 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik

Ərəb. Samilərin ilkin Atayurdu olan Ərəbistan yaylasında yaşayan 
ərəb
 
boyl
arı
 
M
əhəmməd peyğəmbərin İslam dininə
 
çağrışını
 
q
əbul edən-
d
ən sonra Babilistana, oradan da İran və
 
Az
ərbaycana yol açdılar.
 
«
Artıq 
633-cü
 
ild
ə
 
Sasani
 
imperiyasının sərhədlərini keçən
 
ərəb
 
qoşunları 637-ci 
ild
ə bu imperiyanın paytaxtı, ərəblərin Mədain adlandırdıqları Ktesifonu, 
ilin 
axırında isə bütün Babilistanı fəth etdilər».
322
  
Az
ərbaycanda  ərəb  istilası,  işğala  qarşı  Babək  hərəkatı  və  bir  neçə  əsr 
davam  ed
ən  islamlaşma  haqqında  çoxlu  elmi  ədəbiyat  və  geniş  bilgi 
vardır. Ona görə də, burada İslamaqədər sami-türk əlaqələrinin son mər-
h
ələsi olan ərəb-türk ilişkilərində etnik tarixlə bağlı bəzi cəhətləri ötəri də 
olsa, diqq
ətə almaq lazım gəlir. Çünki ərəb istilasının genişlənməsi o çağ-
larda 
Avrasiyanın  müxtəlif  bölgələrinə  səpələnmiş  müxtəlif  adlarla 
tanınan türk boylarının ümumi adıla tanınmasına səbəb oldu; ərəblər türk 
321
 Olsun ki, 
batıya köçən subar boylarından biri də
 
İbrahim peyğəmbərin evləndiyi yə-
hudi
 
qızı
 
Sara,
 
ərəb qızı
 
H
əcərlə yanaşı, İslam qaynaqlarında qantura qızı,
 
Bibliyada is
ə 
ketur 
qızı şəklində verilən qantura boyu imiş.
 
Y
əhudilər özlərini İbrahim soyundan say-
salar da, 
əslində, soyanası kimi Saranı qəbul edirlər. Ona görə də, bugun də Ön Asiya 
xalqla
rından fərqli
 
olaraq,
 
yalnız
 
anası
 
y
əhudi
 
olanları
 
«y
əhudi»
 
sayırlar.
 
Bibliya v
ə İs-
lam
 
g
ələnəyinə
 
gör
ə,
 
İbrahim peyğəmbərin
 
Aqardan (Acar/Hacar)
 
olan
 
oğlu İsmayıldan 
ərəblər,
 
Saradan
 
olan
 
oğlu İshaqdan yəhudilər,
 
Keturadan
 
olan 
altı
 
oğlundan isə türklər 
tör
əmişdir. İslam qaynaqları azərlər türklərini bəni-Kantura adlandırır. 
322
 V
əlixanlı, 1993, 18. 
 
193 
                                                 

etnonimin
ə  yeni,  ümumiləşdirici  məna  çaları  verdilər.
323
 Müxt
əlif  tarixi 
çağlarda belə funksiyanı subar, qut, saqa, hun etnonimləri daşımışdır. 
Az
ərbaycana
 
g
ələn  ərəblər
 
buradakı
 
türk 
boylarına  «bənu-qantura» 
demişlər.
324
 Haydilli qaynaqlar da y
əhudi gələnəyinə uyğun olaraq, alban 
boylarını ketur, xetturu soyu ilə bağlamışlar.
325
 M. Xorenatsi 
xetturuoğlu 
Yemrandan part, ondan da 
ərsaqın törədiyini yazır.
326
 Görünür, 
ərəblərin 
Az
ərbaycanda rast gəldiyi xristian alban, ərsaq, saqa (part) türklərinin öz 
içind
ə yayğın olan Bibliyia rəvayətinin xristian türklərin Qanturaoğulları 
kimi verilm
əsində etkisi olmuşdur. Hər halda,
 
D
ədə
 
Qorqud eposunda bu 
soy 
şəcərəsi «Qanqlı (boy) kantura (soy) qoca (şura üzvü) oğlu»
 
