 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik

Batı və  
Quzey-
Batı  
qonşular 
 
222 
                                                 

bölg
ələrində qalan türk boyları həm Balkanlardan gələn hindavropa dilli 
het,
 
yunan,  friq  v
ə haylarla, həm də Qafqaz dağlarının ötəsindən gələn 
hurri-urartu 
boyları ilə Anadoluda qarşılaşmışlar. Anadolu üzərindən batı 
ölk
ələrə keçən türk boylarının əksəri,
 
dem
ək olar ki,
 
yad mühitd
ə
 
ərimiş, 
yalnız içində əridiyi xalqın dilində müəyyən izləri qalmışdır. Belə ki, II 
minilin 
ortalarından Troya bölgəsinə yerləşən türk boylarının bir bölümü 
oradan 
Avropanın quzeyinə gedib, german boylarına qarışmışlar. İsland 
saqaları  onlardan  as  boyadı  ilə  bəhs  edir.
414
 Troya 
yaxınlığından 
İtaliyaya gedən etrusklar latınlara qarışıb, dilini tam itirdi. Ola bilsin ki, 
Misir
ə  tərəf  gedənlər  də  olmuşdur,  çünki  hiksosların  yürüşündən  sonra 
orada  b
əzi  türk  izləri  görünür.  İkiçayarasına  sami  axınları  artdıqca 
ümumi subar 
adı ilə tanınan türk boylarının bəzisi Orta Anadoluya keçdi. 
Bel
ə  boylardan  biri  də het  yazılarında  adı  daima  hallanan  qaşqaylardır. 
Qaşqay  dilindən  hat  və  het  dillərinə  xyli  söz  keçmişdir.  Vaxtilə  Azaq 
yaxalarına getmiş saqa-qamər boyları
 
Anadoluya 
qayıdanda burada hələ 
xeyli  türk 
boyları  vardı.
 
Türkl
ərin
 
q
ədim  tarixində
 
Anadolu 
əlaqələri 
g
ərəkli bəlgələr verir. 
Anadolu  VII-V  minill
ərdə  artıq  Ön  Asiyanın  neolit  mədəniyəti 
m
ərkəzlərindən  birinə  çevrilmişdi.  VII-VI  minilləri  əhatə  edən  şəhər 
tipli Çatal-höyük kimi m
əskənlərdə eneolit və erkən tunc çağında xeyli 
ir
əliləyiş olmuş, bu inkişaf IV-III minillərdə Alaca-höyük, Alişar-höyük, 
Xoruz-t
əpə  yaşayış  məskənlərində  davam  etmişdir.  Burada  metal  (mis, 
qurğuşun, qızıl-gümüş) istehsalı qonşu ölkələrin diqqətini çəkmiş, artıq II 
minilin 
başlarında burada asur tacirlərinin koloniyaları yaranmışdı.  
Anadoluda II minil
ə qədər bir neçə arxeoloji kulturun olması, etnik 
demoqrafiya burada
 
bir neç
ə
 
etnosun 
varlığını göstərir.
 
Anadoluda apa
rılan 
antropoloji 
araşdırmalar
 
haq
qında O.
 
R.
 
Gurney
 
yazır: «Anadolunun müx-
t
əlif bölgələrində tapılan kəllələr göstərir ki, III minildə uzunbaşlı və ya 
414
 Az
ər xalqı, 2000, 16-17. 
 
223 
                                                 

dolixokefal tip üstünlük t
əşkil edir, braxikefal azdır. II minildə braxikefal 
tip 50 faiz
ə qədər artır, 
armenoid
 tip is
ə yalnız I minildə görünməyə baş-
la
yır».
415
 
Dağ silsilələri ilə çevrəyə alınmış Anadolu daxildə də sıra dağlarla 
dilim-dilim 
bölünmüşdür. İqdır, Ərzurum, Bolu və sair ovalıqlar da dəniz 
s
əviyəsindən çox yüksəkdə yerləşir. Prototürk coğrafiyasının bir parçası 
(
batı bölümü) olan Doğu-Anadolu bütövlükdə yüksək ərazi kimi diqqəti 
ç
əkir.
 
