Đ brahđm cəFƏrov

6.3. QARĞIDALIBĐTKĐSĐNĐNXƏSTƏLĐKLƏRĐ 
 
Qarğıdalı qıcalarının fuzariozu-Fusarium  
verticillioides (Sacc.) 
 
Təsnifatdayeri: 
Fungi  və  ya  Mycota  aləmi,  Anamorfic  fungi  şöbəsi,  Hyphomycetes  sinfi, 
Hyphomycetales sırası, Moniliaceae fəsiləsi, Fusarium cinsi 
Sinonimləri: 
F.moniliforme J.Sheld., Gibberella moniliformis Wineland. 
Biolojiqrupu: 
Nekrotrof 
 
Qıcalarınfuzariozuqarğıdalınınəngenişyayılmışxəstəliklərindənbiridir. 
Rütubətçoxolanrayonlardaxüsusilətəhlükəlidir. 
V.Q.Đvaşenko, 
N.P.Şipilova, 
E.F.Sotçenko  (2000)  məlumatlarınaəsasənbeləərazilərdəqarğıdalıəkinlərinin  50-
60%-əqədərixəstəlikləyoluxurlar. 
Ş
imaliQafqaz, 
RusiyanınAvropahissə-
sininMərkəzivilayətlərində,  habeləUkrayna,  Gürcüstanvəs.  ölkələrdəxəstəli-
yingenişyayılmasıqeydolunur. 
AzərbaycanınŞəki-Zaqatala, 
Quba-
XaçmazvəLənkəran-Astarazonala-
rındabecərilənqarğıdalıəkinləridəxəstəlikləmülayimdərəcədəyoluxurlar. 
Qarğıdalınınsüdyetişməfazasınınsonu,  mumyetişməninəvvəllərindəqı-cala-
rınsəthindəsolğunçəhrayıörtükəmələgəlir. 
Beləörtüksıxolduqdadənlərdağılırlar. 
Qıcada 
15-30 
yarımdağılmışdənciklərolabilir. 
Örtükgöbələyinmit-
selivəmikrokonidilərindənibarətdir.  Mikrokonidilərinölçüləri  4,3-19  x  1,5-4,5 
mkm-dir. 
Mikrokonidilərnadirhallardaəmələgəlir. 
Onlardüzvəyaqısaolub, 
ə
yilmişvəziyyətdədir, uzunluğu 30-58, eni 2,7-3,6 mkm, 3 vəya 5 arakəsməli-dir. 
Đ
nfeksiyamənbəyisirayətlənmiştoxumlarvəməhsultoplanışındansonrasa-
hədəkiqarğıdalıqalıqlarıdır. 
Yazdamikrokonidilərincücərməsivəbitkiləriyo-
luxmasımüşahidəedilir. 
Yığımdansonrakıbitkiqalıqlarındagöbələyinkisəmər-
hələsi- 
Gibberella 
fujikuroiinkişafedəbilir. 
Buhaldaaskosporlardainfek-
siyamənbəyirolunuoynayabilirlər.  Həşəratlartərəfindənzədələnəndənciklərxəstə-
likləyoluxmayaçoxhəssasdırlar. 
Arpanınalternariozu 
Alternaria spp., A. alternata Fr. 
Keissler,A. tenuissima Simmons 
agroatlas.ru 
Alternaria tenuissima Simmons.- 
sporlar 