şəklində 
«
şifrələnmiş
» Qañ
lı Qoca oğlu Qanturalı
 deyimind
ə əks olunmuşdur.  
Az
ər  türklərinin  tarixi  demoqrafiyası  və
 
etnik  tarixi 
haqqında
 
ərəb  qay-
naqlarında gərəkli bəlgələr vardır.
327
 T
əbəri qədim qaynaqlarda Azərbay-
canın 
türk  ölk
əsi
  (m
əmləkəti)  kimi  verildiyini  yazır  və  m.ö.  XIII  əsrə 
aid (Musa pey
ğəmbərin vaxında) olaylardan danışarkən «Şemir Azərbay-
cana sahib
 
olan
 
türkl
ər üzərinə
 
yürüdü» deyimini 
işlədir.
328
 Z. Bünyadov 
başqa ərəb və farsdilli qaynaqlarda rast gəldiyi «Azərbaycan - qədimdən 
türkl
ərin yaşadığı ölkədir», «Azərbaycan qədimdən türklərin əlində olan 
bir ölk
ədir» kimi deyimləri örnək verir.
329
  
Tarixd
ən bəllidir ki, 652-dən başlayıb, yüz ildən artıq davam edən ərəb-
x
əzər  müharibələri,  əsasən,  Azərbaycan  ərazilərində  gedirdi.  Yerli 
əhalinin
 
islama keçm
əsi üçün təbliğat aparmaq və
 
ərəb ordularına
 
yardım 
etm
ək  məqsədilə  Azərbaycanın  müxtəlif  bölgələrində  strateji  əhəmiyət 
daşıyan
 
m
əntəqələrdə,
 
öz
əlliklə
 
Şirvan-Dərbənd  tərəflərdə  yerləşdirilən 
ərəblərə böyük imtiyazlar verilirdi. Artıq əhalisi türkləşən Ərəbli, Ərəblər, 
Ərəbuşağı kimi tərkibində «ərəb» etnonimi olan xeyli kəndlər var. 
Az
ərbaycanın islamlaşdığı çağlarda Xilafət ordusu, demək olar ki, 
türkl
ərin əlində idi. Afşin, İtax, Böyük Buğa kimi türk ordu başçıları 
xilaf
ətdə söz sahibi idisə, Misir, Suriya, Yəmən, Dəməşq, Hicaz və sair 
ölk
ələri də çox vaxt türklər idarə edirdi.  Bəzi xəlifələrin də (Mə’mun, 
Mö’t
əsim) anası türk idi
.
330
 Abbasil
ər dövlətinə yardım edənlər əsasən, 
323
 Türk 
adını daşıyan boylar, əsasən,  m.ö. XIX-XVII əsrlərdə Urmu gölünün güneyin-
d
əki Turuk bəyliyində, V əsrdən sonra isə Göytürk kağanlığında yaşayırdılar.  
324
 
Гукасян - Асланов, 1986, 113. 
325
 
Акопян ,1987, 264. 
326
 
Хоренаци, 1958, 136-137. 
327
 
Şeşen, 1985; Cahiz, 1988; 
Бцнйадов,
 
1989; Asadov, 1993. 
328
 Taberi, II. 540. 
329
 
Бцнйадов,
 1989, 174. 
330
 
Защиди,
 1977, 20.  
 
194 
                                                 

qanqlı,  qalac  (xələc),  ağhun,  türkmən  və  başqa  türk  boyları  idi.
331
 
Ərəblər türk hərbi terminologiyasını mənismsəmiş, bəzilərini günümüzə 
q
ədər dillərində yaşatmışlar:
 332
 
Alay - 
ﻯﻻﺍ [alāy], Bölük - ﻚﻮﻠ
 
ﻮﺒ [buluk], Ordu - ﻯﺪ ﺮﻭﺍ [urdī]  
Tabur
 
-
ﺮﻮﺒ ﺎﺘ [tābūr], Taqım - ﻢﻗ ﺎﻄ [tāķim], Elçi - ﻰﺠﻠﺍ [ilcī]  
Onbaşı - ﻰﺸ ﺎﺒ ﻥﻭﺍ [unbaşi], Yüzbaşı - ﻰﺸ ﺎﺒ
 