Kür-Araz kulturunun söndüyü 
çağda (m.ö.
 
III minilin sonu)
 
Qafqaz 
dağlarının quzeyindən gəlib Doğu Anadoluya yerləşən və müxtəlif dövr-
l
ərdə  Anadolunun  güney  bölgələrinə  və  İkiçayarasının  quzeyinə  sızan 
qafqazdilli boylardan hurril
ər buradakı subarların matien (mitan) boyları 
il
ə  iç-içə  yaşamışlar.
416
 Q
ədim  çağlarda  prototürk  Atayurdundan 
Anadolu  bölg
ələrinə  köçən  subar,
 
mitan,
 
qaşqay,
 
urum,
 
şadılı,
 
kuman,
 
kumuq, xorus,
 
 qam
ər və başqa türk boyları, türklərlə qarışmış
 
(
qovuşmuş) 
hat,
 
etrusk  v
ə  ya  tursa  boyları, hindavropa  kökənli  het,  latın,  yunan  və 
hay  boy
ları, qafqazdilli xalqlardan sayılan hurri-urartu boyları müxtəlif 
çağlarda  prototürk  və  protoazər  boylarının  batı  qonşuları  kimi  onlarla 
mü
əyyən əlaqə və təmasda olmuşlar. 
Qara-d
ənizin  güney-batı  tərəfində  uzanan  Koroğlu  sıra  dağlarının 
Bolu  (q
ədim  Pala),  Eregli  (keçmiş  Hirakle)  bölgəsində  olması  göstərir 
ki, yunan 
mifologiyasında Herakl obrazının prototipi (Koroğlu) ilə bağlı 
r
əvayətlər burada qaşqay eli vaxtında yayılmışdır.
417
 T
əpəgöz,
 
amazonka, 
ilan-
qız və Troya ilə bağlı əfsanələrin burada yayğın olması sonralar Ho-
merin  (m.ö.
 
VIII)  q
ələmə  aldığı  dastanlarda  əks  olunmuşdur.  Ərzurum, 
Trabzon, Tokat, Tuman (
Tumanın qalası), Bolu kimi yerlər Dədə Qorqud 
boyları və Koroğlu qolları coğrfiyasının batı bölgələridir.  
415
 
Герни, 1987, 188. 
416
 T
əəssüf  ki,  Güney  və  Quzey  Azərbaycana  aid  arxeoloji  ədəbiyatla  tanış  olmayan 
b
əzi  Türkiyə  tarixçiləri  Kür-Araz  kulturunu  yanlış  olaraq,  Hurri  kulturu  adlandırırlar 
(Erzen,  1984, 16-17);  Halbuki,  hurril
ərin  Doğu  Anadoluya  gəlmə  xalq  olması  elmdə 
mübahis
ə doğurmur, mübahisə yalnız onların gəlmə tarixi ilə (III minil, yoxsa II minilin 
əvvəli)  bağlıdır.  Hətta  Kür-Araz  kulturunun  dağılmasını  da  hurri  boylarının  axını  nə-
tic
əsində baş verdiyini düşünmək olar, çünki XX-VIII əsr Kültəpə yazılarında tək-tük 
hurri adla
rına rast gəlmək olursa, artıq Hett dövlətinin qüdrətli çağında belə, Boğazköy 
arxivind
ə (XV-XIII əsrlər) hett dilinin hurri sözləri ilə dolması, hurri mifik-epik süjetlə-
rinin yer 
alması, hett kral və kraliçalarından bəzisinin hurri adı daşıması görünür.  
417
 Az
ər xalqı, 2000, 75-76, 82. 
 
224 
                                                 

Kayseri 
yaxınlığında  Kültəpə  (Kaniş)  qazıntıları  burada  XX  əsrin 
ortalarından akad dilində yazılar olduğunu aşkar etdi. Bu yazılar, əsasən 
Asura metal gönd
ərməklə məşğul olub, burada koloniya təşkil edən asur 
tacirl
ərindən qalmışdı.
418
 1780-
ə qədər davam edən yazıların birdən-birə 
k
əsilməsi göstərir ki,
 
burada siyasi durum q
əfil dəyişmişdir.
 
