 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik

Alban   
(yeradı, boyadı) 
Albana   
(çayadı) 
Arpa  (toponim) 
Araz  
(çayadı, teonim) 
Aras-pican (etnotoponim) 
Arsaq  (etnotoponim) 
Ermen  (etnotoponim) 
Çiloy  (ada) 
Tiber  
(çayadı) 
Kam
ər  (yeradı, boyadı) 
Kapan  (etnotoponim) 
Karadon-lu (etnotoponim) 
Kaspi  (etnotoponim) 
Kür  
(çayadı) 
Ordu-bad  
(yeradı) 
Subar  (etnotoponim) 
Tarqu  (etnotoponim) 
Alban  
(yeradı, boyadı) 
Albina  
(çayadı) 
Arpi  (toponim)  
Arezzo (etnotoponim) 
Aras-ena  (etnotoponim) 
Artsak-ena 
(Sardinyada yeradı) 
Arimin  (toponim) 
Cilo  (ada) 
Tibr  
(çayadı) 
Kameriya  
(şəhər) 
Kapen  
(şəhər) 
Kortona  
(şəhər)  
Kasperia  
(şəhər) 
Kuri  
(şəhər) 
Orte  
(şəhər) 
Sibaris  
(şəhər) 
Tarquini    
(şəhər) 
Göründüyü kimi, h
əm Qafqaz (Azərbaycan), həm də İtaliyada eyni 
etnotoponiml
ər var, bunların kökündə yuxarıda sadalanan türk boyadları 
du
rur. Yuxarıda bugünkü durumla bağlı qafqazdilli kimi verilən Çeçen və 
Udi etnotoponiminin  v
ə rutul etnoniminin o dönəmlərdə qafqazdilli söz 
olduğunu sübut edəcək əlavə bəlgələr yoxdur, əksinə, Udi, Çeçen adları 
 
271 

daha 
çox doğu türklərdə işlək addır. Eneyin də rutul boyları ilə savaşda 
ölm
əsini yazan Appian rutulu tirren boylarından biri kimi verir (΄Ρουτο-
ύλων τών Τυρρηνών). Bəzi antik çağ yazarlarına görə isə, İtaliya əhalisi 
içind
ə ən çox etrusklarla barışda olub dostluq edənlər sibar boyları idi.
508
 
Etruskların, daha doğrusu, protoetruskların Azərbaycandan  Anado-
lu
nun batı bölgələrinə, oradan da İtaliyaya köçməsini təsbit etmək üçün 
önc
ə köç olayının tarixini və həmin köçün hansı adı daşıyan boylara aid 
olmasını  ortaya  çıxarmaq  gərəkir.  Etruriyaya  miqrasiyanın  Troyadan  və 
Lidiyadan müxt
əlif tarixdə olması Qafqaz-Troya və Qafqaz-Lidiya yolunu 
keç
ən köçlərin də fərqli tarixlərə aid olmasını ortaya çıxarır. Belə ki, Troya 
savaşından öncə baş vermiş Qafqaz-Troya köçünün tarixi m.ö. XIII əsrdən 
əvvəlki  çağlara  aiddirsə, Qafqazdan Lidiyaya köçün tarixi də  m.ö.VIII 
əsrdən əvvələ aiddir.  
Strabon qeyd edir ki, yunanlarla savaşdan öncə 9 sancağa bölünən 
Troya Pri
amın vaxtında vahid ölkə kimi idarə olunurdu.
509
 
Savaşdan son-
ra burada Eney
ə qoşulub İtaliyaya üz tutan köçmənlərin içində türklərin 
ola bil
əcəyini göstərən bəlgə əsasən onomastik sozlərdir. Belə ki, burada 
türk izini 
əks etdirən İdı, Qarqar dağları (oronimləri), türk ellərində yay-
ğın olan Dardan, Eney, Priam (Pirim, Piryam), Askaniy (Azkan), Amuliy 
(Amulca), Paris (
Barıs), Alber (Alpər), Prok (Pörük) və sair bu kimi antik 
çağ yazarlarının əsərlərində geniş işlənən şəxsadları (antroponim) vardı.  
Troyadan ged
ən etrusklarda as//asar teonimi olduğunu yuxarıda de-
mişdik. Bu sözlərin Skandinaviyaya aparılması da Troyadan gedən türk-
soylu aslarla bağlıdır. Snorri Sturluson “Kiçik Edda” (1225) əsərini Skan-
dinav saqaları əsasında yazmış, Avropanın quzeyinə as boyunun Troya-
dan g
əlməsini özəllikə vurğulamışdır. Yazar əsərində Troya ilə bağlı bu 
deyiml
əri işlədir: 
510
 