196
 
 
Göbələyininkişafıüçünoptimaltemperatur  30
0
C,  minimal  10-14
0
C,  mak-
simal 
35-39
0
C-dir. 
Qarğıdalınınyetişməsivəməhsultoplanışıdövrüyüksəkrütu-
bətsirayətlənmişqıcalarınmiqdarınıyüksəldir. 
Qıcalarınfuzariozuməhsulunaşağıdüşməsinəvəonunkeyfiyyətininpisləş-
məsinəsəbəbolur. 
Xəstəliksaxlanmadövrüareasiyapisolduqdavəyüksəkrü-
tubətşəraitindəinkişafınıdavametdirir. 
F.moniliforme 
göbələyimikotoksinlərburaxabilir. 
Beləmikotoksinlərfitonizinkimiməlumdurlar. 
J.P.Rheedevəbaş-qalarının 
(2002) 
məlumatla-
rınaəsasənbutoksinlərinsanvəheyvanlarüçünkan-serogendir. 
Mübarizətədbirləri.Vegetasiyadövrübitkininnormalböyüməsinivəin-
kişafınıtəminedənaqrotexnikitədbirlərkompleksihəyatakeçirilməlidir. 
Opti-
malsəpinmüddətivətoxumunbasdırılmadərinliyi,  balanslaşdırılmışgübrədoza-ları, 
cərgəvəbitkiaralarınınişlənməsiəhəmiyyətlidir. 
Xəstəqıcalarçıxdaşedil-məli, 
məhsultoplanışındansonrainfeksiyamənbəyihesabedilənbitkiqalıqlarısahədəntə-
mizlənməli, 
dərinşumlamaaparılmalıdır. 
Qıcalarındənlərininhəşərat-
larlayoluxmasınınqarşısıalınmalı, 
düzgünsaxlamarejiminəəməledilməlidir. 
Dənlərsaxlanmayaqoyulanaqədərmitotoksinlərinmövcudluğunanəzarətedil-
məlidir.  
 
Qarğıdalı cücərtilərinin fuzariozu - Fusarium spp. 
 
Təsnifatdayeri: 
Fungi  və  ya  Mycota  aləmi,  Anamorfic  fungi  şöbəsi,  Hyphomycetes  sinfi, 
Hyphomycetales sırası, Dematiaceae fəsiləsi, Fusarium cinsi 
Biolojiqrupu: 
Nekrotrof 
 
Xəstəlikhəryerdəgenişyayılmışdır. 
Cücərməkdəolandənciyinsəthindəgöbələyinçəhrayıvəyaağrəngliör-
tüyüqeydolunur. 
Bitkilərtorpağınsəthinəçıxandandərhalsonracücərtiqonurla-
ş
ırvəölür. 
Həttacücərtiyaşayırsabelə, 
zəifköksisteminəmalikolduğundanxəstəbitkilərböyümədənqalır, 
yarpaqlarquru-
yurlarvəs.  Xəstəliyintörədiciləri-  müxtəlifkifgöbələkləridir.  BirçoxuFusarium 
cinsinəaiddirlər. Onlartorpaqda, bitkiqalıqlarındavətoxumlardasaxlanılırlar. 
Toxumlarıncücərməsidövrüaşağıtemperatur, 
yüksəkrütubətvətorpaqturşuluğuxəstəliyininkişafınıgücləndirir. 
Xəstəliyininkişafınaeynizamandatoxumlarındərinəbasdırılmasıəhəmiyyətlitəsirgö
stərir. 
Ə
kinlərinhəddindənartıqbitkisıxlığınamalikolmasıkökcücərməiləgüclüyoluxmasın
ısurətləndirənamillərdəndir. 

197
 
 
Xəstəliyinzərəriənçoxutoxumlarınyoluxmadərəcəsindənasılıdır. 
Sirayət-
lənmiştoxumlarınsayıçoxolduqdacücərmədövrüxəstəbitkilərindəfaiziyük-səkolur. 
Toxumlarınzəifyoluxmadərəcəsindəonlarıncücərməsi 
14%, 
güclüdə 
40% 
aşağıdüşür. 
Ə
dəbiyyatməlumatlarındagöstərilirki, 
Krasnodarşəhəriətrafıəkin-
lərdəyoluxma 
40% 
təşkiledir. 
Xəstəlikxüsusiləyazıuzunvəhavasırütu-
bətlizonalardazərərlidir. 
Mübarizətədbirləri.Səpindənəvvəltoxumlardərmanlanmalıdır. Buza- 
manmüasirçeşidlitoxumdərmanlarındanistifadəedilməsiməqsədəuyğundur:  50%-
lipentatiurami.t.-  2  kq/t,  75%-livitavaks  200  i.t.  –  2,5  kq/t,  19,5%-
libaytanuniversali.t.- 3 kq/tvəs. Səpinoptimalmüddətdəvəelittoxumlarlaaparılmalı, 
toxumunbasdırılmadərinliyinəciddifikirverilməlidir.  Toxumuntezbirzamandacü-
cərməsinitəminedənaqrotexnikitədbirlərhəyatakeçirilməlidir. 
Xəstəliyəqar-
ş
ıdavamlıhibridləristifadəolunmasıməsləhətgörülür. 
 