Uzmanlar
 
bu 
olayı  hurri  axını
 
il
ə  izah  edirlər.
419
 Anadoluya  g
ələn  hindavropa  dilli 
nesit (het), luvi 
boylarından mixi və heroqlif yazılar, sonralarsa nesitlərdən 
lidi  dili,  luvi 
boylarından  isə  liki  dili  adı  ilə  hərfli  yazı  nümunələri 
qalmışdır. 
1. Hat. 
Qaşqay  
Hindavropa 
boyları gəlməmişdən öncə Orta-Anadoluda yaşayan 
xalqın adı qaynaqlarda hat, dilləri hattili, mərkəzi şəhərləri isə Hattuşa 
adlanırdı. Özlərini öncə nesit adlandıran hindavropa dilli boylar Hattuşa 
şəhəri ilə digər hat ərazilərini zəbt edəndən sonra özlərini hatların varisi 
kimi  hat 
adlandırmağa 
başlamışlar.
 
Bunları  do-
la
şıq
 
salmamaq
 
üçün
 
uz-
manlar  sonra  g
ələnləri 
het 
adı ilə fərqləndirir. 
Boğazköy
 
qazıntısı 
hetc
ə  yazılmış  bəlgələr 
il
ə  yanaşı,  xeyli  hatdilli 
m
ətni də aşkara çıxardı, 
lakin bu 
yazıların əksəri 
n
əşr
 
olunmayıb.
 
Ona  gö-
r
ə  də  bəlli  hat  mətnləri 
bu  dilin  mahiy
ətini  tam 
açmağa  imkan  vermir. 
H
ər  halda,  hat  dili  bura 
g
ələn  türk  boyunun  dili 
deyil,  lakin  hat  dilind
ə 
xeyli türk sözl
əri vardır. 
Hatlar  bu  türk  sözl
ərini  
bura  köçüb, 
qonşuluqda 
418
 
КТИК, 1968. 
419
 
Маккуин, 1983, 16 
 
225 
                                                 

v
ə
 
onlarla
 
iç-iç
ə yaşamış qaşqaylardan
 
ala bil
ərdi. 
Hatlara aid edil
ən Alacahöyük kulturu ilə Maykop kulturu
 
arasında 
tipoloji 
oxşarlıq
 
çoxdur.
 
Quzey Qafqazda
 
ortaya 
çıxan Maykop kulturu ilə 
Troya 
arasında  da  əlaqə  olduğu  söylənir.
420
 