Troya türk ölk
əsidir (səh.10); Türklərin olkəsini tərk edib (səh.11);  
508
 
Немировский, 1983, 57. 
509
 Strabon, XIII. I. 7. 
510
 
Младшая Эдда, 1970; Azərbaycan tarixi elmində bu İsland qaynağını ilk dəfə 1988-
d
ə  gündəmə  gətirəndə  mənə  irad tutan bəzi tarixçilər bu bəlgələrin hun çağına  aid 
olacağını  deyirdilər,  lakin  Urmu  teoriyasının  ortaya  qoyduğu  bəlgələr  artdıqca,  etiraz 
ed
ənlərin də  fikri dəyişdi,  artıq  həmin Skandinav bəlgələri müxtəlif məqalə,  kitablarda 
əsas arqumentlər sırasında yer tutur. Geniş məlumat üçün bax: Ъ я л и л о в , 1988 a; 
Az
ər xalqı, 2000. 
 
272 
                                                 

Avropaya g
ələn aslar buraya türk gələnəkləri gətirdi və burada türk 
tör
ələri tətbiq olundu (səh.12).   
Göründüyü kimi, h
əm etrusk, həm də island dilində olan ais//as te-
onimi Troyadan ged
ən as boyadı ilə bağlıdır. Bu boy isə azər etnoniminin 
v
ə Azər teoniminin kökündə duran qədim as boylarıdır ki, bunlar da Göy-
türk yazılarında adı keçən (az) türk boyudur. Dolayısı ilə, Azərbaycandan 
Troyaya, oradan da İtaliya və Avropanın quzeyinə as, aser sözlərini apa-
ran türkl
ərdir.
511
  
Troya v
ə Lidiyadan İtaliyaya köçən türk boyunun və ya boylarının 
adını öyrənmək üçün önçə etruskların öz adına və onlara kənardan verilən 
adlara baxmaq lazımdır. Hələ antik çağ yazarlarından Halikarnaslı Dio-
nisi etruskların özlərinə rasena (ρασεννα) dediklərini qeyd etsə də, adın 
yoz
umunu, sözün anlamını verməmişdir.
 
Dionisinin İki minil öncə yaz-
dığı bu məlumata müxtəlif yorumlar yazılmış, lakin rasena adının gerçək 
açımı hələ bulunmamışdır. A.Trombetti bu adın rasena deyil, arsena ola-
cağını yazmışdır.
512
 
Yazar gerç
ək duruma doğru bir addım atsa da, ikinci 
a
ddımı atmayıb yarıyolda durmuşdur. Belə ki, arsena (arasena) sözü et-
ruskların  boyadını  yox,  yurdlarının  adını  bildirən  Arasena  toponimidir, 
boyadla
rı isə aras etnonimidir. Deməli, etrusk yazılarında
 
Raśna sözünü 
“
aras eli” anlamında Arasna (Arasena) şəklində oxumaq lazımdır.  
Az
ərbaycanda isə aras//araz boyadı bir sıra toponimin kökündə du-
rur, h
ətta qədim çağlarda boyadları bildirən lulu-bi, azər-bi, tras-pi, kas-
pi etnoniml
əri kimi aras-pi boyadı ilə də düzələn Arospican (aras-pi-can) 
toponimi vardı və bu bölgə Araz çayının orta axarı yaxalarına yaxın idi. 
Buradakı Arazboyu bölgələrdə Arazdəyən toponimi, musiqi adı arazbarı 
deyimi olduğu kimi, Urartu çağında da yuxarıda qeyd etdiyimiz Arzaşku 
(Araz-
aşqu) toponimi və Aras teonimi (
d 
a-ra-
za) vardı. Göründüyü kimi, 
Az
ərbaycanda qədim çağlardan araz sözü teonim, etnonim, etnotoponim 
kimi işlənmişdir. 
511
 Heredot Asiya qit
əadının Prometeyin arvadı Asiyanın adından yarandığını qeyd edir 
v
ə  bir Lidiya rəvayətinə  görə  də  Asiya  adının  Kotinin  oğlu,  Manesin  torunu Asienin 
adından törədiyini və Sardda bir kvartala Asiad deyilməsini yazır (Herodot, IV. 45). 
 
