 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik

 
Bel
əliklə, Quzey Qafqazda formalaşan iber-qafqaz dillərinin hər üç 
qolu il
ə türklərin kontaktı olmuşdur. Bu dillərdə aslan, bars, qaplan kimi 
yabanı heyvan adlarının türk dilindən alınması göstərir ki, onlar bu sözləri 
Quzey Qfqaza Ön Asiyadan g
ələn türklərdən almışlar. Tarix boyu Qafqaz 
türk 
boylarının yolunda körpü rolunu oynamış və bu körpüdən keçən türk 
boyları istər-istəməz iber-qafqaz xalqları ilə yaxın təmasda olmuşlar. 
2. Oset (Osetin)  
Qafqaz 
dağlarının quzey və güney yaxalarında iki bölgə təşkil edən 
Osetiya irani dild
ə danışan oset (osetin) xalqının yurdudur. Əsasən, iron 
v
ə diqor dialektlərinə ayrılan oset dilində türkizmlər daha çox diqor dia-
lektind
ədir. Ola bilsin ki, vaxtilə Daryol keçid bölgəsində məskunlaşmış 
düg
ər türk boyundan bəzi tayfalar osetlərə qarışıb. V. İ. Abayevə görə, 
osetl
ərin formalaşmasında hansısa türk boyunun iştirak etməsi şübhəsizdir.
577
 
Çünki oset folkloru v
ə dilində türkizmlər dərin iz buraxmışdır. Özəlliklə, 
nartlar haqqındakı rəvatətlərin qəhrəmanları türk adları daşıyır. Oset di-
lind
ə  yazılı  qaynaqlar  olmdığından  onların  qədim  dövrü  haqqında  bilgi 
d
ə yoxdur.  
 
576
 
ТДЯК, 1982, 82-83; Bu baxımdan, iber-qafqaz dillərinin qədim əlaqələrinə işıq tuta 
bil
ən hər bir söz dəyərlidir. Təəssüf ki, ölkəmizdə Dilçilik İnstitutu, onlarla dilçilik ka-
fedrası, yüzlərlə dilçi alim olmasına baxmayaraq, hələ bir dəfə də quzey qonşularımızın 
dilind
ə işlənən türkizmləri toplamaq üçün ekspedisiya təşkil edilməmişdir. 
577
 
Абаев, 1935, 93; Oset dilində Dzorqa //corqa (yorğa at) tipli alınmalar qıpçaq dili 
il
ə kontakta işarə edir (Abdullaev, 1982, 39); İranşünas alimlərin bəzisi «oset» kartını 
elmi  spekulyasiya  vasit
əsinə  çevirib,  onları  böyük  skit  toplumunun  Qafqazda  qalığı 
kimi  verm
əyə  cəhd  edirlər.  Onlarla  skit  boyları  içində  bir-iki  irani  tayfanın  olması 
t
əbiidir,  lakin  bunu  şişirdib,  skitlərin  hamısını  irani  xalq  saymaq  elmi  gerçəklikdən 
uzaq
dır. 
 
309 
                                                 

3. Fin-uqor  
X
əzər dənizindən quzeydə yerləşib, doğu sınırı Ural dağlarını əhatə 
ed
ən, batıda isə sınırları Oka çayına qədər uzanan bölgələrdə, İtil çayının 
orta axarlarında və Kama çayı boyu yaşamış tayfalar Ural dil ailəsinə mən-
sub olub, sonralar finuqor v
ə samodi qollarına ayrılmışdır. Finuqor proto-
dilinin  parçalanma  dövrünü  uzmanlar  4-5  minil  önc
əyə aid edərək, türk 
v
ə finuqor xalqlarının kontaktını da həmin çağla bağlayırlar:
 
«Finuqor v
ə 
türk dill
əri arasındakı ortaq
 
sözl
ər aydın göstərir ki, bu dillərin yaxın əla-
q
əsi şübhəsiz finuqor kök dilinin hələ dağılmadığı çağda olmuşdur».
578
 
Ola bilsin ki, finuqor boyla-
rının  ayrı-ayrı  qollara
 
ayrılmasına 
türkl
ərin  m.ö.  IV  minilin  ortala-
rından başlanan ilk böyük köçləri 
s
əbəb olmuşdur. Hər halda, artıq 
III  minild
ə  quzeyə  gedən  türklər 
finuqor  Atayurdunda  yerli  xalqla 
qarşılaşmışdır.  Finuqor  dillərində 
meşə (metsə) sözünün hətta fin və 
eston  dill
ərində işlənməsi də gös-
t
ərir  ki,  bu  sözü  finuqor  yurduna 
aparanlar  Az
ərbaycandan  getmiş-
l
ər.
 
Finu
qorların  məskunlaşdıqları 
bölg
ələrdə bir neçə Kür çayadı da 
özünü göst
ərir.
579
  
Tarix boyu X
əzərin quzeyindən batı və doğu yönlərə hərəkət edən 
köçl
ər
 
ist
ər-istəməz
 
finuqor
 
xalql
arının atayurdundan keçməli olurdu.
 
Bu 
bölg
ədən  keçib  doğuya  gedən  hindiran  boyları  ilə  təmasda  olmuş  yerli 
xalqın  dilində  murt//mort  «adam»  kimi  bəzi  hindiran  sözləri  qalmışdır. 
Müxt
əlif çağlarda buradan istər batıya, istərsə doğuya keçən türk boyları 
(subar, saqa, hun, 
qıpçaq və s.) yerli dildə dərin iz qoymuşlar. Qədimdən 
burada  m
əskunlaşan  protoçuvaş,  protobulqar  (prototatar),  protobaşqord 
boyları isə bəzi yerli boylarla qaynayıb qarışsa da, dillərini saxlamışlar. 
578 
ЯН СССР, III. 1966, 9-10; Maraqlıdır ki, qədim türklərin tarixi yaddaşını  əks etdirən 
Oğuznamə  gələnəyi  də  eyni  tarixi  verir: «Oğuz  xanın  zamanında  Çingiz  xan  zamanı-
qaça Tin v
ə Etil, Yayık - bu üç suvun yakasında Qıpçaqdan özgə il yox erdi. Tört mün 
yılqaça ol yerlərdə olturdılar» (Oğuznamə). 
579
 
Кобычев, 12. 
 