Qarğıdalı gövdələri, qıcaları və yarpaqlarının helmintosporiozu-
Helminthosporium maydis Y.Nisik. & C.Miyake 
 
Təsnifatdayeri: 
Fungi  və  ya  Mycota  aləmi,  Anamorfic  fungi  şöbəsi,  Hyphomycetes  sinfi, 
Hyphomycetales sırası, Dematiaceae fəsiləsi, Helminthosporium cinsi 
Sinonimləri: 
Bipolaris  maydis  (Y.Nisik.  &  C.Miyake)  Shoemaker,  Drechslera  maydis 
(Y.Nisik. & C.Miyake) Subram. & B.L.Jain. 
Biolojiqrupu: 
Nekrotrof 
 
Đ
lkdəfəcənubhelminthosporiozuepifitotiyaformasında 
1969-cuildəABŞ-
darastgəlinmişdir. 
Törədici-
ninpopulyasiyasındaqarğıdalıüçünspesifikolanyenirasformalaşmışdır. 
Ə
dəbiyyatməlumatlarındagöstərilirki, 
xəstəlikmənbəşəklində 
1977-1980-
ciillərdəŞimaliOsetiyada,  1985-1989-cuillərdəisəKrasno-dardiyarında,  Stavro-
polda, Kabardin-Balkarvəs. yerlərdəqeydəalınmışdır. 
Qarğıdalınıncücərti, 
yarpaq, 
yarpaqqınları, 
qıcavədənləriyoluxurlar. 
Yaşlıbitkilərinyarpaqlarındaboztəhər-kürənvəyasamanı-
sarıtündqəhvəyimərkəzliellipsformalıyarpaqdamarlarıiləməhdudlaşanuzunsovlə-
kələrəmələgəlir. 
Ləkələrinuzunluğu 
4 
sm-ə, 
eniisə 
6 
mm-əqədərdir. 
Ləkələrqovuşurlarvəböyükölütoxumasahəsiyaranır. 
Yarpaqqınlarındaləkələrqəhvəyiçalarlı,  məx-mərihaşiyəlivəuzunluğu  50  mm-
ə
qədərdir. 
Qıcalardatündhaşiyəliqəhvəyimilşəkilliləkələrformalaşır. 
Toxum-
larrüşeymhissəsindənqaralırvəcücərməqabi-liyyətiniitirirlər. 

198
 
 
Yarpaqlarınləkəliyivəqıcalarıncürüməsixəstəliyinbaşverməsininəsasformalarıdır. 
Qarğıdalıdanəlavəsorqodasirayətlənir. 
Sirayətlən-
miştoxumlarvəbitkiqalıqlarıəsasinfeksiyamənbəyidir. Konidilərellipsformalı, əyri, 
açıqzeytunidənqonurrəngəqədər,  ölçüləri  25-115  x  8,5-20,6  mkm-dir.  Ko-
nidiləruzaqməntəqələrəküləkləyayılırlar. 
GöbələyinhəyattsiklindəC.hete-
rostrophusadlanancinsimərhələdədəmövcuddur. 
Göbələkgeniştemperaturdiapozonunda 
10-36
0
Cinkişafedir. 
Xəstəliyininkişafıüçünoptimaltemperatur  25-31
0
Chesabedilir.  Yoluxmahavanın 
90-100%-liknisbirütubətindəhəyatakeçir.  Xəstəlikillikyağıntılarınmiqdarı  800 
mm-dənçoxolanqarğıdalıbecərilənrayonlardaintensivinkişafedir. 
Yüksəktemperaturvərütubətzamanıçıxış 10-14 günmüddətindəməhvolur. 
Xəstəlikkarantinobyektidir, 
ölkəmizinqarğıdalıtarlalarındarastgəlinmə-
mişdir. 
Bubaxımdanqarğıdalıplantasiyalarınafitosanitarnəzarətingücləndiril-
məsivacibdir.  
Mübarizətədbirləri.Məhsultoplanışındansonrator-
pağınsəthindəqalanbitkiqalıqlarıməhvedilməli, 
növbəliəkinəəməledilməli, 
infeksiyanıntoplanmayeriolanalaqlarlamübarizəaparılmalı, 
toxumlardərmanlan-
malıdır. 
Karantintəd-birlərininyüksəksəviyyədəidarəolunmasıölkə-
mizəbutörədiciningətirilməsininqarşısınıalabilər. 
 