ﺯ
 
ﻮﻴ [yūzbāşī]  
Minbaşi - ﻰﺸ ﺎﺒﻤﺒ [bimbaşi], Sübaşi - ﻰﺸ ﺎﺒﺴ [səb
ā
şi]  
Bayraq - ﻕ ﺭﻴﺒ [bəyrə
ķ], Sancaq - ﻖﺠﺬﺴ [səncəķ]  
Yaraq - 
ﻖ ﺮ ﺎﻴ  [yarəķ], Yarlıq
 
- 
ﻎﻴﻟ ﺮﻴ  [yərlīğ]  
Türk dilinin 
ərəb dilinə təsirini geniş tədqiq edən prof. N. H. Onat 
yazır: «İslamiyətdən öncə cahiliyə dövrü şairlərinin şeirlərində türklərdən 
b
əhs etmələri də iki millət arasında tanışmanın qədimliyini göstərən bəlgə-
l
ərdəndir».
333
 
VI 
əsr ərəb şeirində yaraq (bəzək) sözünün işlənməsi göstə-
rir  ki, 
ərəb-türk  əlaqəsi  də  İslamdan  öncə  olmuşdur.
334
 
Quranda 
ğulam 
(qulam), 
ğassaq (qusma), talaq kimi türk sözlərinin olduğunu vurğulayan 
ərəbşünas  V.  Məmmədəliyev  ərəb-türk  əlaqələrinin  İslamdan  öncə 
olduğunu yazır. İslamlaşma çağlarından başlayaraq, Azərbaycanla bağlı 
daha çox bilgi ver
ən ərəbdilli qaynaqlar təkcə ərəbsoylu yazarların deyil, 
VIII 
əsrdən sonra ərəbcə yazan türk
 
v
ə
 
farssoylu mü
əlliflərin əsərlərini də 
əhatə edir.
335
 Etnoqrafik m
əlumat və onomastik informasiya baxımından 
Az
ərbaycanda islamlaşma çağının ictimai-siyasi və etnik durumu, tarixi 
olay
ları  əks  etdirən  əsərlər  böyük  əhəmiyət  daşıyır.  Ərəb  əlifbası  yerli 
yazıları,  özəlliklə,  qədim  türk  runik  əlifbanı  gündəmdən  çıxarsa  da,  min 
ild
ən artıq azər türklərinin yazı kulturunun göstəricisi olmuşdur. Dünya 
uyqarlığı tarixinin önəmli səhifələrini təşkil edən İslam mədəniyəti bütün 
qit
ələrə
 
yayılmış,
 
orta 
əsrlərdə  önəmli  dillərdən
 
birin
ə  çevrilən  ərəb 
dilinin
 
dünya  dill
ərinə  böyük  təsiri  olmuş,  admiral,  almanax,  alqebra, 
alkoqol,  maqazin  kimi  yüzl
ərlə  ərəb  sözü  uluslararası  ortaq  leksemlərə 
çevrilmişdir.  
331
 Eyni qaynaq ,1977, 22. 
332
 Eyni qaynaq, 1977. 
333
 Onat, I, 1944, 17. 
334
 
Мащмудов,
 1983
 
а, 94
- 99. 
335
 
Мяммядялийев
 1983, 92. 
 