310 
                                                 

Finuqor  birliyi 
dağılandan sonra onların əsas kütləsi Atayurda ya-
xın bölgələrdə qalmış, bir qismi (fin, eston, karel) quzeyə, macarlar isə 
m.s.V 
əsrdə Etelközə, oradan Karpat istiqamətində batıya çəkilmişdir.
580
 
Quzey Qafqazda uqor, macar etnoniml
ərinin işlənməsi bəzi finuqor boyu-
nun güney
ə enməsini də göstərir. Bu köçlər nəticəsində finuqorların dörd 
qolu 
yaranmışdır: 
Baltikyanı-fin qolu: fin, eston, ijor, karel 
İtilyaxası qolu: moşka-mordov, erzya-mordov, mari 
Perm qolu: udmurt, komi-
zıryan, komi-permyak 
Uqor qolu: 
xantı (saam), mansı, macar 
Bu dill
ərin çoxu yazısız olmuş, macarlarda yazılı qaynaqlar yalnız 
XII-XIII 
əsrlərdən  sonra  başdaşı  yazıları  və  xristian  ədəbiyatı  şəklində 
ortaya
 
çıxmışdır.
 
Batıya gedən türklərə qoşulub, Mərkəzi Avropada məs-
kunlaşan macar xalqının böyük bir qolunu onların içində əriyən bulqar, 
hun, sekel, kuman türk boy
ları təşkil edir. Macarlar türk runik yazısından 
v
ə  latın  əlifbasından  istifadə  etmişlər.  Qədim  çağlardan  ayrı-ayrı  türk 
boyları ilə kontaktda olmuş finuqor xalqlarının dilində qədim yazılar ol-
masa da, 
onların dilində, folklorunda keçmiş əlaqələri əks etdirən istəni-
l
ən qədər bəlgə qalmışdır. 
Tipoloji  t
əhlil ilə  Andronovo  kulturunun  İranla və  arilərlə  əlaqəsi 
olmadığı  nəticəsinə  gələn  K.Yettmar  bu  kulturun  hətta  Türkmənistanın 
güney bölg
ələrinə də gəlib çatmadığını yazır və qeyd edir ki, Andronovo 
kulturunun 
yaranması,  inkişaf  etməsi  və  yayılması  iran  və  ya  hindiran 
boylarına
 
aid  deyil.
581
 Bu  fikri 
başqa mütəxəssislərin də müdafiə etməsi 
b
əllidir.
582
 
Əvvəllər  Andronovo
 
kulturunun
 
Yenisey 
yaxasında
 
yaranıb,
 
X
əzərin quzeyinə doğru batıya yayıldığı güman olunurdu, lakin son təd-
qiqatlar bu 
miqrasiyanın əks istiqamətdə getdiyini ortaya çıxarmışdır. Bu 
is
ə o deməkdir ki, m.ö. II minilin ortalarından sonra finuqor yurdundan 
heyvandar-
əkinçi boylarının Altaya doğru miqrasiya etməsi
 
5-6 
əsr öncə 
Afanasyevo  kulturu 
daşıyıcılarının marşrutunu təkrar etmişdir və hər
 
iki 
köçd
ə
 
finuqor 
boyları ilə türk boylarının birgə köçü istisna deyil. 
 
580 
Энрико Сий, 1981. 
581
 Jettmar, 1956, 330-342. 
582
 
Сарианиди, 1977, 149; Гамкрелидзе - Иванов, 918. 
 
311 
                                                 

4. Slav 
boyları  
Qarad
ənizin  quzey-batısı  hindavropa  xalqlarının  Atayurdu  sayılır. 
Protohindavropa dili burada 
dağılandan sonra balto-slav, roman-german, 
hind-iran  kimi  bir  neç
ə qola parçalanmış, sonralar bu qolların daxilində 
d
ə ayrılmalar baş vermişdir. Ön Asiyadan qalxıb Azərbaycan üzərindən 
Quzey-Qafqaza  keç
ən prototürk boylarından bəziləri buradan Orta Avropa 
bölg
ələrinə də sızmışlar. Bunların protoslav və protogerman boyları ilə 
qarşılaşması türk-slav və türk-german əlaqələrinin yaranmasına səbəb ol-
muşdur. Belə əlaqələr sonralar Avropaya gedən saqa-qamər, as, hun, avar, 
peçeneq, kuman-
qıpçaq və sair türk boyları ilə də davam etmişdir. 
Türkl
ərin hindavropa 
xalqları  ilə  əlaqəsi  təkcə 
Avropada  deyil,  Orta  v
ə 
Ön  Asiyaya  miqrasiya 
et
miş hindavropalılarla da 
ol
muşdur.  Ön  Asiyaya 
g
ələn  het,  hay  və  pers-
l
ərlə  əlaqədən  yuxarıda 
b
əhs  etmişdik.  Franklin 
Folsomun  protohindav-
ropa  Atayurdu  v
ə  bura-
dan  miqrasiya  yönl
ərini 
verdiyi bu cxemd
ə arilə-
rin (hindiran) Hindistana 
v
ə  İrana  gəlişi,  slavların 
doğuya  və  quzey-doğu 
bölg
ələrə yayılması əks olunmuşdur:  
Q
ədim balto-slav və german-slav əlaqələri göstərir ki, hindavropa 
ail
əsindən  qopan  protoslav  boyları  öncə  Avropanın  quzey  bölgələrində 
m
əskunlaşmış,  sonralar güney  və  doğu  yönlərə  köçmüşlər.
583
 Protoslav 
boyları  ilə  protogerman  boylarının  təmas  xətti  m.ö.V-III  əsrlərdə  Oder 
hövz
əsi idisə, artıq qot (vestqot) boyları ilə əlqə m.s. I-IV əsrlərdə Visla 
v
ə Dnestr hövzələrində görünür.
584
 Hun 
çağına aid tarixi sənədlərdə nə 
583
 Bu  köçl
ərin  nəticəsində  parçalanan  protoslavlardan  törəyən  batı,  güney  və  doğu 
slavlardan  sonralar  serb,  xorvat,  makedon,  çex,  slovak,  bolqar,  polyak,  rus,  belorus, 
ukrayna v
ə sair slav xalqları yaranmışdır. 
584
 
Мартынов, 1983, 15. 
 