Şəkildə  verilən  buynuzlu 
heyvan 
fiqurlarının  pozası  və  hazırlanma  üsulu,  həmçinin  dönərgə 
(svastika) q
ədim türk sənətinin ayrılmaz hissəsidir. Təxminən III minilin 
yarısından  sonra  ortaya  çıxan  Maykop  və  Alaca-höyük  lokal  kulturları 
biri dig
ərindən yox, hər ikisi üçüncü bir ocaqdan yarana bilərdi. Maykop 
kur
qanında  görünən  qırmızı  oxralı  və  bükülü  ölü  basdırma  gələnəyinin 
türkl
ərə aid olduğunu I Bitikdə şərh etmişdik. Belə düşünmək olar ki, III 
minilin ortala
rında Güney-Doğu Anadoludan iki istiqamətdə çıxan boylar 
h
əmin  kulturu  karaçay-balkar  boylarının  yaşadığı  Quzey  Qafqaz 
bölg
əsinə  və  Orta  Anadolunun  quzeyinə  daşımışlar.  Ona  görə  də,  eyni 
vaxtda  biri-birind
ən uzaq iki müxtəlif bölgədə biri-birinə çox bənzəyən 
basırıq  kulturu  ortaya  çıxmışdır.  Orta  Anadoluya  gələn  və  ya  əvvəldən 
burada 
yaşayan  hatların  dilinə  və  etnoqrafiyasına  daxil  olan  türk 
elementl
əri  yalnız  bura  gələn  qaşqaylarla  izah  oluna  bilir.  Türk-hat 
paralell
ərindən bəzisi əvvəllər də qeyd olunmuşdur.
421
 Bu 
sıraya sonralar 
mü
əyyən etdiyimiz sözləri də əlavə etmək olar: 
az
ər 
hat 
anlamı 
acıq(lı) 
bel
ə 
el-t
əbər 
katun 
kut  
koru- 
gör- 
şapşap 
eşik 
yak- 
qızan 
aşag 
pala(-x)  
tabar-na 
kattax 
kut  
kuru  
ku- 
şepşep 
aşka-(ştipa) 
yax- 
kuzzan 
acıqlı, yaramaz 
b
ənzər 
hökmdar titulu 
xatun, kraliça 
qut, ruh, can 
qorumaq, baxmaq, qaravul 
görm
ək 
s
əndəl, ayaqqabı 
qapı astanası, (hetcə «qapı») 
(
yandırıb)-yaxmaq,  parıltı 
ocaq 
Tufan 
tanrısı Taru ilə ilan arasındakı savaşdan bəhs edən hat mifi 
ilanı illuyan-kas (ilan-qız?) şəklində təqdim edir.
422
 Kült
əpə, Boğazköy 
420
 
ИНСК, 1988, 50. 
421
 
Мяликов,
 
1984, 100-105;
 
Ъялилов,
 
1988, 39. 
422
 
ИДВ, 1988, 156. 
 
226 
                                                 

yazılarında xeyli hat və qaşqay
 
onomastikası əks olunmuşdur.
 
İkidilli hat-
het
 
m
ətnində
 
b
əzi
 
türk sözl
əri vardır, het dilindəki türkizmlər
 
d
ə
 
görünür, 
onların  içində  ərimiş  hatlardan  qalan  substratlardır.  Lakin  hetlərin  bəzi 
türk sözl
ərini kontaktda olduğu subar, qaşqay və sair türk boylarından da 
birbaşa ala bilməsi istisna deyil. Beləliklə, ən qədim etnos kimi Anado-
luda 
adı  tarixə  bəlli  olan  hatlar  onların  torpağını  zəbt  etmiş  nesit  (het) 
boylarının içində əriyib dilini itirdi.
423
 Lakin quzey
 
qonşuları qaşqayların 
adı hetlərdən sonra da yaşadı. 
Hatlardan  quzeyd
ə təpərli döyüşçülər kimi tanınan qaşqay boyları 
Çorux 
çayının başlanğıcından tutmuş, indiki Ərzincan, Tokat, Gümüşha-
cıköy, Samsun istiqamətində qədim Bolu (Pala) bəyliyinə qədər uzanan 
geniş ərazidə
 
m
əskunlaşıb,
 
əkinçilik və maldarlıqla
 
m
əşğul idi.
424
 
Onların 
dili 
haqqında müxtəlif fikirlər söylənsə də, bu sahədə sistemli tədqiqat 
aparılmamışdır.
425
 Q
ədim  qaşqayların  etnik  və  dil  mənsubiyəti  barədə 
ortaya 
çıxan  fikir  müxtəlifliyi  ondan  irəli  gəlir  ki, tədqiqatçılar
 
bir-iki
 
oxşar  sözü  müqayisə  etməklə  fikir  yürüdür,  lakin  het  yazılarının  bizə 
çat
dırdığı  onlarla  qaşqay  onomastikasının  dil  xüsusiyətinə  fikir 
vermirl
ər.  Qaşqay  probleminin  mübahisəli  qalması  bu  sahədə  sistemli 
t
ədqiqatın  olmaması  ilə  bağlıdır.  Doğrudur,  Q.  Qiorqadze  qaşqaylar 
haqqında  ayrıca  məqalə  yazmışdır,  lakin  həmin  yazıda  daha  çox 
qaşqayların  yayılma  coğrafiyası  tədqiq  olunur  və  bir  neçə  qaşqay-hat 
paralell
əri təhlil edilir.
426
  
