““ 2015 yil «Himoyaga ruxsat beraman» Kafedra mudiri
Tabiatdan foydalanish va muhofaza qilishning
Yüklə 250,45 Kb.
|
|
2.3. Tabiatdan foydalanish va muhofaza qilishning
geoekologik jihatlari O`tgan asr davomida insoniyat taraqqiyoti va fan – texnika inqilobi natijasida er yuzasida inson faoliyati yuzaga keltirgan landshaft komplekslarining kengayib borishi o`ta darajada tezlashdi. SHahar, qishloqlarning ko`payishi va kengayishi, ekin maydonlarining keskin darajada ortib borishi, avtomobil’ va temir yo`llari egallagan hududlarning barpo etilishi kabilar oqibatida tabiiy landshaft o`rnida inson qo`li, aqlu-zakovati bilan yaratilgan landshaftlar barpo etildi. Oqibatda jamiyat bilan tabiat o`rtasida o`zaro ta`sir va aloqadorlik ko`lami kengaydi, modda va energiya almashinish jarayonida turli-tuman buzilishlar sodir bo`ldi. SHu bilan birga tabiiy muhitning har-xil chiqindilar bilan ifloslanishi, zaharlanishi va hayot uchun xavfli bo`lgan ekologik muammolarni vujudga kelishi kuzatilmoqda, shuning uchun mavjud tabiiy resurslardan to`g’ri va oqilona foydalanish kunning eng dolzarb va hayotiy muammolaridan biri bo`lib kelmoqda. Tabiatdagi barcha narsalar, hodisalar o`lchami, tabiatning komponentlari o`zaro aloqadorligi va bog’liqlikda hamda muvozanatda bo`lganliklari tufayli tabiiy geografik qonuniyatlar asosida yillar davomida bir maromda barqaror holda rivojlanib kelgan. Inson esa tabiatga tashqaridan ta`sir ko`rsatib ularning barqarorligiga uzluksiz ta`sir ko`rsatib boradi. Antropogen tazyiq kuchayib borgan sari tabiiy majmualarning barqarorligi ham sustlashib, ma`lum davrdan so`ng keskin ―uzilish‖ vujudga keladi, uning oqibatida tabiiy bog’liqlik o`zgarishga, tabiiy resurslar miqdori va mahsuldorligi esa tezlik bilan kamayishiga hatto ayrim organik dunyo turlarini esa yo`qolib borishiga olib keladi ( Rafiqov A., 1997). O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ―Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari‖ asarida jahon moliyaviy inqirozining O`zbekiston iqtisodiyotiga ta`siri hamda uning oqibatlarini oldini olish va yumshatishga asos bo`lgan omillar to`g’risida fikr-mulohazalarini bildirar ekan, 52
qat`iy tejamkorlik tizimini joriy etish masalasini ustuvor vazifa sifatida ilgari surgan 2 . Darhaqiqat bu fikrlarning barchasi tabiat va uning boyliklaridan oqilona, tejab-tergab foydalanish, o`z vaqtida esa tabiatni muhofaza qilib borish lozimligini anglatadi. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, tabiiy sharoitning qulayligini saqlash, tabiatni nafaqat muhofaza qilib borish balki uni boyitib borish hamda uning komponentlari orasidagi tabiiy muvozanatning barqarorligini saqlab borish zarurdir. Bu holatni Farg’ona vodiysi misolida ko`rib, tahlil qilib chiqar ekanmiz quyidagi fikr- mulohazalar kelib chiqadi: Farg’ona vodiysi darhaqiqat, qishloq xo`jaligi va sanoat tarmoqlarini keng ko`lamda rivojlantirish uchun qulay tabiiy sharoitga va iqtisodiy salohiyatga ega bo`lgan, landshaft komplekslari qadimdan kishilar tomonidan o`zgartirilib, ulardan surunkali foydalanib kelinayotgan mintaqadir. Vodiy hududini egallagan tekisliklar-daryo qayirlari, qayir usti terrasalari, adiroldi va adir oralig’i tekisliklari, daryo va soylarning barcha yoyilmalari, adirlar mintaqasining katta qismi
