 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik

Toru-
Kaşka
 
adlanır. Bu ilxıçı qırğızlar «ay damğalı» Toru-Kaşkadan böyük sevgi
 
il
ə 
danışır.
435
 Görünür, 
Anadoludakı qədim qaşqaylar da aya sitayiş edirmiş, 
çünki hat dilin
ə keçən qaşqay sözü həm Ay planetini, həm də Ay tanrısını 
bildirir; het m
ətnində 
D
Kaşka «Ay tanrısı» kimi verilir.
436
 
Asur tacirl
əri Boğazköydən quzeydə, bəlkə də, hat-qaşqay qarışığı 
olan Alacahöyükd
ə,
 
mis ticar
əti məntəqəsi olan
 
Turxumit (Tu-ur-xu-mi-it) 
toponimini 
yazılarında  tez-tez  təkrar  edirlər.
437
 Akad  dilind
ə  müxtəlif 
formada 
yazılması
 
da 
aydın göstərir ki, bu turuk-but (türk
 
boyu
 
«türkl
ər») 
sözü
 
get-ged
ə
 
ilkin 
formasını itirmişdir,
 
çünki 
sonrakı het yazıları bu boy-
ları  Turxumit məntəqəsi  ilə  əlaqəsi  olan  qaşqayların  içərisində  turmitta 
şəklində verir
438
 H
ər iki halda qaşqay ərazisində qalan Turxumit etnoto-
ponimin kökünd
ə türk elementi aydın görünür. 
Yaxud
 
qaşqaylarda tərkibində suv
 
«su» sözü olan Suvaxu, Suv çay-
ları, Suvatar
 
(su
 
atar),
 
Karassuv
 
(qara-su)
 
kimi
 
yeradları onların
 
dil m
ənsu-
biy
əti barədə tutarlı faktdır. Belə ki, Fərat çayının qaşqay ərazisinə daxil 
olan 
Ərzincan bölgəsində axan hissəsi indi Kara-su adlanır və Karassuv 
toponimi h
əmin bölgəyə yaxın olmuşdur. Boğazköy mətnlərində işlənən 
türkc
ə dağ adlarının tərkibində təpə, daş, dağ sözləri seçilir: Galiş-tapa, 
434
 
Бартольд,  V, 1968, 216;
 
Bu  söz  oyrot 
yazılarında  da  titul  bildirir  (ИПВФ,  1974, 
115). 
435
 Toru-
Kaşka, u kotoroqo
 
na bedre 
bıla belaə otmetina v
 
forme 
lunı (ay tamqa),
 
a na lbu 
beloe p
ətno, skakal posredi besçislennıx tabunov (Абрамзон,1966, 166). 
436
 
Гиоргадзе, 1961, 199. 
437
 
КТИК, 1968, 123; Bu yer adının Turuxmiid, Turxumiid, Turuuxmiid variantları
 
da 
var
dır (Гиоргадзе, 1961, 173), 
438
 
Гиоргадзе,  1961, 173;  Ertem,  1973, 147;  Y.Qarstanq  isə  Turmittanı  müasir 
Sivas  bölg
əsində yerləşdirir, çünki bəzi het yazılarında Turmitta ilə Samux adı yanaşı 
ç
əkilir.  
 
230 
                                                 

Daşa, Daxaruva, Daxa, Daq-qurqa.
439
 
Buradakı Kapaş dağadı da sonralar 
K
əpəz şəklində müxtəlif türk bölgələrində görünür.
 
Kült
əpə yazılarındakı şəxs adları sırasında Ata, Akuz, Azu, Uzu, 
Da
laş, Kukran, Kura, Panak, Tarxun, Takil, Tarşi kimi onlarla türk dili 
modeli il
ə seçilən sözlər vardır.
440
 Bunlardan b
əzisi sonralar Mana, Mada 
bölg
ələrində də təkrar olunur. Başqa türk dillərində olduğu kimi, burada 
da  
-
lı
 
şəkilçisi ilə işlənən şəxs adları vardır:  
Arkili, Buzili, Tulu, Tubtulu, Sakli. B
əllidir ki, türk dillərindəki 
-lar
 
şəkilçisi cəmlik bildirən 
-la, -ar
 morfeml
ərinin qovuşmasıdır.
441
 Görünür, 
qaşqay dilində daha qədim -la forması işlənmişdir: Taxankul-la,
 
Kassu-
la, Xaysex-la,
 
Timuxa-la
  
v
ə sair. 
Göründüyü  kimi, 
qaşqay-türk paralelləri leksik və morfoloji qatda 
mövcuddur. 
Urmu teoriyası baxımından bura fonetik uyğunluğu da daxil 
etm
ək  olar.  Belə  ki,  uzmanlar  Qaşqay  onomastikasında 
n,  l,  v
  s
əslərilə 
başlanan sözlərin olmadığını qeyd etmişlər.
442
 Bu 
sıraya 
r 
s
əsini də əlavə 
edib, dey
ə bilərik ki, bu fonetik özəllik Ön Asiya dillərindən ancaq türk 
dilin
ə məxsusdur.
443
 