Qarğıdalınınniqrosporiozu-Nigrospora oryzae 
(Berk. & Broome) Petch. 
 
Təsnifatdayeri: 
Fungi  vəya  Mycota  aləmi,  Anamorfic  fungi  şöbəsi,  Hyphomycetes  sinfi, 
Hyphomycetales sırası, Dematiaceae fəsiləsi,  Nigrospora cinsi 
Biolojiqrupu: 
Saprotrof 
 
Qarğıdalınınniqrosporiozukifayətqədərgenişyayılmışdır, 
lakinəmələgəlməintensivliyiillərüzrədəyişir. 
Xəstəlikölkəmizdədəqeydəalınmışdır. 
Patogencücərtilərivəyaşlıbitkiləriyoluxur. Gövdəciyinaşağıhissəsiqonurlaşır, 
yumşalır, 
bitkiyatırvəçürüyür.Vegetasiyanınsonra-
kımərhələlərindəniqrosporiozunilkinsimptomlarıbelədir: 
qıcavəmiloxununaşağıhissəsindədənlərinsəthin-
dəpatogeninqarasporkütləsiformalaşır, 
sonraqıcalardavərep-
roduktivtumurcuqlardaküllimiqdardadağınıqqaraörtükəmələgəlir.  Xəstəliyingüc-
lüinkişafızamanıqıcalarinkişafdanqalırvəkütləcəyüngüldürlər. 
Dənciklərqıcadainkişafdanqalmış, 
yüngülcəboztəhərrənglidir. 
Göbələkyum-

199
 
 
ş
aqbozumtulmitseləmələgətirir.  Mitseldəsadəvəyaqeyri-düzgünbudaqlanan,  ara-
kəsməli, 
solğun-zeytunikonididaşıyanlarformalaşırlar. 
Beləkonidida-
ş
ıyanlartəpəhissədənazacıqşişkindir. 
Konididaşıyanlartəpəhissəsindətək-
təkşarşəkillivəyayüngülcəelliptikkonidilərəmələgəlirlər. 
Onlarqalınörtüklüvəqararənglidir-lər. Konidilərindiametri 12-15 mkm-dir. 
Vegetasiyadövrükonidilərkülək, 
yağışsuyuvəhəşəratlarlayayılırlar. 
On-
larzəifləmişvəyadənciyinməhvolmuşhissəsinədüşərəkcücərirlər, 
səthimitseləmələgətirirlərvəmitsellədəqonşutoxumalarayayılırlar. 
Yoluxmaüçünənhəs-sasfazaqıcalarınyetişməsidövrüdür. 
Konidilərilərzindəhəyatilikqabiliyyətinitoplandıqlarıyerlərdə- 
qıcalarda, 
miloxlarında, 
bükülənqabıqlardasaxlayır. 
On-
largələnilinfeksiyamənbəyirolunuoynayırlar. N.oryzaegöbələyiqarğıdalıdan 
ə
lavəçəltikvəsorqonudasirayətlənir. 
Cücərtilərəlverişsizyazşəraitindəyoluxurlar  (temperaturunkəskindəyiş-məsi, 
donmalar, 
quraqlıqvəs.). 
Lakinxəstəliyinəngüclüinkişafıqıcalarınyetiş-
məsidövrürütubətlihavavəmülayimtemperaturşəraitindəbaşverir. 
Göbələyininkişafıüçünoptimaltemperatur 
20-25
0
C-dir. 
Lakingöbələkgeniştemperaturdiapozonunda  (3-40
0
C)  mövcudluğunusaxlayabilir. 
Çiçəkləməfazasında,  qıca-larınyetişməsizamanıinkubasiyamüddəti  4-5  gün, 
südyetişməfazasında 5-7 gündür. 
Xəstəliyinzərərikifayətqədərböyükdür. 
Güclüyoluxmuşqıcalarıntəsər-
rüfatqiymətiyoxdur, 
saxlanmazamanıtezliklədağılırlar. 
Toxumlarcücərənza-
mangüclükiflənirlər, 
cücərməfaizikəskinaşağıdüşür, 
adətəncücərtilərtorpağınsəthinəçıxmadanməhvolurlar. 
Mübarizətədbirləri.Davamlısortlardanistifadə, 
sağ-
laməkinmaterialıvəyüksəkbecərməaqrotexnikasıvacibdir. 
 