Hat-
qaşqay əlaqələri göstərir ki, qaşqaylar III minilin ortalarından 
gec olmayaraq hatlarla bir bölg
ədə idi, çünki burada yaranan Alacahöyük 
kulturunda 
qaşqayların payı vardı. Belə ki, prototürk Atayurdundan çıxan 
423
 Hatay v
ə Lice qəzasında Hataro (hat-ər?) adlarının açımı maraqlı ola bilər.  
424
 
Гиоргадзе,
 
1961; Маккуин, 1983; Onların adı müxtəlif dilli qədim qaynaqlarda ki-
çik f
ərqlərlə kaska, kaskey, kaşkay, qaşqay, qaşqa şəklində xatırlanır. 
425
 Qr.Kapansyan
 
v
ə  M.
 
Seyidov
 
bu 
qaşqaylarla  indi  İranda  yaşayan  qaşqayları  eyni
 
xalq 
sayır (Капанцян,
 
1947,
 
113;
 
Seyidov 1985,
 
42); Vaxtil
ə  mən də
 
bu
 
yozumu 
əlavə
 
arqumentl
ə genişlədib, Anadolu
 
qaşqaylarını türk boyu
 
kimi
 
vermişdim (Cəlilov,
 
1990; 
 
Az
ər xalqı, 2000, 47-59); Lakin qaşqayları gürcü və Bizans mənbələrində kaşaq, kasoqi 
şəklində  verilən  çərkəz,  adıq  və  abxazlarla  eyniləşdirənlər  də  (Q.  A. Melikişvili,  İ.  M. 
Dyakonov) 
vardır.  Qaşqayların  Kiçik  Asiyaya  m.ö. II minilin  ortasında  gəldiyini 
söyl
əyən E. fon Şulerə etiraz edən Q. Qiorqadze qaşqayları Kiçik Asiyanın ən qədim 
yerli sakinl
əri hesab edir və onları hatlarla qohum sayır (Гиоргадзе 1961, 199-200). 
426
 
Гиоргадзе,
 
1961. 
 
227 
                                                 

iki qohum boyun biri bura, dig
əri Quzey Qafqaza gedəndən sonra Alaca-
höyük-Maykop kulturu ortaya 
çıxmışdı. Hatların quzey
 
qonşuluğunda ya-
ranan 
Qaşqay bəyliyi 
il
ə hatların sıx əlaqəsi olmuşdur. Hat məskənlərini 
işğal edib,
 
onları öz içində əridən nesit (het)
 
boyları burada
 
böyük
 
imperi-
ya qursa da, quzey 
qonşuluqda yaşayan qaşqaylara bata bilmədi. 
Het 
çarı I Xantilinin (1590-1560) vaxtında qaşqaylar Het dövlətinin 
bir 
sıra vilayətini tutmuşdu, XIV əsrin sonunda isə qaşqaylar indiki Kay-
seriy
ə qədər enmişdilər. C. Q. Makkuin yazır ki, qaşqay dəstələri Halis 
çayının şimalındakı əraziləri talan etməklə bərabər, bəzən də çayı keçib 
Kanes
ə (Kayseri) yürüş edir, hetləri doğu ilə bağlayan əsas yolları qorxu 
alt
ında saxlayırdılar.
427
 Kiçik Asiyada 
ərdəmli döyüşçü kimi tanınan qaş-
qaylar  hetl
ərin batı qonşuluğundakı Arsav çarlığı ilə müttəfiq idi. Hətta 
Misir  fironu  III  Amonxotep  (1552-1524)  Arsav  hökm
darına  göndərdiyi 
m
əktubla  öz  ordusunda  qaşqay  döyüşçülərindən  istifadə  etmək  istəyini 
yazm
ış  və  ona  qaşqay  dəstələri  göndərməyi  xahiş  etmişdir.
428
 N
əhayət, 
bir neç
ə əsr sonra (1200) qaşqaylar «dəniz xalqları» ilə birlikdə qüdrətli 
Het 
imperiyasını  darmadağın  etdilər.
429
 Sonralar 
Qızıl-İrmaq  və  Kelkit 
çaylarının yuxarılarında yaranmış kiçik 
Qaşqay çarlığı
 (b
əyliyi) m.ö.
 