512
 
Trombetti, 1934, 46: Bizanslı Stefan araz boyunun Pont yaxasında da bir ΄Άραζος 
(Arazos) adlı şəhərindən bəhs etmişdir (Гиндин-Цымбурский, 1987, 29). Görünür, bu 
araz//aras adlı boyların batıya miqrasiyası müxtəlif zamanlarda ayrı-ayrı dalğalarla baş 
vermişdir. Onların adına sonrakı bölmədə Lemni yazısında da rast gəlmək olur. 
 
273 
                                                 

Dem
əli,  etruskların  özadı  olan  aras  etnonimi protoazərlər içində 
aras 
(araz) boyadı kimi işlənirmiş. Türkdilli aras boyunun dili və əlifbası 
kimi, adı da müxtəlifdilli protoetrusk boylarının qovuşmasından yaranan 
etrusk toplumunun ortaq öz
əlliyi kimi dəyər qazanmışdır. Ancaq etrusk-
ların öz içində baş verən bu sosial olayla yanaşı, bir də etrusklara dışarı-
dan veril
ən etrusk adı və o adla tanınması durumu vardı. Bəzi uzmanlar 
etrusk 
adının turski etnonimindən e- önqoşması (prefiksi) ilə yarandığını 
söyl
əyirlər, lakin sami dillərində  etrak  (türklər),  ekrad  (kürdlər) deyimi 
turusk > etrusk d
əyişməsini mümkün edir, yəni etrusk deyimi aramey və 
ya başqa bir sami boyunun dilində *turusk boyadının cəmlik forması kimi 
ortaya çıxa bilərdi. Bu baxımdan, öz içindən deyil, dışarıdan verilmə et-
rusk 
adının  etimologiyası  üçün  qədim qaynaqlarda keçən  tirsen, tiras, 
turis, 
turşa boyadlarına baxmaq gərəkir.  
“D
əniz xalqları” adı ilə anılan boylar iki dəfə, biri Firon Merneptax 
(1225), dig
əri III Ramses (1192) çağında Misirə yürüş etmişlər. Troya da 
bu  son  yürüş  dönəminə  yaxın  çağda  yunanlılar  tərəfindən  dağıdılmışdı. 
Misir  yüruşünə  qatılmış  turuş  boyunu  etrusklar  olduğunu  güman  edən 
aliml
ər vardır. Vaxtilə biz də turşa//turuş etonimilə turk//turuk paralelli-
yini vur
ğulayaraq bu boylardan bir qisminin tirsen//etrusk adı ilə İtaliya-
ya köçdü
yünü yazmışdıq.
513
 Bel
ə ki, Herodotun verdiyi bilgiyə də uyğun 
g
ələn köçün səbəbinin Kiçik Asiyada başlanan aclıqla bağlı olması həm 
d
ə Merneptaxa aid bu yazıda əksini tapmışdır: “Onlar Misirə aclıq üzün-
d
ən gəlmişdi”.
 514
 
Herodot tirsen 
(etrusk) boyadını Lidiya elbəyi Atisin oğlu Tirsenin 
adı ilə bağlı yarandığını və tirsenlərin İtaliyaya köç nədənini quraqlığın 
g
ətirdiyi aclıq fəlakəti ilə bağlayır.
515
 
Etrusklar
ın öncə Sardiniya adasına, 
sonralarsa  oradan  İtaliyaya köçməsini  əsaslandırmaq  istəyənlər Sardini-
yada olan Tirsus 
çayadına dayanırlar. Lidiyada da Sard şəhəri vardı. Antik 
çağ  yazarları  buradakı  tirren  boylarının  tirsis  (tyrsis)  adını  “qala”,  tirsen 
boya
dını da “qalalı” anlamında yozmuşlar.
516
 
Herodotun saqa boyu kimi 
verdiyi traspi (*tiras-pi), Tiras 
çayının adı, X əsrdə Xəzər xaqanının mək-
tubunda, T
əbərinin yazdığı kitabda türk boyu kimi adı çəkilən tirs (turis) 
513
 Az
ər xalqı, 2000, 47 (59); 2005, 55-56. 
514
 
Римшнейдер, 1977, 17. 
515
 Herodot, I. 94. 
516
 
Немировский, 1983, 58. 
 