312 
                                                 

slav 
adı,  nə  də  slav  boyları  xatırlanmır,  onlar  yalnız  Avropada  hunları 
əvəz edən avarlar ilə tarix səhnəsinə çıxır.
585
 Avropada  Hun 
imperiyası 
çök
əndən sonra Dnepr, Erdel və Tuna çayının aşağı yaxalarından Balkana 
köç
ən slav boyları VI-VII əsrlərdə yarımadanın orta, doğu və güney böl-
g
ələrində  məskunlaşmışlar.
586
 Avar  türk  dövl
ətinin  zəiflədiyi  630-dan 
son
rakı  çağlarda  isə  protoserb-xorvat  boyları  da  batı  bölgələrdə  yerləş-
mişdir. 
İlk  dəfə  III  minilin  ortalarında  quzeyə  qalxan  prototürk  boyları 
Maykop kulturu 
çağında yerli qafqazdilli boyların içində ərimişlər, lakin 
II  minilin 
ortalarından sonra həmin yolu keçən qamər,  saqa türklərin-
d
ən fərqli olaraq, as boyları Azaq və Qaradəniz yaxalarından daha quzey 
bölg
ələrə qalxıb uzun müddət protoslav və protogerman boyları ilə iç-içə 
yaşamışlar.  Ümumiyətlə,  Güney  Rusiya  stepləri  -  Qıpçaq  çölü  Monqol 
istilasına  qədər  saqa,  hun,  avar,  bulqar,  xəzər,  oğuz,  peçeneq,  qıpçaq-
kuman  v
ə  başqa  türk  boylarının  ən  azı  iki  minil  tapdağı  altında  qalan 
torpaqlardır. Ancaq bu türk boylarından çoxu zaman-zaman slavlar için-
d
ə  əriyib  dilini  itirmişdir.  Bu  cür  assimilyasiya  Altun  Ordu  dağılandan 
sonra da özünü göst
ərir. Belə ki, tanınmış rus zadəgan sülalələri sırasında 
türksoylu  n
əsillərin  önəmli  yer  tutması  buna  əyani  sübutdur.
587
 Y.  R. 
Daşkeviç  monqol  istilasına  qədərki  türk-slav  əlaqələrini  əks  etdirən 
qaynaq
ların əhəmiyəti haqqında yazır: «Türk xalqları haqqında məlumat 
ver
ən  qədim  rus  bəlgələri  korpusunun  elmi  səviyədə  tərtibi  türklərin 
dilini,  kulturunu,  m
əişət  və  tarixini  dərindən  öyrənməyə  yardım  edə 
bil
ər».
588
 
İslamaqədər türk-slav əlaqələri slavların da mifologiya, folklor 
v
ə dilində dərin iz buraxmışdır. Görünür, kiril əlifbasının yaranmasında 
runik 
yazı gələnəyi olan bulqar türklərinin təsiri böyük olmuşdur.
589
 
585
 
Менгес, 1979, 40-43. 
586
 Feher, 1984, 37. 
587
 Prof. N. A. Baskakovun 
tanınmış rus soyadları sırasında müəyyən etdiyi üç yüz türk 
soyadını daşıyanlar rus elmi,  ədəbiyatı, mədəniyəti və hərb sənətinin Bulqakov, Şere-
metyev, 
Daşkov,  Tuxaçevski,  Uşakov,  Suvorov,  Timiryazev,  Raxmaninov,
 
Karamzin, 
Aksakov, Turgenyev, Buxarin, Piroqov kimi 
tanınmış simalarıdır
 
(Баскаков, 1992).
 
588
 
Дашкевич, 1984, 68. 
589
 Kiril 
əlifbasını IX əsrdə yaradan Konstantinə (=Kiril) Venesiyada verilən «dini ədə-
biyat y
əhudi və yunan-latın dillərində olduğu halda, nə üçün slav dilinə yeni əlifba dü-
z
əldirsən?» sualına belə cavab verir: «Biz bilirik ki, tanrıya dua edən erməni, pers, iver, 
 
313 
                                                 

Avropada  bugün  ön
əmli çəkisi olan slavdilli xalqların ulu əcdadları ilə 
türkl
ərin  İslamöncəsi  əlaqəsi  birbaşa  mövzumuzla  bağlı  olmadığından 
burada 
yalnız  qədim  slav-türk  əlaqələrini  bolqar,  rus  xalqlarının 
əcdadları ilə türklərin əlaqəsi üzərində gözdən keçirəcəyik, çünki türklü-
yünü  itir
ən  ayrı-ayrı  türk  boylarının  assimilyasiyaya  uğraması  olayına 
«Doqquz  Bitik»  boyu  d
əfələrlə bulqar türklərinin bolqar slavlarına çev-
rilm
əsi faktı örnək kimi verilir. Belə ki, xristianlığı qəbul edən bulqarların 
slavlaşması olayı tarixi sənədlərdə əks olunmuşdur.  
 Son üç 
əsrdə slav və rus adları üzərində aparılan araşdırmalarda bu 
sözl
ərin mənşəyi, etimologiyası tam izahını tapmamışdır. Həmin sahədə 
h
ələ də davam edən mübahisələrə qoşulmasaq da, qeyd etməliyik ki, hər 
iki etnonim k
ənardan verilən addır. İlk dəfə slav (saklab) etnoniminə VI 
əsrin sonunda Tuna (Dunay) çayının quzeyində yaşayan və avarlara tabe 
olan 
boyların adında sklab (Σκλαβιν) şəklində avar kağanı ilə bağlı  olayda 
rast g
əlmək olur, VII əsrin sonunda isə slav adı II Yustinianın yürüşü ilə 
bağlı  bulqarlarla  yanaşı  çəkilir  (κατά  Σκλαυινίας  καί  βουλγαρίας).
590
 
Sonrakı  türk,  ərəb  və  fars  dilli  qaynaqların  saqlab  şəklində qeyd  etdiyi 
boylar da 
İtil bulqarlarına aid bölgədə yaşayırdı.
 591
  