uzoq yillardan buyon
va
Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. – Т., Ўзбекистон, 2009 йил, 33-34-бетлар. 53
tuproq eroziyasini kuchayishiga, mikroiqlimni o`zgarishiga, suv resurslarini kamayib, o`simlik va hayvon turlarini yo`qolib borishiga olib keladi (Mil’kov F.N., 1991). YAngi erlarni o`zlashtirish maqsadida 1970-yillarning boshlaridan e`tiboran adirlarni sug’orma dehqonchilik muomalasiga kiritishga kirishildi. Sug’orish muxandislik loyixasi asosida etuk mutaxassislar ishtirokida amalga oshirilmaganligi tufayli adirlarning sug’orish maqsadida o`zlashtirish mumkinligiga ishonch hosil qilmay va erlardan foydalanish qanchalik samarali bo`lishini yaxshi tushunmay jamoa xo`jaliklari yoki kichik qurilish tashkilotlari tomonidan erlarni o`zlashtirish amalga oshirila boshlandi. Adirlarning tuprok osti qatlamlari asosan konglomerat, qumtosh, qum, shag’al, ohaktosh, gips qatlamlaridan tashkil topgan bo`lib, dag’al jinslar usti yupka lessimon yotqiziklar bilan qoplangan, ba`zi joylarda qumok va qumloqli qatlamlar butunlay yuvilib ketgan. Rel’efi qiyaroq va to`lqinsimon, kuchsiz, joylarda o`rtacha o`ydim-chuqur. Adirlarda suv masalasi murakkab, uni uzoq masofadan nasoslar yordamida olib kelish mumkin. Adirlarning o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olmay erlarni o`zlashtiri- lishi natijasida katta maydonlarda tuproq yuvilishi, jar eroziyasi, suffoziya o`ralari, karst hodisalari, sho`rlanish va boshqa jarayonlar tarkib topgan. K.Boymirzaev va boshqa(2000)larning ta`biri bilan aytganda ko`plab ―buz- ilgan‖ landshaftlar vujudga kelmokda. Binobarin, adirli erlarni o`zlashtirish va ulardan foydalanish «tajribasi» ancha dramatik, bu borada suv va erdan foydalanishda ilm-fan yutuqlari xamda mirishkor dehqonlar tajribasiga tayanish lozim. Adirlarning rel’ef xususiyatlari, yotqiziqlarning litologik tarkibi, tuproq sharoitlarini hisobga olgan holda o`zlashtirilgan hududlarda barqaror ravishda dehqonchilik qilinayotgan jamoa xo`jaliklari ham bor (Maqsudov A., 1993). Vodiy hududida keng tarqalgan landshaftlar tabiiyligini saqlab qolish, ulardagi landshaft-ekologik muammolarni hal qilish, su`niy o`rmonlar bunyod etish, turli hajmda amaliy tashkiliy ishlar, agrotexnik va agromeliorativ hamda gidrotexnik ishlarni oqilona amalga oshirish kabi tabiatni muhofaza qilish ishlariga ko`p jihatdan bog’liqdir. Jumladan, 54
adirlarda agrofitotsenozlar tashkil qilish faqat sel emas, balki suv eroziyasining ham oldini oladi. Tog’oldi tekisliklari va adirlar mintaqasida tabiiy sharoitni hisobga olib, o`t dalali dehqonchilikni, bog’dorchilik va uzumchilikni rivojlantirish maqsadga muvofiq. Bu sohada tuprok, o`simlik va suvning o`zaro bog’liklik xususiyatini to`g’ri hisobga olish kutilgan natija berishi mumkin Yüklə 250,45 Kb. Dostları ilə paylaş:
|