VIII 
əsrə qədər davam etdi.
430
 H
əmin əsrin ortalarından sonra Azaq yaxasın-
dan bura
 
qayıdan soydaşları saqa-qamər
 
boylarına qarışan qaşqaylar artıq 
yeni yaranan Qam
ər ölkəsinin sakinlərinə çevrildilər. 
Tarix  elmind
ə qaşqayların qafqazdilli xalq sayılmasına səbəb asur 
qaynağının, sadəcə, «diqqətsiz» oxunuşu ilə bağlıdır. XII əsrin sonunda 
F
ərat çayının yuxarı axarında qaşqaylarla qarşılaşan Asur çarı I Tiqlatpa-
la
sarın yazısına əsalanan bir çox müəlliflər (İ.
 
M. Dyakonov, Q.
 
A.
 
Meli-
kişvili,
 
Q.
 
Qiorqadze, 
İ.
 
Əliyev) bu yazıda urum və
 
qaşqay boyadının guya 
b
aşqa bir variantda urum və abeşla boyları kimi verildiyini irəli sürür və 
qaşqay ilə abeşla adının eyni boyu bildirdiyini iddia edirlər. Yəni qaşqay 
(
abeşla) ilə kasoq (çərkəz, adıq) boylarını eyniləşdirirlər. Əvvəla, kazaq 
adının fonetik variantı olan kasoq etnoniminin qaşqayla əlaqəsi yoxdur, 
ikincisi  d
ə, mətni oxuyanlar nəzərə almır ki, söhbət  həmin  asur çarının 
müxt
əlif yürüşlərindən gedir. Tiqlatpalasarın 2-ci yürüşündə Subar bəy-
427
 
Маккуин,
 
1983, 92. 
428
 
Гиоргадзе, 1961, 194. 
429
 
Арзинба, 1983, 157; Misir yazısında (m.ö.XIII-XII) keçən «Dəniz xalqları» ittifa-
qına Kiçik Asiyanın batısında yaşayan turşa (sonralar İtaliyaya köçən tirsen- etrusk), 
güneyd
əki Saqalas şəhərindən olan şakalaşa  uruqları da daxil idi. 
430
 
ИДВ,1988, 107. 
 
228 
                                                 

liyind
ə məğlub etdiyi  4 min qaşqay-urum boylarından, 3-cü yürüşündə 
is
ə adı mətndə oxuna bilmədiyi üçün yeri boş buraxılan (çox guman ki, 
qaşqay) bir etnonimdən sonra urum və abeşla boylarının adı çəkilmiş və 
4 min yox, 22 min 
əskərin məğlub olması verilmişdir.
 
(II 
yürüş)  Subar  ölkəsinin  kəndlərini  zəbt  etən  Hat  ölkəsi  adamlarından 
kaşkey və urume boylarından 4000 adamı məğlub etdim (
АВИИУ,
 
№10); 
(III 
yürüş)  Onların  geniş  ölkəsinin  22000  min  əsgərini  döyüşdə  məğlub 
etdim, 
onların meyidi […], mənim iti nizəmlə […] urume və abeşla, Het 
ölk
əsinin  bu  yenilməz  adamlarını  tutdum  (АВИИУ,  №11);  [uru]me, 
abeşla […] köçürdüm (АВИИУ, №12). 
Göründüyü kimi, tekstoloji t
əhlilin düzgün aparılmaması qaşqayla-
rın  qafqazdilli  xalq  kimi  qələmə  verilməsinə  səbəb  olmuşdur.
 
