Ikkinchi guruhdagi kuzatishlar atrof- muhitdagi ob`ektlar, resurslar, landshaftlar, moddalarni aylanma harakati, muhitni fizik va kimyoviy holati, biosferaning ifloslanish manbalari va yo`llari bo`yicha amalga oshiriladi. Uchinchi guruhdagi kuza- tishlar esa yirik tizimlarni aks ta`siri bilan bog’liq, masalan, ob-havo, iqlim, biosfera va h.z.lardir. Monitoringni fizik, kimyoviy, biologik, kosmik va boshqa bir qancha tadqiqot usullari mavjud. Umumiy monitoring uchta asosiy bosqichdan iborat. Birinchisi biologik monitoring. Uning vazifasi atrof muhitni o`zgarishi bilan inson sog’lig’ini buzilishi o`rtasidagi aloqani asoslaydi, atrof muhitga ta`sir etuvchi kantse- rogen va mutagen omillarni hisobga oladi. Ikkinchisi genetik monitoring, bunda tirik organizmlarning yomonlashuvi (shu bilan birga umuman biotani hammasini)ga sababchi bo`lgan hodisalarni oldindan ko`ra olishga imkon beradi. Uchinchisi esa bioekologik monitoring chegaralarini kengaytiradi, insonni xo`jalik faoliyatida foydalanadigan tabiiy resurslarni o`z predmetiga qo`shadi. 30
Tabiiy muhitni o`z-o`zini tozalashning tabiiy holatini aniqlashda REMni ko`rsatkichlari va me`yoriy miqdoriy ko`rsatkichlarini ekologik baholash muhim ahamiyatga ega. Bu qobiliyat tabiiy ekotizimlarda ma`lum trofik va boshqa aloqalarni hamda tabiiy biologik modda almashinuvining hajmi va intensivligini aniqlaydi. SHuning uchun ham geoekologik, geotizimli monitoring kuzatishlardagi indikatorlar tarkibiga o`z-o`zini tozalash ko`rsatkichlarini kiritish tabiiy ekotizimlarni ifloslantiruvchi mahsulotlari bilan to`lib bo`lganligini qayd qilish natijasida geotizimlarni turli maishiy va sanoat chiqindilari bilan ruxsat etilgan bosimni prognozlashtirish imkoni vujudga keladi, o`z-o`zini tozalash qobiliyati va bosim tabiiy ekotizimlarni bosh tiplaridagi trofik aloqalar va biologik modda almashuvi intensivligini o`rganish bilan aniqlanadi. Ma`lumki, tabiatda tabiiy, dinamik ekologik muvozanat mavjud bo`lib, agarda bu muvozanat buzilsa tabiiy muhit ham degradatsiyaga uchraydi. Aslida bu bilan tabiiy ekotizimlarni tubdan buzilishi ro`y berib, modda va energiyani tabiiy oqimlari va ularni balanslari asosida tiklanmaydigan hodisalar va vujudga keladi va butun geotizimni ishdan chiqishi kuzatiladi. Ekotizimlarni eng muhim xususiyatlaridan biri ularni mahsuldorli- gidir. SHuning uchun ham geoekologik monitoringga biomahsuldorlikni aniqlovchi indikatorlarni kiritish, bunda tabiiy va inson tomonidan o`zgar- tirilgan (agrotizim, o`rmonli joylar va b.) geotizimlarga ham tadbiq qili- nishi lozim. SHu ko`rsatkichlarni taqqoslash bilan tabiiy resurslardan qanchalik samarali foydalanilayotganini aniqlash imkoniyati vujudga keladi. Bu hol odatdagi emperik texnik tadbirlar va statistik me`yoriy ko`rsatkichlardan ilmiy jihatdan asoslangan va foydali prognozli koeffitsentga o`tish imkoni tug’iladi. YUqoridagilardan ma`lum bo`ldiki bio va geoekologik monitoringni o`tkazish usullari bir-biridan farq qiladi. Bioekologik monitoring atrof- muhitni bir necha parametrlari bo`yicha geofizik, biokimyoviy va biologik sohalarda muntazam nazorat hamda kuzatishga asoslanadi. Bunda maxalliy harakterdagi nazorat punktlarida bioekologik ahamiyatga ega bo`lgan (REM bo`yicha) kuzatishlarni amalga oshiradi. Geotizimli monitoring geofizik, geobiokimyoviy hamda biologik usullarda nafaqat nazorat joylaridagina ish olib bormasdan shuningdek alohida maxsus maydonlarda ham nazorat ham kuzatish ishlarini o`tkazadi. Bu hol hududiy harakterga ega. Test 31
maydonlarini tabiiy test poligonlar deb atash mumkin. Ayni shu poligonlarda geotizimli testlar (indikatorlar) REM, biologik mahsuldorlik o`z-o`zini tozalash, prognozli foydalanish koeffitsentini atrof-muhit bo`yicha barcha monitoring uchun ishlab chiqilishi lozim. Bunday poligonlar unchalik katta bo`lishi shart emas, lekin tabiat etarli darajada atrof-muhit uchun xos yoki barcha xususiyatlarni qamrab olgan bo`lishi lozim. Bir tabiat zonasiga yoki yirikroq tabiat-xo`jalik hududiga bitta poligon etarli. Bundan zonal yoki regional geoekologik poligonlar nomi bilan kelib chiqadi. Bunday poligonlarda shu mintaqaga xos bo`lgan kuzatishlar va nazorat olib boriladi. Bunda eng muhim geotizimlar guruhlari mavjud bo`lishi lozim: 1) tabiiy (qo`riqxona) holda, 2) bosh tabiiy —texnik (qishloq xo`jalik ekosis- temasi), 3) antropogen «yuqori toifali» geotizim (shahar hududi). O`zbekistonda atrof-muhitning ekologik monitoringi ayrim muassa- salar tomonidan amalga oshirib kelinmoqda. Masalan, Boshgidromet, Qishloq va suv xo`jaligi vazirligi. Geologiya davlat qo`mitasi, Sog’liqni saqlash vazirligi (SES) va Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi kabilardir. Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi O`zbekiston Respublikasi bo`yicha atmosfera havosi, tuproq va ochiq havzalarning yagona monitoring sxemasini tayyorlash bo`yicha ishlarni davom etirmoqda. Bu borada 1990-yil- larning ikkinchi yarmida tuproq va grunt suvlarini ifloslanish manbalarini o`rganish davom ettirildi. Masalan, ko`plab turli ob`ektlarda pestitsid, og’ir metallar, fenollar kabi moddalarni laboratoriya tahlilidan o`tkazildi. endilikda qo`mitaning analitik bazasi atmosfera havosi ifloslanishini 30 suv ob`ektlarini 40, tuproqni 22 ingredientlar bilan ifloslanishini nazorat qila oladi. Respublikamizning atrof-muhitini ifloslanish manbalarini yagona monitoring tizimi quyidagilarni nazarda tutadi: - Nazoratga tegishli bo`lgan korxonalar va ustivor manbalarni tanlash hamda inventarizatsiya qilishni bosqichma — bosqich o`tkazish; - Boshqa muassasalarning (Boshgidromet, Qishloq va suv xo`jaligi, Geolo- giya qo`mitasi, kommunal xizmat ko`rsatish vazirliklari va boshqa idoralarning axborotlaridan foydalanish; - Test ob`ektlarida havo, suv va tuprok. holati bo`yicha kuzatishlar olib borish; - Ifloslanish manbaalari monitoring tizimida ma`lumotlarni tahlil qilish, 32
umumlashtirish va tartibga solish; - Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi bazasida respublika va viloyatlar bo`yicha ma`lumotlar bankini vujudga keltirish; - Tanlangan ob`ektlar bo`yicha atrof-muhit holati to`g’risida axborot tayyorlash kabilar. Biroq tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasidagi ilmiy salohiyat va jihozlar ifloslanish manbaalarining monitoringini o`tkazish uchun etarli emas. Atrof - muhitni xloroorganik pestitsidlar, neft’ mahsulot- lari, og’ir metallar bilan ifloslanish manbaalarini asboblar bilan nazorat qilish uchun Farg’ona, Buxoro, Samarqand, Xorazm va Toshkent viloyatlarida hududiy markazlar tuzilgan. Dala sharoitida landshaftlar ifloslanishini o`rganish va manbaalarini aniqlash maqsadida tadqiqot o`tkazayotgan ekspeditsiya ma`lum dastur asosida havo, suv, tuprq, o`simlikni ifloslanishi bo`yicha monitoring ishlarini o`tkazishi maqsadga muvofiq. Buning uchun havoning ifloslanishini o`rganish maqsadida serqatnov avtomobil’ yo`li chekkasida o`sib turgan daraxt barglaridan ma`lum masofada yig’ish, bunda daraxt turini yozib olish lozim, so`ngra markaziy shaharda mavjud bo`lgan laboratoriyada barglarni iflosligini aniqlash (bu og’ir metallar uchun), tuproq tarkibidagi og’ir metallar, pestitsidlar ulardan namuna olish bilan laboratoriyaga olib borish kerak, suv iflosligi ham namuna olish yo`li bilan laboratoriyada aniqlanadi. Bunda 3 shisha idishda (0,5 l dan ) suv olinsa, sho`rligi, sifati va boshqa moddalarni aniqlashga imkon beradi. Bunda barcha olingan namunalarni har biri aniq manzili, sanasi, olingan chuqurlik, havo holati va boshqa zaruriy ma`lumotlar yozib olinishi kerak. Dala sharoitida monitoring muntazam bo`lmasa ham bir martalik ma`- lumotga ega bo`lishga imkon beradi, keyinchalik xuddi shu hududda yana qaytadan dala ishlari amalga oshirilsa oldingi ma`lumotlar bilan solishtirish uchun asos bo`ladi, kartalar ishlashda zarur bo`ladi. eng muhimi ekologik monitoringni tartibli, belgilangan qoidalar bilan amalga oshirish ko`zlangan maqsadga erishish imkonini beradi. Ekspeditsiya ishlab turgan hududda monitoring kuzatishlarini iloji boricha majmuali olib borish yaxshi samara beradi, chunki faqat shu sharoit- dagina majmuali monitoringli kuzatishni amalga oshirish mumkin, yakka tadqiqotchilar bunday murakkab ishlarni 33
tartibli qila olmaydilar yoki fizik jihatdan uddasidan chiqa olmaydilar. Yüklə 250,45 Kb. Dostları ilə paylaş:
|