195 
                                                 

Bel
əliklə, protoazər və azər boylarının güney-batı qonşuları olmuş 
akad-asur,  babil-aramey,  y
əhudi  və  ərəb  boyları  ilə  əlaqə  azər  və  sami 
dill
əri arasında müəyyən paralellərin yaranmasına səbəb olmuşdur: 
akad-asur 
      
anlamı 
az
ər-türk     anlamı 
âqû 
bit, bitu 
bit asakki
 
gabbu 
kezertu 
kidinu, kâdu 
kâbaru 
dikû 
daşqın, axın 
ail
ə,
 
soy;  ev, ölk
ə 
zirz
əmi  
bütöv; 
hamı 
hörüklü
 
qız
 
(rahib
ə) 
qarovul, qoruma 
şişmək, qabarma 
dik, 
qaldırma 
ak- 
bod, but  
aşağı 
qamu  
kız 
güd- 
kabar- 
dik-  
ax-, 
axın 
boy 
alt t
ərəf 
hamı 
qız 
güdm
ə 
qabarmaq 
dik
əlmək  
H
ələ Ulu Sarqonun «toplumun çarı» anlamında şar kişşátim ünva-
nını qəbul etməsi diqqəti çəkir, çünki sumercənin luqál Kíşi deyimi əv-
v
əllər «Kiş çarı» kimi tərcümə olunurdu.
336
 
Doğrudur, xeyli Kiş toponimi 
d
ə
 
Az
ərbaycandan  Orta  Asiyaya  qədər  türk  boylarının  yaşadığı
 
yerl
ərdə 
işlənir,
 
lakin burada
kı titul qədim türk dilində «insanlar», «toplum» anla-
mında kişilər sözü ilə bağlı ola bilər. Məbədlərdə tacir və digərlərindən 
alınan vergi akadca sattukum (şumecə saduq)
337
 
adlanır ki, bu da sattıq
 
mal  deyimind
əki
 
sat-
 
(satmaq)  feilin
ə  bənzəyir.  Sosial  terminlrdən  elat  
sözü  yunan  (ilot)  dilin
ə  keçdiyi  kimi,  akad  dilinə  də  keçib, «klan»  və 
«tacirl
ərin birliyi» anlamında ellat
 
(um) 
şəklində işlənmişdir. Rus dilində 
tamqa  v
ə  «kömrük»  anlamlı  tamojnya  sözlərində  olduğu  kimi,  akadca 
«dam
ğaçı»  anlamındakı  tamkāru  (sumercə  damgar)  sözünün  də  türkcə 
olması  şübhə  doğurmur.  Ancaq  ortaq  çözlər  sırasında  azərcə  əsmər  və 
akadca  «metal  r
əngi» anlamında işlənən eşmarû kimi onlarla söz vardır 
ki, onla
rın türk və ya sami mənşəli olmasını müəyyən etmək özəl tədqiqat 
t
ələb  edir.  Akad-asur  qaynaqları  ortaq  sözlərlə  yanaşı,  İkiçayarasındakı 
q
ədim türk onomastikasından onlarla Subar, Basar (müasir Cebel-Bişri), 
Turuq, Kuman kimi etnotoponimi v
ə İtiqla, Balıq kimi bir neçə çayadını 
saxlamışdır. Burada maraqlı bir cəhəti də qeyd edək ki, türk dillərindəki 
q
ədim l~ş dialekt fərqi akad dilində də görünür: kultaru~kuştaru «çadır 
evi»,  baltu~
baştu  «güc,  qorxu»,  iltaxxu~iştaxxu  «qamçı».
338
 Paralell
ər-
336
 
ИДВ, 1983, 141. 
337
 Eyni qaynaq,  331. 
338
 
Липин,
  
ЫЫ, 1957,  45, 54, 105.
 
 
196 
                                                 

d
əki  «bulqarizm»
 
t
əsiri  akadların
 
t
əmasda  olduğu  subar  boyları
 
içind
ə 
bulqar boyunun da 
varlığına işarə edir.
339
 
Az
ər dilində minlərlə sami sozü işlənir və bunların çoxu İslamdan 
sonra 
alınmış dini, elmi mahiyətli sözlərdir. Lakin alınmaların hamısını 
ərəb dilinə bağlamaq düzgün deyildir.
 