274 
                                                 

boyu haqqında Skandinav tarixi bəlgələrində də “Türklər Nuhun torunu 
Tiras soyundan tör
əmişlər” deyimi keçir.
517
  
Etrusk yazılarında (Kortona yazısı) keçən tarsminaśś və tersna söz-
l
ərini İtaliyadakı Trasimeno gölünün adı ilə bağlayanlar var.
 
D
ədə Qor-
qud kitabnda Dirs
əxan, Tərsuzamış, Trakiyada Teres adlarında ters sözü-
n
ə, Anadolunun Kilikiya, Mersin, Dersim bölgələrində Tars(us) adına rast 
g
əlirik. Bir Asur qaynağında və Bibliyada keçən Tarsis, Tarşiş yeradının 
Lidiya v
ə Troyaya yaxın olan Lesbos, Lemnos adalarında yaşamış tirsen 
(tirren) 
boylarının adı ilə bağlı olması da elmi ədəbiyatda qeyd olunur.
518
 
Bel
əliklə, Lidiya bölgəsindən İtaliyaya köçən tirsen (tirren) boyunun adın-
dakı tirs (tirs-en) sözü ters//turs fonetik variantları ilə qarşımıza çıxır.  
Latınların çətin tələffüz edilən tursk adını tusk şəklinə salıb etrusk-
ların bölgəsini Toskana adlandırması vaxtilə Dağıstanda olan tusk boyunu 
yada salır. Klavdiy Ptolemey Qafqaz-Kerav dağları arasında Xəzər dənizi 
yönünd
ə tusk, didur boylarının yaşadığını yazır. Bəzi uzmanlar bu tuskla-
rın Pomponiy Melanın adını çəkdiyi turk boyu olacağını qeyd edirlər.
519
  
 
Bel
əliklə,  etruskların  özadı  aras 
v
ə onlara dışarıdan verilən tirs-en/ turs-k 
adının  etrusk  variantı  ilə  etrusk 
yazılarında  raśna,  latınca  etrusci, 
italyanca 
etruschi, 
tusci, 
yunanca
 
τυρσηνοί,  τυρρηνοί  şəklində  ortaya  çıx-
ması  normal  haldır.  Hər iki etnonimin 
(aras, tirs) türkl
ərlə bağlı olması da tarixi qaynaqlarda qeyd olunmuşdur. 
Lakin  protoetruskların  ümumi  adına  çevrilən bu iç-dış  (aras,  etrusk) 
boyad
larından  başqa  etruskların içində  qamər,  qayı,  urum  kimi  başqa 
türk soy-
boyların olması da istisna deyil. 
Latın çağında Romulus adlanan, italyanlarınsa Romolo dediyi adın 
Urumulu 
(Urmulu) şəklində bərpası mümkündür. Anadoludan gələn et-
ruskların içində asur-urartu qaynaqlarından bəlli olan urumu (urme) boyu 
Van gölünün quzey-
batısında yaşayan boylardan idi. İndiki Muş ovalığında 
olan Urman k
əndinin adını Subar bəyliyi çağından qaldığını vurğulayan 
N. V. Arutyunyan yazır: “Düşünmək olar ki, Urartu qaynaqlarında Urme, 
517
 
Мельникова, 1986, 65. 
518
 
Немировский, 1983, 34. 
519
 
АИОСК, 
1990, 150. 
 
275 
                                                 

Asur q
aynaqlarında isə İç Urumu kimi verilən ölkə-bölgə urum boyunun 
adından yaranmışdır”.
 520
  
Türk 
mifölogiyasında  qurdla  bağlı  motivləri, özəlliklə  dişi  qurdun 
atılmış oğlan uşağını əmizdirməsi olayı etrusk sənət əsərlərində görünmək-
d
ədir.  Azərbaycan-Etruriya və  türk-etrusk  əlaqələri təkcə  mifoloji 
motivl
ərdə deyil, dil və onomastika ilə paralel, etnoqrafik bəlgələrdə də 
görünür. Örn
əyin,  başqa  xalqların  inancına  görə  göy  3, 7, 9 qatlara 
bölünür, lakin etrusklarda v
ə şamanist (qamçı) türklərdə isə göy 16, 17 
bölüm
ə ayrılır ki, bunlar da yaxın rəqəmlərdir. Etrusk və türk inancında 
evr
ənin vertikal üç  bölgüsü də  uyğun  gəlir:  göy,  yerüzü,  yeraltı  dünya. 
Bunla
rın  birindən  o birinə  keçid  qapıları  olan  yol  etrusklarda  və  altun 
(d
əmir)  kazıq  isə  türklərdə  eyni  mifik  görüşlə  bağlıdır.
 