Bel
əliklə,
 
Orta  Anadoluda
 
arxeoloji  b
əlgələrə görə,
 
m.ö.III  minilin 
ortalarından məskunlaşan qaşqay türkləri burada yerli hatlarla qonşuluqda 
yaşamış,
 
dil v
ə
 
etnoqrafik 
baxımdan hatlara böyük təsiri olmuşdur.
 
Hatlar 
439
 Ertem,  1973;  Sadalanan 
dağ  adlarının  bir  qismi  qaşqaylar  yaşayan  ərazilərdə 
olmaya bil
ər, çünki onların yeri mənə bəlli deyil, lakin hər halda Qaşqay bəyliyi çağında 
bölg
ədə yazıya alındığı üçün diqqəti çəkir.  
440
 
КТИК, 1968; 
441
 
Ъялилов,
 1988, 193-196. 
442
 
Гиоргадзе, 1961, 209. 
443
 
Ъялилов,
  1988,  45-46; 
Az
ərbaycanda  -ma  şəkilçili  toponimlər  (Yalama, 
Qızılqazma,  Quruzma,  Yaşma)  işləndiyi  kimi,  qaşqaylarda  da  Tarku-ma,  Xursa-ma, 
Kalas-ma,  Kurusta-ma  toponiml
əri vardır. Qaşqay toponimikasında maraqlı xüsusiyət-
l
ərdən  biri  də  budur  ki,  Azərbaycan  yeradlarında  rast  gəldiyimiz  qoşa  köklü  model 
(
Dağdağan, Düldül ocağı, Qamqam piri, Xalxal, Batabat ) burada da vardır: Qapaqapa 
(
dağı),  Xanxana,  Parpara.  Yaxud  ortaq  -ka  topoformantı  Tarukka, Tapikka,  Kaska 
kimi  toponiml
ərdə özünü göstərir. Q. Qiorqadze qaşqay dilindəki -xa şəkilçisini -ka ilə 
bağlamaqda  haqlıdır:  Kummesma-xa, Tasma-xa,  Samma-xa,  Kumma-xa  (Гиоргадзе, 
1961, 202);  
    
Qaşqay dilində -sa//-şa (Qurtalissa, Tamettasa, Qakiussa), -ta//-da (Takkumitta, Kis-
mitta, Taqqasta), -ra (Kannuvara, Tivara) 
kimi topoformantlar da vardır.  
 
231 
                                                 

bura g
ələn nesitlərin içində dilini itirib ərisə də, qaşqaylar etnik özəlliyini 
v
ə  adını  m.ö.VIII  əsrin  ortalarına  qədər  qoruya  bilmişlər. Həmin  çağda 
bura  g
ələn,
 
daha 
doğrusu  qayıdan,  qamər  boylarına
 
qarışmışlar.
 
Onların 
böyük  bir  hiss
əsi  isə  Azərbaycana  qayıtmışdır.  Qaşqay-qamər  əlaqələri 
türk etnik tarixi 
baxımından çox önəmlidir, çünki Anadolu qaşqaylarında 
qam
ər etnoniminin işlənməsi diqqəti çəkir. Belə ki, bu söz hələ qamər boy-
ları  Azaq  yaxasından  Anadoluya  gəlməmişdən  çox  qabaq  burada  görü-
nürs
ə, deməli, qamərlər vaxtilə saqa boyları kimi, bu bölgələrdən quzeyə 
getmişlər. Kapperi sözünü isə Kammeri şəklində də oxumaq olar, çünki 
het 
yazısında qaşqay sözlərinin p/m səsləri bəzən dolaşıq salınır.
444
 
Anadoluda ilk asurdilli v
ə sonrakı hetdilli yazılı qaynaqlardan bəlli 
olan 
qaşqay onomastikasının, qaşqay adının və qaşqay dilindən hat və
 
het 
dill
ərinə keçib, dini ritual mətnlərində işlənən 
D
Kaşka «Ay tanrısı», qut 
«ruh»  kimi  sözl
ərin dilçilik yozumu aydın göstərir ki, 3-4 minil bundan 
önc
ə adı minil boyu tarixi sənədlərdə hallanan qaşqaylar türk boyu idi. 
 