İlk rus eli «Kiyev Rus dövləti» (X-XII) sayılır. Belə ki, qədim rus 
qay
naqlarında Novqorod və ya Vladimir şəhərlərindən Kiyev bölgəsinə 
getm
ək «Rus elinə» getmək sayılırdı.
592
 Kiyev bölg
əsi isə ilk rus dövləti 
yaranana  q
ədər  Xəzər  imperiyasının  əyaləti  idi.  Azaq  yaxalarında  slav 
boyları yalnız X əsdən görünməyə başlasa da, bəzi qaynaqlar X əsrin or-
talarında yağma məqsədilə bir bölük rusun gəmilərlə Azərbaycana gəldi-
yini v
ə Xəzərdən Kür çayına keçib Bərdəyə girdiyini qeyd edir.
593
  
avazq,  soqd,  qot,  obr  (avar),  turk  (türk),  kozar  (x
əzər),  aravlı  (ərəb),  misir  və  başqa 
xalqların öz yazıları vardır»
 
(Дзидзигури, 1968, 52). 
590
 
ЭНБИСП, 195. 
591
 
B
əzi mütəxəssislərə görə, əvvəllər rus adı Skandinav varyaqlarına aid idi. Qaynaqlar 
göst
ərir ki, varyaqlara slavlar rous, bizanslılar οί ρώς, ərəblər rūs deyirdi. Bulqar türk-
l
əri kimi slavlar içində əriyən varyaqların da adı indiki rus xalqının adına çevrilə bilərdi. 
Bu da mümkündür ki, Tuna 
slavları türk boyu olan bulqar (bolqar) adını saxladığı kimi 
X
əzər dövləti dağılandan sonra doğuya sızan slavlar da İtil yaxasındakı finuqor və ya 
türk 
boylarından olmuş saqlab və rus (urus) adını mənimsəmişlər.
 
 
592
 
Покровский, 1933, 119. 
593
 «Ruslar 
Marağa tərəfə də getmişdilər. Orada onlar çox meyvə yemiş və vəba xəstə-
liyin
ə  tutulmuşdular.  Onlarda  xəstəlik  və  ölüm  çoxalmışdı…  Mərzbanın  əskərləri  isə 
ruslarla 
vuruşur  və  rusların  arasında  vəba  xəstəliyi  get-gedə  artırdı.  Ruslar  ölülərini 
silahı ilə birlikdə basdırırdılar. Ruslar qayıtdıqdan sonra müsəlmanlar qəbirlərdən çox 
şey çıxartdılar»
 (
Ибн ял
-
Ясир
, 
118-119). 
 
314 
                                                                                                                        

Az
ərbaycana gələn həmin rusların slav, varyaq (vikinq) və ya türk 
m
ənşəli  olması  bəlli  deyil.  Rusların  öncə  ant  adlanması  və  ya  Norman 
m
ənşəyi haqqında çox yazılsa da, rusların türk və finuqor layı az tədqiq 
olunmuşdur. Halbuki, digər protoslav boyları kimi, rusların əcdadları da, 
I minil boyu Avropaya ged
ən türklərlə iç-içə olmuşlar. Monqol istilasına 
q
ədər XI-XII əsrlərdə də Qıpçaq çölünün batı bölgələrində Tuqorkan və 
Bonyakın, doğudasa Şarukan və Konçakın başçılıq etdiyi qıpçaq xanlıqları 
il
ə rus knyazlıqları arasında sıx əlaqə vardı.
 
Kiyev 
knyazları hakimiyətdə 
ortaya 
çıxan  problemləri  çyornıe  klobuki  (qaraqalpaq)  adlanan  boyların 
yardımı ilə çözür, qonşu knyazlarla aparılan savaşlarda onlara güvənirdi-
l
ər.
594
 Kiyevin  Sv.Sofia  m
əbədində  XI  əsrə  aid  türkcə  belə  bir  yazı 
vardır:  
Tatük Küc popin Belovejskiy Bök
ə çuası İvan çurabi bojue ölti.  
Ölti alba bu.  
Q
ədim rus salnamələrində isə türk şəxs, boy və oymaq adları bol-
bol 
işlənir. «İqor polku haqqında söz» dastanında xeyli türk sözləri var-
dır.
595
 Bel
ə  ki,  knyaz  İqorun  yürüşü  haqqındakı  «İpatevski» 
salnam
əsində belə deyimlərə rast gəlmək olur :  
         «V
ə onda Köbək Karlıyeviçi iki oğlu ilə, İzay Bilükoviçi və onun 
qardaşı  Bokmışı,  Osaluku,  Barakı,  Tarxı,  Danili  və  həmçinin  Sodvak 
Kulobiçi d
ə əsir aldılar və orada Koryaz Kalatanoviçi, Tarsuku və hədsiz 
sayda 
başqalarını öldürdülər»; «Və İqor dedi: Düşünürəm ki, bütün Polo-
vets torpa
ğını (elini) - Konçakı və Koz Burnoviçi (burunoba) və Toksobiçi 
(tokuzoba, Kolobiçi (koloba) v
ə Yetebiçi (yetioba) və Tertrebiçi
 
(dörtoba v
ə 
ya terteroba)
 
üz
ərimizə qaldırmışıq».
 596
 
594
 Rus  dövl
ətində  bir  neçə  əsr  sonra  ayrı-ayrı  boylardan  seçmə  süvari  alaylarındakı 
döyüşçülər kazak adlandığı kimi, görünür,  çyornıe klobuki adı altında da peçeneq, tork, 
berendey  (
baranlı), koyu, kaspiç, polovets (kuman), turpey və başqa  türk boylarından 
olan 
döyüşçülər vardı.  
595
 
Сулейменов, 1975; Менгес, 1979; Баскаков, 1985. 
596
 «
И  взяли  в  плен  тогда  Кобяка  Карлыевича,  с  двумя  сыновями,  Билюковича 
Изая,  и  брата  его  Бокмыша,  Осалука,  Барака,  Тарха,  Данила  и  Содвака  Куло-
бичского также пленили, и Коряза Калатановича тут убили и Тарсука, а прочих - 
без  счета»;  «И  сказал  Игор:  Вот  думаю,  что  собрали  мы  на  себя  всю  землю 
Половецкую - Кончака, и Козу Бурновича, и Токсобича, Колобича, и Етебича, и 
Тертробича» (ПЛДР, 347, 355). 
 