Etruskların  baş 
tanrısı Tin mühüm qərar verərkən 12 tanrı ilə gənəşir. İbn Fadlan başqord 
türkl
ərinin baş tanrısı olan Göy tanrısının yaz, qış, su iyələri kimi 12 iyə 
il
ə anlaşmada olduğunu qeyd edir. Oğuzların 12-lik
 
sağ-sol boy sistemi 
etruskların  12  boy  və  şəhər-dövlət qurumuna uyğun  gəlir.  Papaqları 
qırmızı  olan  türk  qamlarının  qızılı  rəngi  qutsal  sayması  etrusk 
g
ələnəyində  təkrar olunur, zəfər simvolu sayılırdı.  Burada  qızılbaşlar 
yada  düşür.  Azərbaycandan  doğuya  gedən türklərdə  Baq  (bağa)  iyəadı 
zamanla  Bağa,  Bayat  teoniminə  çevrilmişdir.  Etruskca  Paxa  teonimini 
göytürk ya
zılarındakı Bağa tengri deyimilə müqayisə etmək olar. Hər iki 
teonimin  qaynağı  bugünəcən Büsutun (qədim  Baqastan)  adında  qalan 
Man, Mad ell
əri çağında qədim Azərbaycanda işlənmiş Baq (Baqa) teoni-
midir
. Baqa adı ilə bağlı etrusklarda bir də tanrılarla ilgisi olan Beqoya// 
Peke 
adı vardır ki, bu da Bəyim, Bikə anlamına uyğun gəlir. Bəzi ədəbi-
yatda bu xanımı etrusk törələrini təbliğ edən peyğəmbər kimi verilir, lakin 
o, baş rahibə ola bilərdi, çünki heç bir eldə qadın peyğəmbər olmamışdır.  
520
 
Арутюнян, 1970, 169-170. 
 
276 
                                                 

Bu etrusk güzgüsünd
ə olan yazını A. İ. Nemirovski belə verir: Tar-
xunas, Pava Tarxies, Veltune, Rathlth.
521
 
Başqa etruskoloqlar kimi yazar 
burada yalnız şəxsadları yazıldığını düşünür. Halbuki burada adlar cümlə 
daxilind
ədir. Atların başından aşağı, baxıcının başı üzərində pava tarqias 
(bağatargias) və  güzgünün 
çevr
əsindəsə  dairəvi  yazıda  
veltune uvernvi avle  tarqu-
nus rthlth sözl
əri vardır. Bu 
son sözd
ə  buraxılan  saitləri 
yerin
ə qoyub, yazını g/v fər-
qil
ə belə transkripsiya etmək 
olur: 
PAGA TARQIAS VELTUNE 
(
GELTUNE
)
  UGERNGI AGLE TAR
-
QUNUS ARATHILTH
.
 
 
Y
azını güzgüdə təvsir 
olunan s
əhnəyə  uyğun  oxu-
saq, bizc
ə, burada etruskla-
rın milli tanrısı Veltune tapı-
na
ğının  bu  gənc  haruspiki 
Bağa Targiasın bağır (ciyər) 
üz
ərində baxıcılıq edib ver-
diyi yoruma daha t
əcrübəli 
Agle Tarqunus düz
əliş edir: 
  
Paga Tarqias Veltune ugerngi Aqle Tarqunus aratılt             
(
Bağa Targias Veltune oxuduğunu Aqle Tarqun arıtladı) 
Tit Liviy yazır ki, rəvayətə görə Romada seçkidən öncə başına qar-
tal 
qonmuş Lutsiy Tarkviniy elbəy seçilmişdir. Azər türkcəsində “başına 
dövl
ət quşu qondu” deyimi vardir. Qartalın qam deyimlərində tanrı quşu 
adlanma
sı göstərir ki, qartal tanrının iradəsini, istəyini insanlara çatdıran 
qutsal quş sayılmışdır. Yeni il tanrısı Nortia uğur və taleh hamisi idi. Hər 
Yeni il g
ələndə onun adına divara bir mıx çalarmışlar. Azərbaycan türk 
boylarında evə bir müddət görünməyən yaxın adamın gəlməsini sevinclə 
“durun di
vara bir çöp (mıx) çalın”- deyə, qarşılayırlar. 
521
 
Немировский, 1983, 213-214. 
 