 
2. Het
  
III minilin sonunda v
ə ya II minilin başlarında Kiçik Asiyanın batı 
bölg
ələrinə girən hindavropa dilli het, luvi boyları burada sürətlə inkişaf 
etm
əkdə olan mədəniyəti xeyli geri saldı.
445
 
Yuxarıda deyildiyi kimi, het 
adını yerli hatlardan mənimsəyən nesit boyları az sonra burada qüdrətli 
dövl
ət qurdular. Het dövlətinin tarixi 1740-dan I Tutxaliya (1460-1440) 
adlı çara qədər «qədim çarlıq» dövrünü əhatə edir, 1200-cü illərə qədər 
davam ed
ən sonrakı dövr isə imperiya kimi səciyələnir.
446
 M
əhz bu dövr 
Het dövl
ətinin ətraf ölkələri zəbt etməsi ilə seçilir. 
444
 
Гиоргадзе,  1961,  208;  Bu  baxımdan,  Kammeri  adı  Qamər  (Kimmer) ilə 
bağlıdır, çünki Boğazköy qaynaqlarında bu ad Kamari-pi şəklində işlənir (Ertem, 
1973,  64);  Buradakı  -pi  şəkilçisi isə  kaspi, lulubi, ellipi kimi etnonimlərdə  gör-
düyümüz topluluq bildir
ən şəkilçidir. İranda yaşayan indiki qaşqayların tərkibin-
d
ə
 
d
ə  qamər  adlı  tayfalar  vardır  (Trubeükoy,  1963).  Bu  fakt  irəli sürdüyümüz 
ehtimalın tutumunu bir daha artırır. 
445
 
ИДВ
, 1988, 38. 
446
 
Герни,
 1987, 190. 
 
232 
                                                 

Hetl
ər hurrilərin yaşadığı Haleb (Hələb) şəhərini almaq və Misirə 
ged
ən yola nəzarət etmək istəyirlər.
447
 Bu bölg
ədə onların 1650-1630-cu 
ill
ər
 
arasında  buraxdığı
 
dağıntı  izləri  çağdaş
 
arx
eoloqların
 
diqq
ətindən 
ya
yınmamışdır.
 
H
əmin
 
çağda Halebin
 
quzey mütt
əfiqi
 
Urşu bölgəsi
 
hetl
ər
 
t
ərəfindən tutulmuşdu. Hetlər batı qonşuları Arsava çarlığı ilə də müha-
rib
ə edib, dəniz limanlarını öz nəzarətləri altına almaq istəyirdilər. Onlar 
h
ətta çox uzaq məsafədə yerləşən Babilə hücum edib, Hammurapi haki-
miy
ətinə  son  qoymuşlar,  lakin  bu  birdəfəlik  yürüş  idi.  Beləliklə,  hetlər 
Orta  Anadoludan  Su
riyanın  quzey  bölgələrinə  qədər  geniş  əraziləri  ələ 
alıb,
 
qurduqları dövləti II minilin ortalarından sonra Ön Asiyanın qüdrətli 
dövl
ətinə çevirmişdilər.  
Het dilind
ə m.ö.
 
XV-XII 
əsrlərə aid xeyli heroqlif  və mixi yazılı 
qaynaq 
vardır.
448
 Prototürk
 
boylarının batı
 
qonşuluğunda baş verən mü-
harib
ələr haqqında bilgi əldə etmək, o dövrün tarixi çoğrafiyasını bərpa 
etm
ək, dövlətlərarası münasibətləri öyrənmək üçün bu sənədlərin böyük 
əhəmiyəti vardır. Arxeoloji kulturda görünən əlaqələrin yazılı qaynaqda 
axta
rılmasına yardım edən bəlgələr, burada işlənən hər bir türk sözünün 
tarixi 
əhəmiyəti vardır. Hat mədəniyətini mənimsəyən hetlər
 
burada
 
işlənən 
sosial terminl
əri də qəbul etmişlər: tabarna (çar), tavannana (xatun), tux-
kanti  (prins).
 
Hat 
folklorundakı  tufan  tanrısı
 
il
ə  ilanın
 
(illuyan) 
qarşı-
durma  motivini 
əks etdirən het mətnində İnara tanrı Tarukke qayasında 
ev  tikdirir. 
Buradakı taruk sözü və het mətnlərində teonim kimi işlənən 
Tarxu,  Tarku  sözü  ön
əmlidir.
449
 Tufan 
tanrısının Taru adını, guman ki, 
447
 Haleb sonralar Aleppo 
şəklində işlənmişdir. Bu toponimin hurrilərlə ittifaqda olan 
mitan v
ə ya başqa bir türk boyunun alıp (alp) sözü ilə ortaya çıxdığını düşünmək olar, 
çünki  h
əmin bölgələrdə türklərlə bağlı Oğuz-evi (Bit-Aqusa), Qarqar, bir az yuxarıda 
Kumuq,  Koman  v
ə ora yaxın olan Kilikiya tərəfdə Qaratepa, Tarsus yeradları yayğın 
idi. Anadolunun quzey-
doğu bölgələrində alp adı məşhur dəmirçilər kimi tanınan halıb 
(xalib) 
boylarının adında da görünür. Bu bölgədə Qara-təpə toponiminin yerini dəqiq-
l
əşdirmək çətindir, çünki Misir heroqlifi ilə m.ö.IV əsrdə yazılmış sənəddə Karatepe(t)
 