315 
                                                 

Miladdan son
rakı minillikdə Doğu Avropanın geosiyasi durumunu 
turk 
boylarının ardıcıl olaraq qurduğu siyasi qurumlarsız təsəvvür etmək 
mümkün 
deyil. 
Bölg
ədə 
hökmranlıq  edən 
türk 
boyları 
burada  bir-birinin 
ardınca  qüdrətli 
Hun, 
Avar, 
Bulqar,  X
əzər  və 
sair  dövl
ətlərini 
qurmuşdu:  
Tarix kitab-
la
rında  türk  boy-
larının  Avropaya  köç  tarixi  adətən  «xalqların  böyük  köçü»  adı  altında 
verilir  v
ə güya bu köç II əsrdən başlanır. Əslində, bu, Avropadakı yerli 
xalqları  II  əsrdən  hərəkətə  gətirən  türk  boylarının  daha  öncə  başlanmış 
böyük  köç  da
lğasının  təsiri  idi.  Bəzi  prototürk  və  türk  boylarının  (as, 
qam
ər, saqa, ağacəri və s.) Avropaya köç tarixi eradan əvvəlki minillərə 
aiddir.  Sonralar  bura  g
ələn  türk  boyları  ulu  dədələrinin  yolunu  təqib 
etmişlər.  Belə  ki,  bulqar  boyları  I  minilin  ortalarında  Böyük  Bulqar 
(
Μεγάλη  Βουλγαρια)  dövlətini  gələnəksəl  olaraq  Azaq  dənizi  yaxasında 
h
ələ m.ö.VIII-VII əsrlərdə qamər-saqa boylarınn oturduğu bölgədə qurdu. 
Türkl
ərin  sayı  Avropada  çox  idi.  Belə  ki,  uzmanların  yazdığına  görə, 
t
əkcə  aparıcı  boyu  kəngərlər  olan  peçeneq  boyları  konfederasiyasının 
400 min süvari 
döyüşçüsü vardı.
597
 
Avropaya 
axınla gələn türk boylarının tərkibində başqa dilli boylar 
da olurdu. Az
ərbaycan üzərindən quzeyə qalxan türk boyları konfederasi-
ya
sında qafqazdilli boyların, Orta Asiya, Güney Sibir bozqırlarından Av-
ropaya  g
ələn türk boylarının tərkibində isə iran, finuqor və monqoldilli 
tayfaların olması təbii idi. Bu baxımdan, Çin sınırlarından qalxaraq batıya 
yön
ələn və Avropanın göbəyində böyük imperiya quran hunlar da istisna 
t
əşkil etmirdi. Belə ki, Atillanın birinci xanımı Arıkan, oğulları İrnek, El-
lak, Dengizik, 
atası Muncuq, əmisi Oktar təmiz türk adı daşısa da, hunla-
rın türk-monqol qarışıqlı mələz bir xalq olması da mümkündür. Atillanın 
dig
ər əmisi Rua qerman adı daşıyır. Qaynaqların Oibars, Basıq, Kursıq, 
597
 Pritsak, 2000, 513. 
 
316 
                                                 

Eşkam, Atakam kimi qeyd etdiyi hunların adları türkcədir. Son iki addakı 
kam sözü is
ə Qamata adında olduğu kimi kahin anlamı daşıyır.  
Q
ədim  dünya  cahangirlərinin  sırasında  şərəfli  yeri  olan  Atillaya 
q
ədər hun başçıları Balamer, Uldin Karaton, Rua artıq hunların gücünü 
Avropada 
tanıtmışdı. 434-də hunların başçısı Rua Bizansa böyük yürüş 
hazırlığına başladığı dönəmdə ölür, lakin onu əvəz edən qardaşı oğulları 
Bleda v
ə Atilla Bizansdan alınan vergini ikiqat artırmağa nail olurlar.
598
  
İtil çayını II əsrdə keçən hunlar öncə Xəzər yaxalarında oturdular və IV 
əsrin  ortalarından  sonra  Azərbaycan  üzərindən  Anadoluya  bir  neçə  yürüş 
etdil
ər, V əsrdə isə Avropanın orta bölgələrinə üz tutdular. Hələ 412-də 
hun 
kağanının  Xəzər  yaxasında  olan  qərargahı  430-da  artıq  Tuna  yaxa-
sında  idi.  Atilla  öləndən  sonra  hunlar  başqa  türk  boylarına  qarışdılar. 
Bizans 
qaynağı 482-də Atillanın oğlu İrnekin başçılıq etdiyi kutriqur və 
utiqur 
boylarını da içinə alan bir bulqar konfederasiyasından bəhs edir.
599
 
VI 
əsrdə İtil-Don hövzəsində görünən bulqar adı altında macar (μάζαροι), 
onoqur  (
ονόγουροι,  ωνόγουροι)  və  uturqur  (ουτούργουροι,  ουτίγουροι) 
hun 
boyları  idi.  Onoqur  və  kutirqur  hunlarını  da  içinə  alan  avarlar  isə 
başçıları Bayan kağan (558-582) dönəmində xeyli güclənmişdilər. 
Avropanın  göbəyində  avar  türklərinin  qurduğu  dövlət  çox  qüdrətli  idi,  hətta 
Bizans o 
çağın nəhəng dövləti sayılsa da, imperator Tiberiusun vaxtında Avar dövlətinə 
598
 
Менгес, 1979, 38. 
599
 Tekin, 1987, 1; 
Менгес, 1979, 47. 
 
317 
                                                 

ild
ə  80  min  som  qızıl  verirdi.  Sonralar  bu  rəqəm  580-623-cü  illər  arasında  vaxtaşırı 
artaraq 200 min
əcən qalxmışdı.
600
  
Kuvrat  (Kubrat) 
xanın  qurduğu  Qara  (Böyük)  Bulqar  dövləti  avar 
boylarının  hücumları  ilə  zəifləmiş,  Xəzər  elinin  böyüdüyü  çağlarda  isə 
süqut 
etmişdi. Kuvrat 642-də öləndən sonra yerinə keçən böyük oğlu Bat-
bayan  (Bezmer)  X
əzər  kağanına  tabe  oldu.  Bulqarların  bir  qismi  batıya 
Tuna 
çayı yaxalarına, bir qismi də doğuya İtil çayı yaxalarına köçdülər və 
sonra Tuna v
ə İtil bulqarlarının yeni iki dövləti yarandı. İtil bulqarlarının 
başçısı Şilkoğlu Almuş xan 900-cu illərdə İslamı qəbul etdi və Caffar bin 
Ablullax 
adını  aldı. Xəzər  kağanlığına  bağlı  olan  İtil  bulqarları  ticarətlə 
geniş  məşğul  olurdular.  Onlar  saxladığı  orduya  «saklab  (slav)  deyirdi-
l
ər».
601
 