277 
                                                 

Etrusk boyları hər il mart ayında gənəşmək üçün bir yerə toplaşaraq 
toy-bayram  (qurultay) keçirirdi.
522
 Bu tör
ən qədim türk törəsinə, azər 
türkl
ərinin  Yaz  (Yeni  ıl)  bayramına  uyğun  gəlir. 
Etrusk ölübasdırma gələnəyində kurqan kulturu, ölə-
nin 
əlində kasa-cam və sair özəlliklər türk gələnəyilə 
üst-üst
ə  düşür.  Etrusk heykəl və  rəsmləri incələyən 
tatar  yazarı  F.  Latıpov  onların  görkəmcə  azər türk-
l
ərinə oxşadığını yazır.
 523
 
Urmu hövz
əsinin güney bölgələrində  m.ö.  II 
minilin ortala
rında  yaranan  atçılıq  nəsnələrini  ətraf 
ölk
ələrə yayan saqalar onları daha da təkmilləşdirdi. 
Örn
əyin, yüyənin öncə tək olan ağızlığı (gəm) sonra 
bozqır yaşamına keçən saqalarda qoşa gəm forması 
almışdır,  lakin  etruskların  İtaliyaya  apardığı  gəmin 
ilkin forması orada uzun müddət davam etmişdir. 
Saqa t
əsviri sənətində añ üslubu adlanan motiv 
önc
ə Urmu yaxasında formalaşıb, buradan Sibirə, Al-
taya, Azaq d
ənizi yaxalarına daşınması yozumu artıq 
s
ənətşünaslıq elmində mübahisə doğurmur. Artıq bu 
da b
əllidir ki, Urmu hövzəsindən İtaliyaya da añ üslu-
bu il
ə yanaşı bir sıra baş-
qa motivl
ər aparılmışdır. 
Örn
əyin, türklərdə  Tul-
par,  avropa
lılarda Peqas adlanan  qanadlı  at 
motivi Az
ərbaycanda  (Marliktəpə)  m.ö.XI-X 
əsrə  aid qab  üzərində  varsa, Etruriyada  ona 
Ara Della Regina m
əbədinin bəzəyi kimi 5-6 
əsr sonra rast gəlinir. 
 
Etrusk adı altında İtaliyaya köçən türk boyu buraya nəsnə bəzəkləri 
üz
ərində añ üslubunu, kurqan kulturunu, metalişləmə, zərgərlik sənətini 
d
ə  aparmışdır.  Arxeoloqların  İtaliyada  və  Azərbaycanda üzə  cıxardıqları 
üzüm  sal
xımılı  qızıl  sırğalar,  quş  və  təkə  fiqurlu  su  qabları,  nəsnələr 
üz
ərindəki qrifonlar  bir-birini təkrar  edir.  Bu  baxımdan,  türk  ellərində 
522
 
Немировский, 1983, 112. 
523
 
Латыпов, 1991, 116. 
 
278 
                                                 

gördüyümüz s
ənət  əsərlərinin sanki İtaliyada  ekiztayı  çıxır  qarşımıza. 
Bunlar n
əsnələrin müqayisəsində aydın görünür.   
Bəzi etrusk nəsnələri üzərindəki yazılarda 
birbaşa təsvir olunanı bildirən sözlər təmiz türk-
cədir  və  belə  bəlgələr  etrusk-türk paralelliyini 
quşqusuz təqdim edir. Bunlardan bir-ikisini bu-
rada gözdən keçirməyə dəyər.  
Ermitaj muzeyində saxlanan m.ö. IV əsrə 
aid bir güz
günün üzərində lazlarla (mələklərlə) 
əhatə  olunmuş  Turanla Atunisin sevişmə  səh-
nəsi təsvir edilmişdir. Turanın atributu sayılan, 
burada adı tusna (turna) şəklində yazılmış dur-
na şəkili də vardır.  
A.İ.Nemi-
rovski Sardinyanın doğu bölgəsində boğa-
zın Artsakena adını arts// arz sözü ilə izah 
ed
ərkən belə  yazır:  “Etrusk  leksikasında 
arslan m
ənasında arz, araz sözkökü geniş 
işlənir. Dil tərkibi  baxımından  Artsakena 
toponimi d
ə təmiz etrusk sözüdür. Sardin-
yada tirrenl
ərin məskunlaşması  izini  et-
ruskların  hələ  antik  çağ  yazarlarına  bəlli 
olan  eisar 
“tanrı”  sözünə  dayanan  aisa-
rensas 
buradakı  aisar  etnoniminin kökü-
dür”
524
 