Tutaq ki,
 
fransızca mesquen «kasıb» 
sözü roman dill
ərinə aramey və ya ərəblərdən keçib, çünki onların Ham-
murapi 
çağında  saraya  məxsus  torpaqda  işləyən  muzdurlara  muşkenum 
dey
ən Babil əhli ilə əlaqəsi olmamışdır, azərlər isə miskin sözünü yaxın 
əlaqədə olduğu qədim samilərdən ala bilərdi.
340
 Yaxud, az
ər dilinə məlik 
sözü aramey dilind
ən keçdiyi kimi, bir sıra sami sözlərinin də akad-asur 
dill
ərindən aldığını istisna etmək olmaz:  
samic
ə 
anlamı 
az
ər dilində 
asirum  
esirtu  
aqrabu  
şibūtum  
qabru  
kurbânu 
kursu 
«
əsir»  
«
əsir qadın» 
«
əqrəb» 
«sübut» 
«m
əzar» 
«
ərməğan» 
«k
ətil» 
əsir 
əsir 
əqrəb 
sübut 
q
əbir 
qurban 
kürsü 
İlkin
 
Atayurddan  daha  erk
ən çağlarda
 
çıxıb
 
uzaq
 
ölk
ələrə
 
köç
ən türk 
boylarından fərqli
 
olaraq,
 
Atayurddan 
çıxan sami boylarının
 
soydaşları
 
il
ə 
əlaqəsi kəsilməmişdir. Ərəbistan yaylasından çox da uzağa getməyən sa-
mil
ərsə
 
ortaq 
İslam
 
dini kulturu üz
ərində yaranan yaxın
 
etnoqrafik 
yaşam 
il
ə və mənəvi birliyi təmin edən Quranla millətə çevrilə bilmişlər. Bura 
q
ədər
 
baxdığımız
 
akadlardan  üzüb
əri  sami-türk
 
əlaqələrinin
 
verdiyi  b
əl-
g
ələrdən
 
bizim
 
çıxaracağımız bir nəticə var:
 
Samil
ər prototürk
 
Atayurdu 
olan 
İkiçayarası və Güney-Doğu Anadolu bölgələrinə, yəni protoazər və 
az
ər  türklərinin  güney-batı  qonşuluğuna  gəlmə  etnosdur  və  onlar 
türkl
ərin burada yerli xalq olmasına tanıq olmuş, tarix üçün bunu sübut 
ed
ən bəlgələr qoymuşlar.  
339
 El
ə yuxarıda adını çəkdiyimiz və bugün də həmin adı saxlamış Balıq çayı (Fəratın 
sol  qolu) «balqar»/«bulqar»  etnoniminin 
yaranması üçün əsas verir. Belə ki, balıq sö-
zünün türk dilind
ə «şəhər», «çay» anlamı vardır və karaçay-balkar adları kimi, sub-ar 
bir dialektd
ə, balıq-ar isə başqa dialektdə «çay adamı» anlamında işlənən etnonimdir.  
340
 Ona gör
ə də, alınma sözün daşıdığı məna önəmlidir. Belə ki, əgər din sözü ərəbcə 
«din,  inanc»,  akadca  «hakim»,  ivritc
ə  «qanun,  məhkəmə»,  arameycə  «hüquq,  qanun» 
anlamında işlənmişsə, deməli, azər dili «inanc» anlamlı bu sözü ərəblərdən alınmışdır. 
 
197 
                                                 

Bel
əliklə, akadla başlanıb, ərəblərlə sona çatan 35 əsrlik sami
 
işğal-
ları
 
Az
ərbaycanda yalnız İslam dini
 
oturuşandan sonra və
 
İslam bayrağını 
daşımaq şərəfi, İslamı bir cahan dininə çevirmək missiyası türklərin əlinə 
keç
əndən
 
sonra
 
ərəb
 
istilaları
 
s
əngidi.
 
Az
ərbaycan
 
yeni
 
Türk-
İslam mədə-
niy
ətinin sintezini yaradıb-yaşadan türk ölkələrindən birinə çevrildi. 
3. Elam  
Prototürkl
ərin güney qonşusu olan elamlar m.ö. III-I minillərə aid 
q
ədim dünya tarixində önəmli yer tutur. İndi Xuzistan adlanan mahalda 
yerl
əşən  Elam  buradan  keçib  Fars  körfəzinə  qovuşan  Karun  və  Kerxe 
çaylarının orta axarlarındakı dağlıq və aşağı axarlarındakı düzən yerləri 
əhatə  edirdi.
 