Kuvratın  kiçik  oğlu  Asparuxun  idarəsində  olan  kutriqur  boyları 
is
ə bir bölük onoqur boyu ilə birlikdə batıya çəkilib slav torpağı Besara-
biya bölg
əsinə və Tuna yaxalarına keçdilər.  
Avar  v
ə  Bizans  kimi  qüdrətli  dövlətlərin  sınırındakı  müasir  Macarıstan 
ərazisində Tuna Bulqar dövləti yarandı. 681-də Asparux ilə Bizans imperatoru arasında 
bağlanan  müqaviləyə  görə  Bizans  bir  il  müddətində  bulqarlara  vergi  verməli  idi.  Bu 
çağlarda Balkan dağlarındakı keçidlərdən tutmuş Qaradəniz yaxası, Besarabya, Dobruca 
v
ə bəzi quzey bölgələr Bulqar dövlətinin sınırları daxilində idi. Bulqarların yerləşdiyi 
Trakiya (müasir 
Bolqarıstan) artıq VII əsrin sonlarından Bolqariya adlanmağa başlayır. 
Bolqariya 
şəhərlərində  əsasən  yunan,  kəndlərində  slav  mənşəli  əhali  yaşayırdı,  hakim 
t
əbəqə  isə  bulqar  türkləri  idi.  Necə  ki,  m.ö.  XXII  əsdə  Qut  elbəylərinin  türkcə  adı 
üçüncü  n
əsildə  sami  adlarına,  m.ö.VI-III  əsrlərdə  Azaq  yaxasında  saqa  dövlətinin 
başında duran elbəylərin nəsilləri dəyişdikcə onların türk adı yunan adına çevrilirdisə, 
el
əcə də bulqar dövlətinin başındakı xanların adı Kurum xanın oğlu Omurtaqdan sonra 
türklüyünü itirirdi: 
602
 
Dulo soyu 
(680-740):
      Asparux (
İsperix), Tervel, N.., Sevar;  
Vokıl (Ukıl) soyu 
(740-762):
  
Kurmış, Vinex;  
Boyar soyu 
(762-803):
     Telec, Sabin, Umar, Toktu, Paqan (Bayan),       
Teleriq, Kardam;  
Kurum soyu 
(803-986):
   Kurum, Omurtaq, Malamir, Presyan Zviniça,    
I Boris Mixal, Vladimir Rasate, I Simeon Velki, 
Anna, Piotr, II Boris, Roman.
 
600
 Pritsak, 2000, 511; Avar dövl
əti yalnız VIII əsrin sonunda frank kralı Böyük Karlın 
(768-814) bir neç
ə hücumundan sonra dağıldı. 
601
 Pritsak, 2000, 512. 
602
 HB, 1988,  289-290. 
 
318 
                                                 

Bulqar-slav 
ilişkilərindən bəhs edən macar alimi Geza Feher yazır 
ki, 
slavların maddi-mənəvi kulturunun təşəkkülünə təkan verən Tuna bul-
qar türkl
ərinin qurduğu dövlət onların bir xalq halını almasına yardım et-
di  v
ə bu durumun təsiri bütün slav toplumunun  mədəniyətində dərin iz 
bu
raxdı.
603
 Lakin 
Tanrıçılıq dininin xristianlıqla əvəzlənməsi, dini ədəbi-
y
atın qrek və əski slavca yayılması, qarışıq evlənmələr və bu kimi sair sə-
b
əblər bulqar türklərinin dilini dəyişməsi ilə nəticələndi.  
Avropaya 
tanrıçılıq dini ilə gedən türk boylarının çoxu orada xris-
tian  dinin
ə keçdi. Məhz bu din dəyişmə ilə milli gələnəklərini və dilini 
itir
ən türk boylarının əksəri slavlaşdı. Bəzi qaynaqlara görə, dulo soyun-
dan olan bulqar 
xanı Kuvrat hələ 619-da vaftiz olmuşdu. Qafqaz türkləri 
arasındakı  bəzi  boylarda  xristianlıq  daha  əvvəllər  yayılsa  da,  Avropada 
türkl
ərin xristianlaşması bir neçə əsr sonra başlandı. Türk boylarının Av-
ropada  xristian
laşması səbəblərindən biri də xristian qadınlarla evlənmək 
idi. Uzmanlar 
yazır ki, belə ailələrdə böyüyən uşaqlar Bizans gələnəklə-
ril
ə tərbiyə aldığından onların vaftiz olması problem yaratmırdı və nəsil 
d
əyişdikcə xristianlaşma olayı da kütləvi hal alırdı. «Avar kağanlığında 
xristianlıq artıq VII əsrdə yayğınlaşmışdı».
604
 Tuna 
bulqarları isə daha son-
ralar xristi
anlığı qəbul etdi. I Boris xan 864-də Bizans ortodoks xristian-
lığını  rəsmi  dinə  çevirdi  və  Mixail  adını  aldı.
605
 Dini 
ədəbiyatın  əski 
kilis
ə slavcası ilə yayılması, öncə yunan, sonra kiril əlifbasından istifadə 
olunma
sı da türk runik əlifbasını unutdurdu. Borisin oğlu Vladimir (889-
893) 
əski  tanrıçılıq  dininə  qayıtmaq  istəsə  də,  onu  əvəz  edən  və  uzun 
müdd
ət dövləti idarə edən qardaşı Simeon (893-927) xristianlaşmanı başa 
çatdırdı.  
Slav 
boyları ilə türklərin əlaqəsi öncə Orta Avropa və Balkanlarda 
baş  vermişdirsə,  sonrakı  ruslarla  əlaqə  Doğu  Avropada  olmuşdur.  Rus 
xalqının, rus dövlətinin formalaşmasında xəzər, peçeneq, kuman-qıpçaq 
v
ə sair türk boylarının böyük rol oynaması və Qədim Rusiyada məşhur 
knyazların kumanlarla qohumluğu bir çox tədqiqatçının diqqətini çəkmiş-
dir.
606
 Yelizaveta 
Şipovanın iki minə yaxın sözü əhatə edən «Rus dilində 
603
 Feher, 1984, 4. 
604
 Harmatta, 1988, 23-24. 
605
 
Ruslarda  geniş  yayılan  Boris  adının  bars//barıs  olduğunu  düşünürdüm,  lakin  bu 
adın  etimologiyasını  barış  sözü ilə  bağlayan  prof.  Mustafa  Önərin mənə  göndərdiyi 
m
əqaləsinin əlyazması ilə tanış olandan sonra onun yozumunu daha doğru saydım.  
606
 
Менгес, 1979, 67. 
 