Qarğıdalınınağçürüməsi – Sclerotinia sclerotiorum  
(Lib.) de Bary 
 
Təsnifatdayeri: 
Fungi  vəya  Mycota  aləmi,  Ascomycotaşöbəsi,  Euascomycetessinfi, 
Helotiales sırası, Sclerotiniaceaefəsiləsi, Sclerotiniacinsi 
Sinonimləri: 
Peziza sclerotiorum Lib., Sclerotinia libertiana Fuckel.,Whetzelinia sclera-
tiorum (Lib.)  
Biolojiqrupu: 
Nekrotrof 
 

200
 
 
XəstəlikAzərbaycandaolduğukimiQafqazındağətəyirayonlarında, 
Ku-
bandavəs.  zonalardarastgəlinir.  Havasırütubətlirayonlarda,  xüsusilətorpaqhəd-
dindənartıqrütubətləndikdəxəstəlikzərərlitəsirinidahadastimullaşdırır. 
Qarğıdalınıngövdəsininaşağıhissəsindələkələrəmələgəlir. 
Belələkələrpatogeninmitselindənibarətağörtükləörtülür.  Tədricəntoxumaçürüyür, 
yoluxmayerlərindəgöbələyinsklerosiyalarıəmələgəlir. 
Onlartündqəhvəyirəngli, 
qeyri-düzgünformalı,  diametri  5  mm-əqədərdir.  Sklerosiyalartorpaqdavəbitkiqa-
lıqlarındasaxlanılır. 
Rütubətlişəraitzamanısklerosiyalardaapotesilərbaşve-rirlər, 
hansıki, 
daxilindəkisələraskosporlarlaəmələgəlirlər.Askosporlar 
bitkilə-
rinyoluxmamənbəyidir. 
Xəstəliyininkişafınayağmurluhavavəyüksəkrütubətönəmverir. 
Qarğıdalıgövdələrininyoluxmasınəticəsindəbitkilərzəifinkişafedir, 
nəti-
cədəməhsuldarlıq 10%-əqədəraşağıdüşür. 
Mübarizətədbirləri.Xəstəlikləmübarizədərayonlaş-
dırılmışhibridvəsortlardanistifadəönəmlidir. 
Lakinbuhibridvəsortlarxəstəliyəqarşıdavamlılıqgöstərməlidirlər. 
Yüksəkaqrofonyaradılmalı, 
balanslaşdırılmışgübrənormala-
rındanistifadəedilməlidir. 
Səpintorpağıntemperaturumüsbət 
9-
12
0
Cçatdıqdaaparılmalı, 
növbəliəkindövriyyəsinəəməledilməlidir. 
Cərgəvəbitkiaralarınındaimişlənməsi, 
havalanmanındüzgüntəşkiledilməsi, 
eləcədəbaşlıcaxəstəlikvəzərərvericilərindaşıyıcılarıolanalaqotlarınaqar-
ş
ımüntəzəmmübarizətədbirləriaparılmalıdır.  
 
Qarğıdalınınseptoriozu - Septoria maydis var. mojor Panas. 
 
Təsnifatdayeri: 
Fungi  vəya  Mycota  aləmi,  Anamorfic  fungi  şöbəsi,  Coelomycetessinfi,  
Pycnidiales sırası,  Sphaeropsidaceaefəsiləsi, Septoriacinsi 
Biolojiqrupu: 
Nekrotrof 
 
Ş
imaliQafqazın, UkraynavəBelorusunqarğıdalıəkinlərindərastgəlinir. 
Ə
dəbiyyatməlumatlarındagöstərilirki,  Rusiyadatörədicinin  2  növütapıl-mış-
dır: S.maydisvəS.zeae. 
S.maydisgöbələyiyarpağındamarlarıboyuncatündhaşiyəliuzunsovlə-
kələrəmələgətirir. 
Yoluxmuştoxumanınepidermisialtındaşarşəkillipiknidlərinkişafedirlər. 
Onlarındiametri  100  mkm-ayaxındır.  Konidilər  (piknosporlar)  si-lindrik,  3 
vəyadahaçoxarakəsməli, uclarıəyri, rəngsizdirlər. 