adı iki dəfə çəkilsə də, dəqiq yeri bəlli deyil
 (
ХПИДВ
,
 
1980,
 
139); 
Boğazköy 
yazısında  keçən  Kara[tapa]  toponimi  də  (Ertem,  1973)  onu  müəyyən  etməyə  imkan 
vermir.   
448
 
Дунаевская,
 1969, 19-21;  
Маккуин,
 1983;  
Герни,
 
1987; Ертем,
 
1973. 
449
 Bu  sözün  ön
əmini  yaxşı  anlayan  «avropasentristlər»  onu  luvi  sözü  kimi  verməyə 
çalışırlar. Bəs bura Avropadan gəlmə luvilərin ayağı dəyməyən Sibirə qədər yayılmış bu 
teonimin luvil
ərdən öncə İkiçayarasında işlənməsinə necə göz yummaq olar? 
 
233 
                                                 

hatlardan 
almışlar. Het mətnlərində işlənən türk sözü, daha doğrusu, het 
dilind
ə alınma türkizmlər bunlardır: 
türk 
het 
anlamı 
ad 
ara(maq)  
ata 
ana  
pir 
bars 
de- 
ka
rı, qarı 
kap, qab 
ka
ñ
, kanq 
ilan 
t
əbər 
atima 
aria  
atta  
anna 
pir 
parşana 
te- 
karuili, karili 
kapi, qapi, gapi 
xuli-kanni 
illuyan 
tabarna 
heroqlif 
yazıda (
Дунаевская,
 
1969, 67) 
qeybd
ən xəbər vermə, peyğəmbərlik 
ata 
ana (Anadoluda anne deyimi 
saxlanıb) 
bir soya aid ail
ə, «ocaq» 
bars (leopard) 
danışmaq, demək  
qarı, qoca 
qab  
araba  
ilan (hat 
>
 het) 
çar, hökmdar (hat 
>
 het) 
Het  dilind
ə xeyli türkizmlər vardır, lakin uzmanlar bu alınmaların 
üz
ərindən sükutla keçməyi üstün tuturlar. Belə ki, S. L. Nikolayeva het 
dilind
ə qafqazdilli sözlər axtaranda avar, çeçen, inquş, rutul, qırız və sair 
dill
ərdəki «qab» sözü ilə (əslində, bu dillərdə türkcədən alınmadır) het 
dilind
əki kapi (qab) sözünün paralelliyini örnək verir, lakin türk dilinin 
adını belə çəkmir.
450
 
Başqa bir uzman isə, türk olmasına baxmayaraq, öz 
əli ilə yazdığı «parfüme dolu kappi kabı» və ya «göründügü gibi, kappi 
kabını kullanan görevli» kimi deyimlərdə hər iki dilin qab sözünü yanaşı 
işlətsə belə, bunların eyni söz olduğunu görmək üçün «Avrosentrizm» 
ovsunundan 
çıxa bilmir. Halbuki, kapi sözünün urartularda ölçü vahidi 
kimi 
işləndiyini də bilir.
451
 Bax, atalar burada deyib - «get 
əlindən gələni 
beş qaba çək». 
3. Hurri 
Kür-Araz kulturu 
dağılandan sonra Qədim Azərbaycanın batı sınır-
larının ötəsində Doğu-Anadolu torpaqlarına hurri adlı yeni etnosun gəlib 
m
əskunlaşması
 
arxeoloji  v
ə yazılı
 
b
əlgələrlə müşahidə olunur.
 
Hurril
ərin 
qurduğu Mitan dövləti ərazilərindən müasir Ermənistanın
 
b
atı və
 
Güney 
Gürcüstan 
sınırına qədər II minil boyu oxşar tikintilər, keramika və silah 
450
 
ДА
, 1985, 63. 
451
 
Coşkun, 1979, 34. 
 
234 
                                                 

tipl
əri göstərir ki, burada etnik baxımdan yaxın boylar yaşamışdır.
452
 
Əs-
lind
ə, belə də olmalıydı, çünki hurrilər qafqazdilli xalq idi və Gürcüstan 
üz
ərindən onların Anadoluya axını prosesində bəzi tayfaların
 
əlverişli yer-
l
ərdə qalıb məskunlaşması təbii idi. Görünür,
 
het
 
m
ətnlərində
 
adı çəkilən 
xay-azzi 
boyları da həmin köçdən qırılıb,
 
Çorox (Çoruk)
 
çayı hövzəsində 
qalmışdılar. Sonralar burada yaranmış Kolxida dövlətini quranların kökü 
d
ə Quzey Qafqazdan gələn
 
qafqazdilli  boylarla
 
bağlı
 
ola  bil
ər.
 