Yazarın məsələyə baxışı doğru ol-
sa da, sözl
ərin  anlamına  düzəliş  vermək 
g
ərəkir. Belə ki, burada araz “arslan” deyil, boyadıdır, aisar (azər) sözü 
is
ə tanrı, həm də boyadıdır.   
Fil sümüyünd
ən  yapılmış  kiçik  arslan  və  ya börü fiquru üzərində 
başından quyruğunacan etrusk əlifbası ilə nöqtəli durğu işarələri olmayan 
bel
ə yazı vardır: 
                           a r a z s i l g e t e n a s s p u r i a n a s 
Yazının  əvvəlində  “aslan”  anlamında  araz  sözünü  ayıran  etrus-
koloq M. Pallottino cüml
əni axıra qədər aça bilməmiş, A. Nemirovski isə 
azacıq fərqlə həmin oxunuşu təkrarlayıb ilk araz sözünün türk dillərində 
524
 
Немировский, 1983, 58. 
 
279 
                                                 

arslan 
şəklində işləndiyini qeyd etmiş, lakin sonrakı hissələri añ fiquruna 
aid olmayan zilx (titul), etenas (titula 
əlavə) və spurianas (xalq) sözlərilə 
izah etm
ək istəmişdir.
 
525
 
H
ər iki etruskoloqun bu yazıda müəyyən etdiyi söz sərhədi düzgün 
sınırlanmayıb,  çünki  nəzərə  alınmayan  σ  durğu  işarəsi  bir neçə  yerdə  s 
s
əsi kimi sözlərin tərkibində verilmişdir: araz silg etenas spurianas.  
İmla qaydalarını diqqətə alanda bu yazı belə sıralanıb transkripsiya 
olunur: araz (S) ilge tenas (S) puri ana (S). (Araz elin
ə tenas Börü-Ana) 
Görü
ndüyü kimi, yazının belə oxunması 
ortaya çıxan bir neçə dolaşıqlığı aradan götü-
rür:  yazının  məzmunu kiminsə  titulu, vəzifə-
sil
ə deyil, Araz (etrusk) elində bozqurd (börü-
ana) kultu il
ə bağlıdır və bu kulta sunulan nəs-
n
ənin özünə, añ fiquruna aiddir; bu halda, araz 
boyadını yanlış olaraq arslan kimi oxumağa da 
ehtiyac qalmır.  
Etrusklardan qalma r
əsm və kiçik fiqurlar 
sırasında  qrifonlar  kimi,  qanadlı  aslan  bədəni 
olan  adam  başlı  sfinkslər də  vardır. 
Tutacağı  sfinks  fiqurlu  bir  bıçağın 
İtaliyada  tapılıb  Milli  muzeyə 
verilm
əsi  haqqında məlumatı  Leypsik 
q
əzetindən (6 fevral 1846) oxuduğunu 
dey
ən  rus  yazarı  F.Volanski  onu 
tanrıya  qurban verilən  heyvanı 
öldürm
ək üçün istifadə  olunan 
qurbanlıq  xəncəri  adlandırmış  və 
adam başlı, aslan bədənli, quş qanadlı 
bu yaratıqdan aşağı yazıda son sözü Ariman (Əhriman) şəklıində, başqa 
bir  rus  yazarısa  Arsdan  kimi  oxumuşdur.  Əslində,  yazının  həmin son 
sözü  fiqurun  şəkildə  görünən tərəfinə  düşdüyü  üçün  onu  oxumaq  çətin 
deyil. Bel
ə ki, etrusk yazısında arslan kimi çox aydın görünən və rahat 
oxunan bu söz
ün Armiman şəklində təqdim olunması yanlışdır.   
Bu  daşqutu  (sarqofaq) üzərində  qurban verməyə  hazırlaşan 
adamlar
ın təsviri verilmişdir, birinin qucağındasa kəsiləsi qurbanlıq quzu 
525
 
Немировский, 1983, 95. 
 