Elamın  siyasi-inzibati
 
ərazisi  zaman-zaman  böyüyüb  kiçil-
miş,
 
III  minild
ə
 
ilk  Sumer
 
dövl
əti ilə eyni vaxtda burada
 
Aban,  Baraxse, 
Elam, 
Adamşul (Adamdun), Simaş, Şuşan (Suz), Ançan adlı kiçik döv-
l
ətlər yaranmışdı.
 
İ.
 
M.
 
Dyakonov 
yazır ki, bu ölkənin elam
 
dilind
ə yazılıb,
 
t
ərkibində 
hal «ölk
ə» sözü olan Hatamti (Hal-tamti) adının anlamı bəlli
 
olmasa da, 
adın sumercə nim «uca»
 
oxunan 
NİM
ki
 
işarəsi ilə yazılışı, sonralar bura 
g
əlib yerləşən perslərin dilində
 
(H)uca
 
adlan
ması akadca ‘Elamtum deyi-
minin  d
ə
 
«uca» 
anlamı
 
daşıdığını  düşünməyə  əsas  verir.
 
Xuzistan
 
adı
 
da 
huca sözünd
ən yaranmışdır.
341
 
Maraqlıdır ki, m.ö. IX-VIII əsrlərdə bura 
g
ələn  perslər  ölkənin  sumer,  elam,  akad  dillərindəki
 
adını  deyil,
 
türkc
ə
 
olan
 
Uca 
variantını
 
q
əbul etmişlər.
342
 
Elam  IV  minilliyin 
əvvəlində  müəyyən  gecikmələrə  baxmayaraq, 
Sumerl
ə oxşar inkişaf yolu keçmiş, burada heyvandar-əkinçi təsərrüfatla 
yanaşı, metalişləmə və sənətkarlıq formalaşmışdır. Karun-Kerxe yaxala-
rında çoxlu yaşayış məskənləri yaranırdı. Bu minilliyin ikinci yarısında 
artıq əkinçiliklə sənətkarlığın ayrılması, Suzda bu dövrə aid məbəd qalıq-
larının  aşkar  olunması  toplumda  sosial-iqtisadi  qurumların  yarandığını 
göst
ərir. Sumerdən fərqli olaraq, Elam əhalisi tikinti materialını uzaqdan 
deyil, 
İran  yaylasını  əhatə  edən  dağətəyi  ərazilərdən  əldə  edirdi.  Elam-
Az
ərbaycan
 
əlaqələri
 
arxeoloji  b
əlgələrdə daha
 
aydın
 
görünür.  Türkm
ənis-
tana  q
ədər uzanan bu əlaqə Azərbaycanın iç bölgələrilə deyil, güney və 
güney-
doğu sınır bölgələri ilə məhdudlaşır. Elam izlərini protoelam pik-
341
 
Дьяконов, 1967, 85. 
342
 
Yanlış  olaraq,  uca  sözünü  etnonim  sayan  R.  Fray  yazır  ki,  perslər  elamları  dağlı 
tayfa kimi, uca//huca 
adı ilə tanıyırdılar (Фрай, 1972, 90). 
 
198 
                                                 

toqrafik
 
yazıların
 
III minild
ə
 
Sialk-t
əpəyə
 
q
ədər
 
yayılması əks etdirir.
 
Ola 
bilsin ki, b
əzi yerlərdə elam tacirlərinin koloniyaları olmuşdur. 
Sumerl
ə
 
eyni
 
vaxtda
 
siyasi
 
arenaya
 
çıxan  Elam  şəhər-dövlətlərinin 
siyasi  qurumu  o  q
ədər  aydın  olmasa  da,  burada  üçlü  sistemin  varlığına 
şübhə yoxdur. Belə ki, 1-ci yerdə elamca sunkik «çar» adlanan sukkal-max 
(böyük elçi), 2-ci yerd
ə
 
Elam v
ə
 
Simaşki sukkalı, 3-cü yerdə Suzun
 
çoba
nı, 
işşakkumu, sukkalı və çarı titullarını daşıyanlar dururdu. Uzun müddət da-
vam ed
ən belə iyerarxiyanı təmsil edən sülalələr
 
ana (
qadın) xəttilə eyni
 
soydan
 
olma g
ələnəyini saxlayırdı.
 