319 
                                                 

türkizml
ər sözlüyü» aydın göstərir ki, rus dilində türk sözlərinin önəmli 
ç
əkisi vardır.
607
  
Avropadakı rus və digər slav boylarının sosial-siyası yaşamında bir 
sıra yeni kultur gələnəyinin formalaşması burada bir-birinin ardınca qu-
rulan türk dövl
ətlərinin təsiri ilə gerçəkləşmişdir. Belə ki, slav dillərində 
qoyunçuluq, 
atçılıq, metalişləmə sənəti, yemək və geyim kulturu, ticarət, 
gömrük, 
savaş  və  dövlətçilik  gələnəyi  ilə  bağlı  bəzi  termin  və  sözlərin 
türkc
ə olması bu sahələrdə slav xalqlarının mədəni inkişafında türklərin 
oynadığı rolu açıq sərgiləyir.
608
  
Avropaya 
atçılıq sənətini qədim saqa-qamər (skit-kimmer) türkləri 
g
ətirmişdi. Avropalılara üzəngini də avarlar tanıtdı.
609
 D.  S.  Setarov  q
ə-
dim  v
ə əski rus qaynaqlarında at cinslərinə aid xeyli türkizm olduğunu 
aşkar etmişdir.
610
 Rus  dilind
ə rəng bildirən sözlərin çoxu türkcədir: al 
>
 
alıy, bakır >baqr//baqrovıy, bor 
>
 
burıy, çal 
>
 
çalıy, bulanıy və s. 
Veril
ən örnəklər də göstərir ki, monqol istilasına qədər Doğu Av-
ropada  rus-türk 
əlaqələri davamlı olmuş, geniş bölgələri əhatə etmişdir. 
Öz
əlliklə, m.s. I  minilin ortalarından sonra qədim rus və ukrayna boyla-
rının avar, bulqar, xəzər, peçeneq və kuman boyları ilə əlaqələri ardıcıl 
şəkildə və daha intensiv olmuşdur. Lakin bu iki slav xalqının folklor və 
mifologiyasında, dilində elə qatlar var ki, onlar protoslav çağını əks et-
dirir v
ə bu çağda alınan türkizmlər m.ö. I minilə aiddir.
611
  
607
 
Шипова, 1976, 22-444. 
608
 Otara, tovar (davar), 
tovariş, arxar, baran, tamqa, tamojnya, dengi, yaponça, kalpak, 
serqa,  arkan,  ataman,  cigit, 
baqatır, boyar, karaul, tolmaç, kapkan, baxça, oçaq, utyuq, 
ayran, kolbasa, 
kumıs, piroq, şaşlık, dolma, kirpiç, kişlak, koçevat, kurqan, orda və s. 
609
 Pritsak, 2000, 511. 
610
 Burada 
katır, kulan, işak, loşad, tabun, tarpan kimi bəlli sözlərlə yanaşı aktaz, ar-
qamak, balaban, baxmat, bityuq, 
bulanıy, burıy, qunan, daqan, dunan, ciqitay, iqrene-
vıy,  imnyuşka,  kaltarıy,  karabair,  karakovıy,  karıy,  kaurıy,  kobıla,  kosyak,  lonşak 
(
loşak),  maştak,  merin,  oqer  (ayqır),  savrasıy,  xalyunıy,  çaqravıy,  çalıy,  çankarıy, 
çubarıy kimi terminlərin etimologiyası da verilir (Сетаров, 1981, 16-30).
 
611
 
Bel
ə  ki,  rus  və  türk  dillərində  komu  (kimə),  mne  (mənə)  əvəzlikləri,  pervıy  tipli 
sözl
ərdəki bir sayı, danışıq dilində prixodi da (gəl də), beri da (al da) kimi işlənən da 
ədatı, papin sın (atanın oğlu) sözündə olduğu kimi -in morfemi (meşşanin, dvoryanin, 
qorojanin,  selyanin,  slavyanin),  türkc
ədə gələn, vuran kimi sözlərdə olan -n feili sifət 
morfemi (sdelan) v
ə bir çox sözdüzəldici və qramatik şəkilçilərin paralelliyi vardır.   
 
320 
                                                 

Slav 
mifologiyasındakı Yarilo, Kupalo, Lel, Kostroma, Perun kimi 
panteonlar 
sırasında özəl yeri olan Mokoş finuqor, Xors və Simarql isə 
türk m
ənşəli kimi qeyd olunur.
612
 
Başqa Avropa xalqlarından fərqli ola-
raq,  slavlar  q
ədim  Azərbaycanda  «tanrı»  anlamı  daşıyan  baq  (Göytürk 
yazılarında  bağa)  sözünü  də  Avropadakı  türklərdən  protoslav  çağında 
alıb boq və boğ şəklində işlətmişlər. Eyni durum m.ö. I minilin əvvəlində 
Az
ərbaycana  gələn  irandilli  boylarda  da  özünü  göstərir.
613
 
Yalnız  fərq 
bun
dadır ki, slavların dilində bu qədim söz onların içində ərimiş gəlmə 
türk 
boylarıdan  qalmış  adstrat,  qədim  pers  dilində  isə  yerli  türk 
boylarından  alınmış  substrat  sözdür.  Slav  dillərində  belə  alınmaların 
q
ədimliyini (m.ö.  I  minil)  sübut edən  faktlardan  biri  də  qırx  və  köpək 
kimi sözl
ərin slav dillərində «s» ilə işlənməsidir.  
Hindavropa dill
ərinin kentum//satem dialekt bölgüsündə satem qru-
puna aid olan slav dill
ərində k 
> 
s d
əyişməsinin tarixi türklərdən alınmış 
köp
ək 
>
  sobak(a), *
kırık 
>
  sorok  d
əyişmələrində aydın əks olunmuşdur. 
Bizc
ə, hər hansı bir türk və ya prototürk boyundan alınan kırk və köpək 
sözl
ərinin də uğradığı k 
> 
s d
əyişməsi protoslav dilində m.ö.
 