280 
                                                 

vardır. Yuxarıda sağdan sola
 
yazılmış “eg tite gesi ge kuzi thi al” və ya 
“eg/v titeg/v esi kuzi-thi al” sözl
əri sırasında kuzi (quzu) sözü aydın oxu-
nur.  
Bildiyim
ə görə, tapılan qədim türkcə yazılar içində ən qədimi hələ-
lik Lemni yazısıdır, bu nədənlə həmin yazı üzərində bir az geniş dayan-
ma
ğa ehtiyac vardır. Bugün Ege dənizində Türkiyə ilə Yunanıstan arasın-
da
kı  Lemni (Lemnos) adası 
vaxtil
ə Troya sınırına yaxın idi. 
Antik 
çağ  yazarlarının  qeyd 
etdiyin
ə  görə,  burada 
ellinl
ərdən öncə 
pelasklar 
yaşamışlar. 
Balkanlardan, Yuna
nıs-
tandan v
ə  Anadoludan 
vaxtaşırı  gələn  işğalçı 
ordula
rın  hücumlarına 
uğrayan Lemni qədim 
Aralıq  dənizi  ətrafında 
ya
yılmış mədəniyət mü-
hitind
ə  inkişaf  edirdi. 
Bu adadan ta
pılan bəzi kiçik 
yazı  örnəkləri burada m.ö. I 
minilin ortala
rına qədər finik və 
türk 
əlifbaları  ilə  eyni mənşəli 
yazıdan istifadə olunduğunu göstərir.  
Adanın güney-doğu Kamini bölgəsində kilisə divarında hörgü daşı 
kimi istifad
ə  olunmuş  daşlar  arasından  1885-də  tapılan  “Lemni  bəngü-
daşı” və onun yaxınlığında üzə çıxan başqa yazılı daş şərti olaraq lemni 
əlifbası  adlandırdığımız  yazı  növü  ilə  yazılmışdır.  Hazırda  m.ö.  VII-VI 
əsrlərə  aid edilən  bu  yazılar  Afina  Milli  muzeyində  saxlanır  və  onların 
yazılma tarixi adanın yunanlaşmasından öncəyə aid edilir, bu da Lemno-
sun Afinaya birl
əşdirildiyi 510-cu ildən öncədir. 
Basırıqla bağlı epitafiya xarakterli bu yazılar sağdan sola başlasa da, 
s
ətirlərdən bəzilərinin soldan sağa yazılması 2-ci (B) yazıda aydın görü-
nür.  Şəkil  boyunca  yuxarı  uzanan  üç  vertikal  sıra  sağdan  sola,  onların 
ara
sında yerləşən orta yazıda beş horizontal sətir isə hər iki istiqamətdə 
bustrofedon üsulu il
ə  yazılmşdır.  Belə  bustrofedon  üsulla  yazılmış  1-ci 
 
281 

(A) 
yazıda sıralanma həm də ilk sətirlə sonrakı iki sətirin başayaq düşmə-
sin
ə səbəb olmuşdur:  
Lemni  yazılarının  tapılmasından  bir  əsrdən  artıq  vaxt  keçsə  də, 
onun  şifrəsi  açılmamışdır.  Doğrudur,  elmi  ədəbiyatda  Lemni  yazısında 
istifad
ə olunan əlifbanın etrusk əlifbası ilə eyni olması qənaəti vardır. Bu, 
bir-iki h
ərf istisna olmaqla məsələyə  düzgün  yanaşmadır,  lakin  bu 
yanaşmada  yazıların  oxunma  qaydası  yanlış  yöndədir. Belə  ki, etrusk 
yazılarının oxunuşunda özünü göstərən qüsurlar, etrusk yazı qaydalarının 
(imla  qaydası)  nəzərə  alınmaması  lemni  yazılarının  oxunmasında  da 
t
əkrar  olunmuş  və  hər kəs  öz bilik dağarcığı  ilə  yazıları  oxumağa 
çalışdığından  iki-üç sətirlik  bu  yazının  ortaya  çıxan  oxunuş  variantları 
onu  “oxuyanların”  sayı  qədərdir.  Lemni  yazısından  bəhs edən yazarlar 
onun transkripsiya
sını  fərqli verdikləri kimi, onu müxtəlif dillərdə 
oxumağa da cəhd etmişlər.
526
  
Son vaxt
lar daha çox yayılıb qəbul edilən və etrusk dilinə aid dərs-
likl
ərdə yer alan transkripsiya isə belə verilir. (Asan oxunması üçün söz-
l
ər soldan sağa sıralanmışdır):