Ölk
ənin çarı sülalənin
 
bir
 
üzvünü «ata» 
anlamlı atta titulu
 
il
ə görəvləndirib hakimiyətin bir qolunu ona
 
tap
şıra
 
bi-
lirdi, nec
ə ki, Epart öz oğlunu Ançan və Suz bölgəsinə Ata təyin etmişdi. 
Elamşünaş
 
Y.Yusifova gör
ə,
 
hökmdar öl
əndə sülalə üzvləri öz
 
içl
ərindən 
yeni sukkalmax seçirdi.
343
 
İkiçayarasının Mada tərəfindən işğalına qədər 
Elamın  buradakı  Sumer,  Akad,  Asur  və  Babil  dövlətləri  ilə
 
apardığı 
müharib
ələr müəyyən fasilələrlə iki minil boyu davam etmişdir. Hələ Kiş 
çarı  En-Menbaraqesi  (təxminən  2600-cı  illər)  tərəfindən  «Elam  silahını 
(qüvv
əsini) dağıtdım» deyimli yazı qalmışdır.
344
  
XXIII 
əsrin  son  illərində  Elam  çarı  I  Kutik-İnşuşinakın  akadlarla 
dostluq  müqavil
əsi  olsa  da,
 
əslində
 
o,  Akaddan 
asılı  durumda
 
idi.
 
Akad 
dilinin t
əsiri İkiçayarasında olduğu kimi, Elamda da böyük idi. Elam çarı 
Simaşkinin sumer və akad dilində yazısı qalmışdır. Suzda XIX-XVI əsr-
l
ərə  aid  xeyli  akaddilli  yazılar  tapılıb.  Elam-türk  əlaqələri  isə  qutlarla 
gerç
əkləşmişdir. XXII əsrin əvvəlində Qut dövlətinə tabe olan Elam əsrin 
sonunda qut
ların Sumerdən qovulması ilə azadlıq qazanır. 
Mü
əyyən  çağlarda  Sumer-Akad  və  Qut  dövlətindən  asılı  duruma 
düşən  Elam  XXI  əsrin  əvvəlində  yenidən  toparlanıb  müstəqil  dövlətə 
çevrilir.  Lakin  h
əmin əsrin ortalarından buranı işğal edən Sumer çarları 
yerli bölg
ə bəyləri ilə qohumluq əlaqələri qurub, Elamda hakimiyətlərini 
möhk
əmlətmək  siyasətinə  üstünlük  verirdi.
345
 H
əmin  əsrin  sonunda 
quzey 
qonşuları olan subar turklərinin su boyu ilə birləşən elam ordusu 
2003-d
ə sumerlərin Ur şəhərini tutub dağıdır. «Elam qarnizonu Ur şəhə-
rind
ə  7  il  qaldıqdan  sonra  oranı  tərk  etdi».
346
 II  minilin  sonunda 
343
 
ИДВ, 1983, 394-396. 
344
 
МОД, 10. 
345
 
ИДВ,  1983, 392. 
346
 Eyni qaynaq, 287-288. 
 
199 
                                                 

elamların yuxarı ərazilərə, Azərbaycana yürüşləri artır. Mada dövlətinin 
t
ərkibinə  daxil  olana  qədər  isə  m.ö. 620-550-ci  illər  arasında  avtonom 
bölg
ə olması haqqında söylənmiş fikrləri təsdiq edəsi bəlgələr yoxdur. 
Əvvəllər heroqlif yazıdan (protoelam dili) istifadə edən elam xalqı  
sonralar 
şümerlərdən mixi yazı sistemini mənimsəmişdi.
 