İkçayarası-
nın  quzeyində  isə  hurrilər  türk  boyları  matienlərlə  konfederasiya  təşkil 
edib,
 
m.ö. II minilin 
ortalarında böyük Mitan dövlətini qurmuşlar. 
Hurril
ərin Ön Asiyaya gəlişi Türk tarixi baxımından böyük önəm 
daşıyır.  Belə  ki,  böyüməkdə  olan  Het  dövləti  ilə  Azərbaycan  arasında 
hurri 
boylarının yerləşməsi hetlərin Azərbaycana doğru yayılmasının və 
Asur dövl
ətinin isə quzey yöndə böyüməsinin qarşısını aldı. Yerli subar 
boyları hurrilərə xilaskar qüvvə kimi baxır, subar məskənlərində onların 
yerl
əşməsi üçün şərait yaradırdılar. Hurrilər subar boylarından olan ma-
tienl
ər (sonrakı müytenlər) ilə birləşib konfederativ dövlət qurdular. Bu 
dövl
ətin adı Mitan olsa da, onu yönətən hurrilər idi. Mitan qısa vaxtda 
İkiçayarasının  və  Suriyanın  quzey  bölgələrini  əhatə  edən  güclü  dövlətə 
çevrildi. 
Mitan dövl
əti ilə sərhədi olmayan bəzi bölgələr də onun hakimiyəti 
altına girirdi. Görünür, Nuzi (Kərkük) şəhəri də ətraf yaşayış məskənləri 
il
ə birlikdə buradan xeyli aralıda olan Mitanin canişinliyi idi və burada 
hurri 
koloniyası yaranmışdı. Nuzi arxivindən çıxan mixi yazılarda hurri 
feodal ail
əsinin təsərrüfatı haqqında geniş məlumat vardır. Burada həm 
d
ə lulu, hurri, akad və kassi dillərini bilən dilmancların tarquman yox,
 
tarqumanzu
 
(t
ərcümə-çi)
 
adlanması  diqqəti  çəkir.
453
 H
əmin
 
yazılarda 
maraqlı qadın adları vardır: Tulbunaya, Tilunaya, Xinzuraya. Azər qızları 
Tulunay 
adını bugün də daşıyır, Xinzuraya isə hurricə qız adı üçün çox 
uyumlu olan Alma 
adının tərcüməsidir.
454
 K
ərkük bölgəsində sonralar izi 
görünm
əyən hurrilərin sayı burada çox deyildi. Mitan dövləti dağılandan 
sonra  burada  hurri 
koloniyasını təşkil edən məmur, feodal və tacir hurri 
ail
ələri geri qayıtmış, ya da yerli əhaliyə qarışıb dilini itirmişdir. 
452
 
ИДВ, 1988, 90. 
453
 
ПС, IV, 1986, 37-68. 
454
 Nuzi 
yazılarında Sini-kişi, Ar-Teşub, Xud-Teşub, Kibi-Teşub, Xudi-Buryaş, Xudi, 
Xudiya  kimi  adlara  rast  g
əlmək olur ki, bu adların tərkibində türk sözləri kişi,
 
ar
 
(
ər), 
kibi (kimi), xud (qut), ortaq kassi-türk 
adı (Xudu) və kassi adı (Buryaş) işlənmişdir.  
 
235 
                                                 

Hetl
ər
 
1360-da Mitan dövl
ətini dağıtdı.
 
Bir 
əsr sonra
 
is
ə Mitan
 
döv-
l
ətinə tabe olan ərazilərin çox hissəsi artıq asurların əlində idi. Het-Asur 
n
əzarətindən kənarda
 
qalan bölg
ələr
 
is
ə kiçik siyasi qurumlara
 
çevrilmiş-
di. Hurri-Mitan dövl
əti dağılandan sonra asur qaynaqları Van hövzəsində 
yaranmış çoxlu kiçik bölgə bəyliklərinin ümumi adı kimi Nairi deyimini 
işlədirdi.
 
Sonralar burada Urartu
 
dövl
əti yarandı.
 