Halbuki 
h
əmin mənbələrdə Subar bəyliyinin quzeyində yaşayan protoazər boyla-
rından olan urum (ayrım!) boyu ilə yanaşı adı keçən qaşqayların Azər-
baycana 
doğru çəkilmə prosesinin başlanğıcını görmək olur. Het dövləti 
dağılandan sonra  qaşqayların  Anadolunun  güney-doğu  bölgələrində  gö-
rünm
əsi  düşünməyə  əsas  verir  ki,  onların  bir  hissəsi  doğuya  çəkilib  və 
sonralar  Orta  Asiyaya 
keçmişdir. Asur hökmdarı II Sarqonun yazısında 
Kaşka ölkəsi Tabal, Xilakku, Muşku ilə yanaşı verilir, bu çarın Madadan 
Kaşka ölkəsinə qədər bac aldığı göstərilir.
 
Qaşqaylar haqqında son məlu-
mat
ı  III Tiqlatpalasarın  yazıısnda  (m.ö.728)  görürük.
431
 Bugün 
adının 
türkc
ə olması şübhə doğurmayan qaşqay türkləri əsasən İranın güneyində 
yaşasa da, keçmişdə daha geniş coğrafiya daxilində görünmüşlər.
432
 
  
Türk dill
ərində heyvanların alnındakı ağ xala 
qaşqa
 deyilir, 
qaşqa, 
kaska 
şəklində işlənən bu sözün qaynayıb-kükrəmək, ulduz, ay, xoşbəxt-
lik  anlam
ları ilə yanaşı titul anlamı da vardır.
433
 
Aralıqdənizi ətrafında 
yaşayan  xalqlarda  heyvanın  qaşqalı  doğulması  qədim  qut  (xoşbəxtlik) 
431
 Burada 
qaşqay  bəyi  Dadimu  adlanır  (АВИИУ,  №44);
 
Zaqatalada 
Qaşqatala, 
Vedid
ə Qaşqa, Gürcüstanda orta əsrlərdə Qaşqaçay və sair bu kimi toponimlər onların 
izini ya
şadır. M.
 
Kaşğari də Kaşka-boğra adlı iki toponim göstərmişdir. 
432
 
Савина, 1980, 154; СИ, 1957; İran almanac, 1961; V.V.Trubetskoy qeyd edir ki, qaş-
qay 
boylarının bir qismi kaqali, xazari, quşari, mamali, qamər və sair soylarla birlikdə 
çoxsaylı bəxtiyar qəbilələrinə qarışmışdır (Tрубецкой, 1963, 165).
 
İranda «döyüşkən 
xalq» (Qr.Kapansyan) kimi t
anınan qaşqaylar son zamanlara qədər tayfa-nəsil bölgüsünü 
saxlasa da, 
əkinçilik və maldarlıqla məşqul olurlar. İndi də qaşqay boy birləşmələrinin 
başında qəbilə başçılarının seçdiyi ilxan durur
 
(СИ, 1957, 28). 
433
 M.
 
Seyidov «ay» anlam
ını qaşqay sözünün sondakı ay-la bağlayır 
(
Сейидов,1985, 
42). 
 
229 
                                                 

r
əmzi sayılırdı. Həmin nişanənin ulduzla, ayla əlaqəsi qaşqay sözünün 
«ay» anlam
ında əks olunmuşdur.
 
Sonrakı dövrlərdə qaşqay sözünün titul 
m
ənası  da  yaranmışdır.
 
V.V.
 
Bartolda  gör
ə,  qırğızlar  bəylərinə  kaşka 
deyirmiş və həmin kaşka titulunu sonralar kalmıklar da işlədirmişlər.
434
  
Is
sık-kul yaxasında yaşayan qırğız boylarından birinin soykökü ilə 
bağlı rəvayətdə deyilir ki, 
Ay dam
ğalı
 bu boyun ulu 
babası 
Çulum-
Kaşka
 
sayılır,
 
boyu himay
ə
 
ed
ən
 
(kamba-ata)
 
qutsal Toru-
ayğır at
 
is
ə