Elam
 
dilind
ə
 
t
ə-
s
ərrüfat, tikinti, hüquq,
 
müqavil
ə
 
v
ə
 
d
əftərxana mətnləri
 
xeyli 
yazı nümu-
n
ələrilə Əhəməni
 
sülal
əsi çağına qədər davam edən 2500 illik böyük bir 
dövrü 
əhatə etsə də, az bir qismi nəşr edilib, qalanı isə oxunmayıb.
347
  
Elam 
ərazilərinə gəlib yerləşən ari (pers) boylarından Əhəməni sü-
lal
əsi də hakimiyətə keçəndən sonra dövlətin paytaxtı Persida şəhərində 
elam dili v
ə elam yazı sistemindən istifadə etmişdir. Arxeoloji qazıntılar 
əsas hissəsi m.ö.V əsrə aid minlərlə elamdilli tabletlər ortaya çıxardı. O 
çağın elam mətnlərində
 
türkc
ə
 
olan b
əzi
 
boy, yer-yurd v
ə şəxs adları türk
 
onoma
stikası haqqında gərəkli bəlgələrdir.
 
 
Sumer dili kimi, h
ələlik elam dilinin də hansı dillərə qohum olması 
m
əsələsi
 
h
əllini
 
tapmamışdır.
 
Ancaq  son
 
dövrl
ərdə
 
onların
 
dravidl
ərlə
 
qo-
humluğu gündəmə gətirilir. Ş. Günaltay Elam əhalisini Orta Asiyadan və 
Afrikadan  (neqroid)  g
ələn  iki  xalqın  qovuşması  kimi  vermişdir.
348
 XX 
əsr  elam  çarlarından  biri  Tanru-hurater  adlanır.  Elam  yazılarında  Ada-
bilir,  Dingir-Banu,  Temti-turk-
taş (te-em-ti-tu-ur-ka-taş), Urtaki/Urtaqu, 
Zari (
sarı) kimi adlara rast gəlmək olur.
349
 Onomastik vahidl
ərlə yanaşı, 
elam-türk paralell
əri kimi diqqəti çəkən sözlər də vardır: 
Az
ərcə 
ata 
ana 
kök (göy)  
el  «ölk
ə» 
güd-  
par- (bar-)  
(
varıb getmək/çatmaq) 
Elamca 
ata, ada, atta  «ata» 
amma «ana» 
kik(i)  «göy», «s
əma» 
hal  «ölk
ə» 
kuti  «güdm
ək», «gorumaq» 
pari  «yetm
ək», «çatmaq» 
pari-k «
çatdı»,  pari-s «yetdi» 
347
 
Əski  və  yeni elam  mətnlərinin dili  arasındakı  əlaqə öyrənilənə qədər bu  dilin  adı 
elmi 
ədəbiyatda yanlış olaraq, turan, saqa (skit), mada (midiya) və suz dili kimi verilirdi. 
348
 Günaltay, 1987, 129. 
349
 
Zadok, 1984, 7, 53, 82; B
əzi adlar qulağa tanış gəlir: Ku-iz-za-lu (gözəl), At-ta-hal-
ki  (el-
atası?).  Bəzi  adlar  da  Göytürklərdən  tanıdığımız  şəxslərin  adını  xatırladır: 
Teoman (te-um-man), 
Aşina (Daraya qarşı üsyana başçılıq edən elamlı). 
 
200 
                                                 

Bel
əliklə,  protoazər  boylarının  güney  qonşusu  elamlar  qut,  subar  (su), 
mana,  mada 
boyları ilə kontaktda olmuşlar. Elam dilinin bəzi məsələləri 
öyr
ənilsə də, onun qramatikası hələ sistemli şəkildə tədqiq olunmamışdır. 
Əgər  elam  dilinin  dravid  dillərinə  qohumluğu  sübut  olunsa,  onda  elam-
türk  dil 
əlaqələrinin öyrənilməsi qədim dravid-türk əlaqələri baxımından
 
da
 
əhəmiyət kəsb edə bilər.
 
Elam  m
ətnləri həm prototürk
 
ça
ğına, həm də 
q
ədim dil əlaqələrinə işıq tuta bilən qaynaqlardandır.