Hurri-urartu 
tayfalarının 
bir qismi
 
is
ə
 
daha sonralar
 
bura g
ələn haylara qarışdı. 
Hurril
ərin Doğu Anadolu və Azərbaycanda məskunlaşma tarixinin dəqiqləşməsi 
Az
ərbaycanın  etnik  tarixi  baxımından  çox  önəmlidir,  çünki  bir  neçə  əsr  də  olsa,  bu 
tarixin  q
ədimə  çəkilməsi  elmdə  böyük  dolaşıqlıq  yaratmış,  subar  sözləri  hurrilərə  aid 
edilmişdir.
455
 Hurril
ərin İkiçayarasına gəlmə xalq olması, ən azı, özünü onda göstərir ki, 
bütün Ön Asiya xalqla
rından fərqli olaraq, hurrilər Dəclə çayına Arantsax deyirdilər. 
İkiçayarasında hurrilərin III minilin sonunda olmasını guya XXIV-XXIII
 
əsrlərə
 
aid
 
olan
 
iki 
yazı  təsdiq  edir.
 
Bu 
yazılardan
 
biri
 
D
əclənin
 
orta  axa
rındakı  Samarrada 
t
apılan  və  üzərində  «Urkiş  və  Navar  çarı  Ariseni»  yazılmış  lövhədir.  Əvvəla,  bu  yazı 
akadcadır,  ikincisi  də,  Arijena  kimi  oxunan  bu  subar  şəxs  adı  sonralar  Arcan, 
Ərcan 
kimi türkl
ərdə yayılmış addır, üçüncüsü də, buradakı Navar sonra akad-asur yazılarında 
adı keçən Diyala çayı yaxasındakı Namru (bunu heç kim inkar etmir) bölgəsidir ki, bu 
da 
əvvəllər lulu, sonralar kassi tayfalarının məskunlaşdığı ərazidir. Yazının aid edildiyi 
çağlarda bu ərazilər lulu və qutların nəzarəti altında idi, bura meydanda olmayan hurri 
çarına  tabe  ola  bilməzdi.
 
Urkiş  bölgəsi  isə  İkiçayarasının  quzeyindədir.  Hurrilərə  aid 
edil
ən  ikinci  yazı  Luvr  muzeyindəki  daş  kitabədir.  Neçə  illərdir  ki,  buradakı  3-4 
455
 Tarixçil
ərimiz hələ də yazır ki, eradan əvvəl III minilin son rübündə hurrilər Güney 
Az
ərbaycan  bölgələrində  olmuşlar,  çünki  onların  Dəclə  yaxasında  qədim  dövrlərdən 
yazısı qalmışdır. Əlbəttə, Q. A. Melikişvilinin qafqazdilli xalqın tarixini İkiçayarasında 
q
ədimə  çəkməsini  başa  düşmək  olar,  bəs  bizim tarixçilərin  bu  mövqeyini  necə  qəbul 
ed
ək? Mitan dövləti zamanında hurrilərin indiki Kərkük bölgəsində koloniyasının oldu-
ğunu heç kim inkar etmir, lakin bunun göstərilən minilliyə dəxli yoxdur. Hətta ilk asur 
çarları Kikia və Uşpianın subar adı daşıdığını və hurrilərin bu ərazilərə III minildə yox, 
II minild
ə gəldiyini «Midiya tarixi» (səh. 57) əsərində söyləyən akademik İ. Əliyev indi 
subarlara  aid  b
əlgələri  hurrilərə  aid  etməklə  hansı  məqsədi  daşıyır? Məqsəd  aydındır, 
subarlardan qafqazdilli etnik tarix
ə çıxış yoxdur, hurrilər isə qafqazdillidir. Həm də ta-
rixçil
ərimiz üçün «Mana dövründə hurrilərin üstün etnik qrup olması» (AT, 1998, 167) 
fikrini  söyl
əməyə,  hurri-urartu  yazılarından  utilərə,  onlardan  da  Albaniya  ərazilərinə 
çıxmağa, hətta qut və etruskları da qafqazdilli etməyə (AT, 1998, 168) imkan açılır. Bu 
m
əsələ üzərində ona görə
 
dayandım ki, hurri tarixinin 5-6 əsr əvvələ çəkilməsi fikrini 
yazılarına hörmət etdiyim türk alimi Ş.Günaltay İkiçayarası tarixinə aid kitabında (1937) 
v
ə  Y.Yusifov  da  Moskvada  çap  olunan  məqaləsində  fərqinə  varmadan  qəbul  etmişlər 
(ВДИ, №1, 1987).     
 
236 
                                                 

cüml
əlik  yazını  zorla  hurricə  oxumaq  istəyirlər.  Bunun  nə  dərəcədə  hurricə  olmasını 
görm
ək üçün, heç olmasa, birinci cümləni nəzərdən keçirək: 
 
             T
işari endan Urkiş
ki 
 purli 
d
Piriqal 
bahaştum
.
456
 
 
Əvvəla,
 
burada T
işari,
 
Ur
kiş, Piriqal kimi onomastik
 
sözl
əri çıxanda, yerdə qalan 
endan,  purli, 
bahaştum  sözləri  hurri  dilində  yoxdur,  ikincisi  də,
 
cüml
ənin  mübtədası 
hesab edil
ən Tişari adında hurricə işlənməli
 
olan erqativ 
halın şəkilçisi yoxdur. Bəs bu 
cüml
əni hurricə necə oxuyurlar? Əslində, oxumurlar, fal açırlar; madam ki, onomastik 
sözl
ərin şəxs-ölkə-tanrı ardıcıllığı var, deməli, filan adam filan ölkədə filan tanrıya mə-
b
əd  ucaldıb.
 