201
 
 
Küllimiqdardayağanyağışlarxəstəliyininkişafınaəhəmiyyətlitəsirgös-
tərir.Yarpaqlarınyoluxmasınəticə-
sindəbirsırabiolojiproseslərinpozulduğuqeydedilir. 
Mübarizətədbirləri.Xəstəlikləmübarizədənisbətəndavamlısortvəhib-
ridlərdənistifadə, 
ə
həmiyyətliaqrotexnikitədbirlərkompleksinədaxildir.  Xəstə-
liyəqarşıimmunsortlaryoxdur. 
Sahəninbitkiqalıqlarındantəmizlənməsi, 
mün-
təzəmolaraqalaqotlarınaqarşımübarizəvəoptimalgübrənormalarınınveril-
məsizəruritədbirlərdəndir. 
 
Qarğıdalının toz sürməsi - Sorosporium reilianum 
(Kuehn.) McAlp. 
 
Təsnifatdayeri: 
Fungi və ya Mycota aləmi, Basidiomycota şöbəsi, Ustilaginomycetes sinfi, 
Ustilaginales sırası, Ustilaginaceae fəsiləsi, Sorosporium cinsi 
Biolojiqrupu: 
Biotrof 
 
Tozsürmə-qarğıdalıbecəriləncənubrayonlardayayılmışdır. 
Kuban, 
Ş
imaliOsetiya, 
Stavropoldiyarıəkinlərindəsürətliinkişafıqeydəalınmışdır. 
Ə
dəbiyyatməlumatlarınagörəMoldovadaxəstəliyinyayılması  1980-1990-cıillərdə 
1,6-30% 
təşkiletmişdir. 
Buxəstəlikdünyaüzrəqarğıdalıəkinlərinin 
23%-
nitəşkiledənABŞəkinlərində, Braziliya, Hindistan, Argentinakimiəsasqarğıdalıbe-
cərilənölkələrdətez-tezkütləvisurətdəinkişafedir.  
Qarğıdalınıntozsürməxəstəliyiuzunillərdirki, 
ölkəmizinqarğıdalıplan-
tasiyalarındadagenişyayılmışvəciddiziyanvurur. 
XəstəlikxüsusiləyayaylarınisbətənmülayimkeçənŞəki-Zaqatala, 
Quba-Xaçmaz, 
Gəncə-Qazax, eləcədədağlıqvədağətəyirayonlardayayılmışdır. 
Tozsürməqarğıdalınınhamaşçiçəklərini, 
süpürgəvəqıcalarınıyoluxur. 
Sirayətlənənsüpürgələrqaratozlanankütləyə, 
qıcalarqarakonusşəkillisporküt-
ləsinəçevrilir. 
Sporlarqarğıdalınınlifləriarasındayetişməyəqədərsaxlanılırlar. 
Yoluxmuşbitkilərböyümədənqalır,  çoxkollanırlar,  adətəncırtdanlaşırlar.  Xəs-
təliktörədicinininfeksiyamənbəyiuzunmüddəttorpaqdasaxlanılanteliospor-lardır. 
Teliosporlareynizamandadənciklərinsəthindədəqalaraqinfeksiyamən-bəyikimiişti-
rakedirlər. 
Onlarşarvəyaellipsşəkilli, 
kiçiktikanlıdır. 
Qışla-
madansonrateliosporlardikariotikmitseləcücərirlər. 
Qarğıdalınıncücərtiləribitkinininkişafınınerkənmərhələsindəpatogenəhəssasdırlar. 
Dikariotikmitselcücərtiyədaxilolur. Tədricəngövdəüzrəhərəkətedərəkqıcavəsüpür-
gəyəçatırvəonlarısürməyumaqlarınaçevirir. 
Sporlarye-