I minild
ə baş 
vermişdir.  Sonralar  slav-kuman  əlaqələri  çağında  isə  rus  salnamələri 
kuman b
əyinin Köpək
 
(Kobyak)
 
adını
 
olduğu kimi saxlamışdır, çünki slav 
dill
ərində artıq «satemləşmə» prosesi çoxdan dayanmışdı.  
Slav toplumu h
əmişə içinə aldığı başqa dilli əhalini çox asanlıqla assimil-
yasiya 
etmişdir. Tarix boyu başqa dilli xalqların (german, finuqor, türk və 
b.) ruslarla 
qaynayıb-qarışdığı çağda yaranmış ikidilli (bilinqvizm) şəraitdən 
rus  dili  qalib 
çıxmışdır.  Görünür,  bu  olayın  özəl  səbəblərindən  biri  də 
rusla
rın  başqa  dili  öyrənməyə  meylli  olmaması,  başqa  dildə  danışanları 
«dilsiz» (nemoy, nemets) 
saymasıdır. Kontaktda olduğu xalqın dilini çətin 
m
ənimsəyən ruslardan fərqli olaraq, qarşı tərəf rus dilinə keçib daha tez 
assimilyasiyaya 
uğrayır. Rus toplumu içində minillər boyu türk boylarının 
bel
əcə  ərimə  olayı  sürəkli  davam  etmişdir. «Başqa  boyların  qədim  rus 
etnosu içind
ə əriməsi doğu slavların yayıldığı quzey və güney bölgələrdə 
daha intensiv 
olmuşdur».
614
 
T
əsadüfi deyildir ki, bugün rus dili dünyanın ən zəngin dillərindən 
biridir.
 
Bu dild
ə həm rusların içində əriyən xalqın dil özəllikləri, həm də 
612
 
СИКР, 1978, 168. 
613
 
Geniş məlumat üçün bax: «Azər xalqı», 2000, 241-243 və 
Ъялилов,
 
1988, 111-
113. 
614
 
СИКР,  1978, 60; H.  Qalton  hətta  slav  dillərinin  təkmilləşib  inkişaf  etməsində 
q
ədim türklərin böyük rol oynadığını yazır (Galton, 1997, 14). 
 
321 
                                                 

kontakda 
olduğu xalqların dilindən alınan çoxlı sözlər vardır. Çox vaxt 
rus dilin
ə daxil olan söz elə dəyişir ki, onun ilkin formasını müəyən etmək 
ç
ətin olur. Məsələn, «yükləmək» anlamında işlənən navyuçivat sözündə 
türkc
ənin yük sözünü bərpa etmək üçün rus dilinin morfonoloji və qra-
matik  (
на-вюк/ч-ивать) qaydalarını bilmək gərəkir. Azər dilində də rus 
dilind
ən sonrakı alınmalardan fərqli olaraq, qədim slav dillərinə aid söz-
l
ərin alınma tarixi İslamaqədərki çağlara aiddir. Belə ki, Avropa xalqları 
il
ə təmasda olmuş saqa, hun, subar, avar, qıpçaq kimi boyların bəzi dəstə-
l
əri Azərbaycana qayıdanda həmin xalqlardan mənimsədiyi muzd (mzda), 
tünük (tonkiy), dam (dom) kimi sözl
ərlə qayıtması təbii idi.  
Az
ərbaycan türklərinin etnogenezindən danışarkən vaxtilə Avropada 
protoslav v
ə slav boyları ilə əlaqədə olmuş türk boylarının köç yönlərini 
d
ə diqqətə almaq lazım gəlir. Çünki Azərbaycana Quzey Qafqaz üzərin-
d
ən  qayıdan  həmin  boyların  bir  qismi  Avropaya  Azərbaycandan  gedən 
protoaz
ər və azər boyları idisə, bir qismi də oraya Altay tərəflərdən gələn -
boylar idi. Bel
ə ki, Ön Asiya mənşəli as, qamər, saqa türklərindən fərqli 
olaraq,  vaxtil
ə doğuya getmiş və monqol qarışığı qabarıq olan saqaların 
bir  qismi  v
ə hunlar doğu türkləri idi. Avropaya m.ö.VIII əsrdə doğudan 
ged
ən saqaların yolunu sonralar hunlar (ola bilsin ki, həm də avarlar) tək-
rar 
etmişlər. Hunların İtil (Volqa) çayını keçib, Xəzər yaxalarında görün-
m
əsi m.s. II əsrə aid qaynaqlarda yer almışdır.
615
 B
əzi doğu türk boyları-
nın Azərbaycana gəlib yerləşdiyi bölgələrdə onların etnoqrafik, mifoloji 
v
ə dil özəllikləri müəyyən iz buraxmışdır. Sonrakı bitiklərin uyğun böl-
m
ələrində bu izlərdən söhbət açılacaqdır. 
Bel
əliklə, İslamaqədər minil boyunca Ural-Karpat dağları arasında böyük 
bozqır çölünün ayrı-ayrı lokal bölgələrində gerçəkləşən türk-slav boylarının 
siyasi,  iqtisadi  v
ə hərbi əlaqələri bütöv bölgənin demoqrafik transforma-
siyasına səbəb oldu. Türk boylarının çoxu (hun, avar, bulqar, xəzər və s.) 
slav  toplumu  içind
ə  əridi,  batıda  yalnız  xəzər  boylarından  yəhudi 
karaiml
ər  (karaylar),  xristian  qaqauzlar,  krımçaklar  kimi  azsaylı  boylar 
günümüz
əcən  dilini  və  etnik  kimliyini  saxlaya  bildi.  Avropadakı  hun, 
avar, bulqar, suvar v
ə başqa türk boylarının bir qismi də müxtəlif çağlarda 
Az
ərbaycana  gayıtdı.  İtil-Ural  hövzəsindəki  doğu  bulqar-subar  boyları 
is
ə,  əksinə,  öz  içində  finuqor  boylarını  əritdi  və  onlardan  çuvaş,  tatar, 
615
 
Джафаров, 1993, 11-15. 
 
322 
                                                 

başqord xalqları yarandı.
616