Ancaq  mü
əyənləşdirə  bilmirlər,
 
bu  adam 
çardır  (İ.
 
M.
 
Dyakonov),  yoxsa 
yüks
ək rütbəli rahibədir (E.
 
Lyarş). Dəxli yoxdur, təki Azərbaycanda hurrilərin tarixi 
q
ədim  olsun,  bizim tarixçilər  də  bunu  dəstəkləyib, «e.ə.II minillikdə  hurrilər  Urmiya 
ətrafı  ərazidə yaşayırdılar» deyimi kimi, 
elmi 
əsası olmayan bir fikir söyləsin.
457
  
Hörm
ətli  tarixçilərimizin  iddiasını 
t
əsdiq  edən  əsas  fakt  guya  m.ö.
 
XVII-
XVI 
əsrlərdə  Güney  Azərbaycan 
ərazisində mövcud olmuş hurri-ari kontak-
tıdır. Həmin çağda Azərbaycanda olmayan 
aril
ərlə  hansı  hurri  boyu  əlaqədə  ola 
bil
ərdi?  Əgər
 
bel
ə bir əlaqə olmuşsa,  Het 
ölk
əsində və ya Fərat çayı qıyılarında baş 
tuta  bil
ərdi,  bunun  Güney  Azərbaycana 
n
ə  dəxli  var?  Kərkük  bölgəsində  hurri 
koloniya
sı  ilə  də  belə  kontakt  mümkün 
deyildi,  çünki  irani  dild
ə  danışanların 
ayağı buralara ilk dəfə göstərilən tarixdən 
minil sonra d
əymişdir.  
Hurri
 
çarı
 
Tuşrattanın
 
XIV
 
əsrin əvvəlində
 
Misir  fironu  III
 
Amenxo-
tep
ə yazdığı geniş mətnli məktubu qalıb, onun ilk 7 sətri akad, sonrakı 
490-a q
ədər sətiri isə
 
hurri dilind
ədir.
 
Het arxivl
ərindən də bir neçə hurri 
m
ətni tapılıb. Mitan-Het dövlətləri arasında qarşıdurmalar olsa da, hurri 
kulturunun  hetl
ər arasında yayğın olduğunu görmək olur. Dünyada ilk 
456
 
Нозадзе, 1978, 29. 
457
 
АТ, 1998, 167. 
 
237 
                                                 

bo
yalı şüşə qablar hurrilər olan ərazilərdə ortaya çıxıb.
458
 Biz
ə gəlib çatan 
s
ənədlərdə hurri sözlərinin sayı az olduğundan, burada hurri-türk paralel-
l
əri də azdır:  
türk 
hurri 
ata  
indi 
daş 
eşşək 
attai  «ata» 
undu «bu 
çağ» 
(
Дьяконов, 1967, 158) 
taşe  «heykəl» 
(
Капанцян, II, 1975, 308) 
eşşi «at» 
Lakin  türkizml
ərin azlığına baxmayaraq, hurri-türk əlaqələri baxı-
mından bunlar əhəmiyətlidir, çünki hurri dilinin öz sözləri də çox
 
deyil. 
Hurri dilind
ə eni «tanrı», Kuşux/Kuşax «Ay tanrısı», tarşuanni «adam», 
ibri «çar», 
aşti «qadın», eşe «göy/səma», arte «şəhər», ammati «baba» 
v
ə sair bu kimi sosial və inanc terminləri işlənir, bu dilin qramatik qanun 
v
ə qaydaları türk
 
dilind
ən
 
f
ərqlənir.
 