202
 
 
tişdikdənsonrasürmətopasındanüzülürlər, 
torpağaçökürlərvəyaqıcalara, 
dənciklərədüşürlər. 
XəstəliyintörədicisiilkdəfəMisirdəsorqoüzərindətapılmış, 
sonraĐtaliyadaqarğıdalıdaaşkaredildikdənson-ratəsviredilmişdir. 
Ölkəmiz-
dəqarğıdalınıntozsürməsininyayılmasıhaqqındadaədəbiyyatməlumatlarımövcuddu
r. 
Tozsürməxəstəliyitörədicisininekoloji-coğrafipopulyasiyalarıpatogenli-
yinəvəhidrotermikiamillərətələbatınagörəfərqlənirlər. 
Yoluxmadərəcəsibirçoxhallardaqarğıdalınınsəpinmüddətindənasılıdır. 
Opti-
malsəpinmüddətlərin-dəxəstəliyininkişafıgecsəpinlərənisbətən  3-4  dəfəkiçikdir. 
Göbələkəsasənyüksəktemperaturşəraitindəyoluxmaverir. 
Xəstəliyininkişafıüçünoptimaltemperatur 
28-30
0
C-dir, 
lakinyayaylarındaarabirdüşənyağışlarpatogenindahaşiddətliinkişafınamünbitşərait
yaradır.  Bunagörədəxəstəlikcənubrayonlarıüçünxarakterikdir.  Xəstəliktörədici  4-
5 ilmüddətindəhəyatiliyinisaxlayabilir. 
Qarğıdalıəkinləriardıcıleynisahələrdəolduqdaxəstəliyinzərəriartır. 
Bit-
kininistehsalatəkinlərindəyoluxma  10-25%  olduqda,  məhsulitkisi  1,1-40%  təş-
kiledir. Xəstəlikgizliinkişafedərəkdüzünəvədolayıitkilərəsəbəbolur. 
Mübarizətədbirləri.Yüksəkaqrotexnika, 
növbəliəkinəəməledil-
məsixəstəlikləmübarizədəəsasvasitələrdəndir. 
Optimalmüddətlərdəsəpinaparılmasızəruridir. 
Eynisahəyəqarğıdalının 
3-4 
ildənsonraqaytarılmasıməsləhətgörülür. 
Adətəntoxumlarındərmanlan-
masıbitkiləriqismənxəstəlikdənazadedir. 
Sonillərölkəmizinpestisidbazarınadaxilolan  50%-lipentatiurami.t.-  2  kq/t,  75%-
livitavaks  200  i.t.–2,5  kq/t,  19,5%-libaytanuniversali.t.-3  kq/tvəs.  kimiprepa-
ratlaryüksəksəmərəlilikgöstərir.  
 
Qarğıdalının qovuqlu sürməsi - Ustilago zeae (Beckm.) Ung. 
 
Təsnifatdayeri: 
Fungi və ya Mycota aləmi, Basidiomycota şöbəsi, Ustilaginomycetes sinfi, 
Ustilaginales sırası, Ustilaginaceaefəsiləsi, Ustilago cinsi 
Sinonimi: 
U.maydis (DC.) Cda. 
Biolojiqrupu: 
Biotrof 
 
Xəstəlikpraktikiolaraqqarğıdalıbecərilənbütünrayonlardarastgəlinir. 
Ə
dəbiyyatlardagöstərilirki, 
qovuqlusürməninilkinmənbələrikeçmişSovetĐttifaqınınikiqarğıdalıbecərənQafqaz
vəMoldovaəraziləridir. 
BuyerlərdənxəstəliktörədicitoxumvasitəsiləUkrayna, 