Hurril
ərdə insan qurbanı gələnəyi də 
vardı. Bunları ona görə vurğulayıram ki, hurri tarixini bilməyən bəzi türk 
yazarları onları türk sayır.
459
 Ancaq  hurri-türk 
əlaqəsini öyrənmək çox 
ön
əmlidir, çünki Mitan dövləti çağında hürrilərlə sıx işbirliyində olan və 
h
ətta, dövlətin adında izi qalan, sonralar isə Azərbaycan üzərindən Orta 
Asiyaya keç
ən müyten (mitan) boyunun qədim tarixi hurrilərin tarixi ilə 
bağlıdır. Bundan başqa, hurrilərin at oynatdığı ərazilərin çoxunda türk 
boyları vardı və bu boylardan bəzisi artıq hurri-türk qarışığına çevrilirdi. 
Hurril
ərin Ön Asiyada türk boyları ilə yaxın əlaqəsi bir az sonra haq-
qında danışacağımız Anadoludan İtaliyaya köçən etruskların dilində əks 
olunm
uşdur.  Belə  ki,  V.V.  İvanov  xeyli  hurri-etrusk  paralelləri  verir: 
hurric
ə  allai  «xanım»,  etruskca  ali  «xanım»,  Uni-ali  «Venera  xanım»; 
458
 
ИДВ
, 1988, 88. 
459
 Bu 
gedişlə nə vaxtsa türklərlə kontaktda olmuş xalqların onca faizini türk saysaq, 
dünyada  türk  olmayan  çox  az  xalq  qalar.  Hurri  dilini  öyr
ənmək isə türkoloqlar üçün 
vacibdir.
 
M
əsələn, türkcənin daş sözü hurri dilində
 
«heyk
əl»
 
(
taşe)
 
anlamında işlənirsə, 
dem
əli, qədim  qaynaqlarda rast gəldiyimiz 
d
Kuara-
taşe  toponimi  qarşımıza  hunlarda 
işlənən Quər adlı iyənin heykəli və ya daş tapınağı olan yeradını çıxarır.
 
B
əzi yazarlar 
III  Ur  sülal
əsi çağına aid sənədlərdə keçən Ba-qa-r’i, Ki-la-ri, Beli-a-ri-ik, Ari-meme, 
Ankişatal, Aripatal, Putuk kimi şəxs adlarını hurri sayır, halbuki bunlar subar adlarıdır 
v
ə Beli-arıq (İncəbel) adında olduğu kimi, digərlərinin də subar-türk dilində yozumu 
vardır. Başqa yazılarda da hurri adı kimi  verilən Arijen, Daşuk, Kaltuk, Siluk, İkit(a), 
Puta, Dada, Umbin-Api, Tigin-ari, Tigin-atal, Dati-giza v
ə sair adlar da hurricə deyil, 
türkc
ə yozula bilir. 
 
238 
                                                 

hurric
ə puri «qul», etruskca pura qul adlarının tərkibində və latın dilində 
etruskdan 
alınma puer «oğlan»; hurri-urartu dillərində hari//hare «yol», 
çeçenc
ə
 
ūram «küçə»,
 
etruskca  *arn-
 
(
>
latınca arena); hurricə ese «göy», 
«
tanrı», etruskca eis «tanrı», aiser «tanrılar», usil «Günəş»; hurricə sawali 
«il», etruskca awil «il» v
ə b.
 460
 
Göründüyü  kimi,  qafqazdilli  hurril
ər Ön Asiyaya gəlib, Suriyanın 
quzey  bölg
ələrinə  yerləşəndən  sonra  buradakı  türk  boyları  ilə  sıx  əlaqə 
qurmuşlar.  Əgər  etrusk-hurri  paralelləri  dərindən  tədqiq  edilib,  müsbət 
n
əticə  əldə olunarsa, onda  bugünəcən  müəmmalı  qalan etrusk  problemi 
d
ə aydınlaşar. Türk dilinə aid əlamətlərin daha qabarıq göründüyü etrusk 
dili bel
ə nəticə çıxarmağa imkan verir ki, türk soylu etruskların İtaliyaya 
köçm
əmişdən öncə hurrilərlə qarışması türk dili ağırlığı ilə yeni qarışıq 
bir dild
ə danışan etrusk (tursa) xalqının formalaşmasına səbəb olmuşdur. 
Bu prosesin n
ə vaxt
 
v
ə hansı bölgədə başlandığını
 
bilm
əsək
 
d
ə,
 
m.ö.
 
X-IX 
əsrlərdə  Troyadan  uzaq  olmayan  Ege  sahili  bölgəsində  başa  çatdığını 
söyl
əmək olar.
 
Cünki etrusklar h
əmin çağda buradan İtaliyaya köçmüşlər. 
Mitan
 
dövl
əti dağılandan sonra hurrilər
 
d
ə
 
müxt
əlif bölgələrə
 
s
əpə-
l
ənmişlər. Hurrilərin Teşub adlı tanrısı sonralar hurrilərlə dil qohumluğu 
olan urartular içind
ə populyar olsa da, hurrilərlə qarışan subar türklərinin 
şəxs adlarında, özəlliklə, İkiçayarasının quzeyində yaranan Subar bəyliyi 
hökmdarının
 
soy
 
adlarında  işlənmişdir.
461
 Het 
çarı  III  Mursili
 
(1296-
1289) d
ə Urxi-Teşub ləqəbini daşımışdır.