203
 
 
BelorusvəRusiyaərazilərinədaşın-mışdır. 
Azərbaycandabuxəstəliyəhəmkiçikfermertəsərrüfatlarında, 
həmdəsənayeəhəmiyyətliəkinlərdərastgəlinir.  Patogengetdikcəyayılmaarealınıge-
nişləndirir. 
Qarğıdalınınqovuqlusürməsibitkininbütünhissələrində, 
ə
nçoxuisəgövdəvəqıcalardapatolojitörəmələr 
(hall, 
ş
işlər) 
ə
mələgətirir. 
Adətənbirincitörəmələr,  qovuqlar,  kökboğazında,  sonrayarpaqvəgövdələrdə, 
dahasonrasüpürgəvəqıcalardaformalaşırlar. 
Yarpaqlaryoluxanzamanqovuqlarştrixliqırışlarqrupuşəklindəmüşahidəolunur. 
Süpürgələrdəayrı-ayrıçiçəkləryoluxurlarvəkiçiköl-
çülükisəşəkilliqovuqlarəmələgətirirlər. 
Gövdəvəqıcalardairitörəmələr- 
qo-
vuqlarformalaşırlar.  Beləqovuqlarındiametribəzən  30  sm-əçatır.  Törəmələrdə-
qovuqlardagöbələyinteliosporlarıformalaşırlar. 1 sm
3
qovuqtoxumasında 370 mln. 
sporəmələgələbilir. 
Teliosporlarşarşəkilli, 
tünd-qəhvəyi, 
8-15 
x 
7-10 
mkmölçülükiçiktikanlıdır. 
Onlarcücərirlərvəbuzamandikariotikmitselvəyaspo-
ridiəmələgətirirlər. Qovuqlarınəmələgəlməsitəxminənikihəftəmüddətindəbaşverir. 
Törəmələrdə-qovuqlardayetişənsporlarcücərməqabiliyyətinəmalikolmaqla, 
bitkininbütünvegetasiyadövrüyoluxmaverəbilir.  
Ustilago 
zeae 
göbələyibitkidədiffuzolaraqyayılabilmir. 
Bunagörədəhərbirqovuqyalnızyoluxmayerindəəmələgəlir. 
Bupatogeninbirxüsusiyyətidəondanibarətdirki, 
yalnızvegetativhüceyrələriyoluxdurur. 
Qıcanındənindəperi-
karpiyanınxariciörtüyüsirayətlənir, 
mitselrüşeymədaxilolabilmir. 
Cavanyu-
murtalıqlaryoluxanzamanatrofiyayauğrayırlar. 
Süpürgələrdəsürməqovuqlarıtozcuğunayaqcığındavəçiçəkyanlığındabaşverir. 
Buzamantozcuğunörtüyüdəsirayətlənir.  
Quruteliosporlarhəyatilikqabiliyyətlərinidördiləqədərsaxlayabilir. 
Təbiişəraitdəonlaryağışvəəkinsularıilədaimislandığındantezlikləcücərməqabiliy-
yətiniitirirlər. 
Lakintorpaqdakıkəltənyumrularınıntərkibindəolanteliosporlarsuiləpisislandığında
npayız,  qışvəyazmüddətindəməhvolmurlar.  Yazdator-paqişlənərkən  (şumlama, 
malalama, 
diskləmə) 
kəltənlərdağılır, 
sporlarküləkləyayı-
laraqqarğıdalıbitkilərininilkinyoluxmasınasəbəbolurlar. 
Çoxnadirhal-
lardatəsadüfəntoxumunsəthindəqışlayanteliosporlarilkininfeksiyakimitəq-
dimolunabilirlər.  
Xəstəliyəqarşıbitkilərinyüksəkhəssaslığı, 
süpürgələ-
mədənsüdyetişməfazasınaqədərolanmüddətdir. 
Budövrdəqarğıdalıbitkiləriqovuqlusürməxəs-təliyinintörədicisiUstilago 
zeae 
göbələyinəqarşıhəssasmünasibətgöstərirlər. 

204
 
 
Dünyanınmüxtəlifölkələrindəqovuqlusürmənintez-tezepifitotiyaşəklindəya-
yılmasıdabusəbəbləizaholunur.  
Qovuqlusürmənininkişafdərəcəsitorpağınrütubətindənasılıdır. 
60%-
dənaşağıvəondanyuxarıtorpaqrütubətindəbitkilərinyoluxmasıdaimyüksəkolur. 
Teliosporlarıncücərməsiüçünminimaltemperatur  0-5
0
C,  optimal  20-30
0
C-
dir.  Törəmələrinəmələgəlməsiprosesi  21
0
C-dənaşağıtemperaturdadayanır.  Te-
liosporlaryüksəktemperaturdadahayaxşıcücərirlər.  Torpaqdasporlar  3  iləqə-
dərsaxlanabilirlər. 
Gecsəpinlərdədəqarğıdalınınyoluxmasısürətlənir. 
Qarğı-
dalınınvegetasiyasıdövrüuzunmüddətligüclürütubətonunqovuqlusürməiləsira-
yətlənməsiniməhdudlaşdırır, 
ə
ksinəyüksəktemperaturvərütu-
bətinbitkilərüçünqeyri-bərabərtəminatıyoluxmanıgücləndirir. 
Sıxəkinlərdəqovuqlusürməiləsirayətlənmənistimullaşdıranamilləndəndir. 
Qarğıdalınıngövdəvəqıcalarıyoluxanzamanxəstəlikdahazərərlidir. 
Buhaldaməhsuldarlıq  25-30%-əqədərazalır,  məhsulunazalmasıeynizamandayo-
luxmamüddəti, bitkininhansıorqanınınyoluxması, qovuqlarınmiqdarındanasılıdır.