 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik

4. Kassi  
İranda indi Luristan adlanan bölgədə vaxtilə elamlarla protoazərlər 
arasında yaşayan və m.ö. XVIII əsrdə aktivləşib ortaya çıxan kassilər də 
İkiçayarasında
 
hakimiy
əti 
ələ
 
alıb, tarixdə
 
iz
 
qoy
muş
 
q
ədim
 
xalqlardan
dır.  Ölü 
dill
ər  sırasına  düşən  kassi 
dilini  b
əzi  yazarlar  elam 
kimi,  dravid  dill
ərindən 
sa
yır.
350
 H
ər halda,
 
bugün-
kü
 
lurlar 
əgər
 
q
ədim
 
lulu 
(lu-
ər)  boylarının  farslaş-
mış  qalığı  deyilsə,  onları 
farslaşmış  kassi  boyları
 
saymaq olar.
351
  
Kassi 
boyları 
1742/1740
-
cı  illərdə  Dəcləni  keçib  İkiçayarasını  tuturlar.
352
 Onlar 
İkiçayarasının güneyində və Azərbaycanın bəzi güney-batı bölgələrində 
hakimiy
əti ələ
 
alıb, altı
 
əsrə yaxın (m.ö. XVII-XII) burada hökmranlıq et-
mişlər.
353 
Vaxtaşırı  Asur  və  Elamla  müharibə  edən  kassilər  XIV  əsrin 
sonunda 
Elamı  tutmuşdur.
 
Misir
 
fironları  ilə
 
kassil
ərin  dostluq  əlaqəsi 
350
 Kassi v
ə  elam dillərinin qohum olduğunu qeyd edən İ. M.
 
Dyakonov müasir 
lurları 
farslaşmış kassilər sayır (Дьяконов, 1956, 121-122). 
351
 
Antik 
çağ yazarları kassilərin adını kissi şəklində verir. Bu adı kaspi və qaşqay etno-
nimi il
ə müqayisə etmək istəmişlər, lakin bu etnonimlər oxşar olsa da, ayrı-ayrı xalqla-
rın adını bildirir (Azər xalqı, 200); Kaspi adı xəzər sözünün dialekt variantı, qaşqay isə 
kassil
ərlə eyni çağda tarix səhnəsinə çıxan (Kiçik Asiyada) türk boyudur və onların Fars 
bölg
əsinə gəlişi kassi tarixindən sonrakı çağlara aiddir.  
 
352
 
ИДВ, 1988, 66 
353
 Balkan, 
1954; Мирзоев, 1997, №1-2. 
 
201 
                                                 

qurması haqqında yazı nümunələri qalmışdır. XIII əsrin sonlarında Babilə 
dalbadal  Asur-Elam 
hücumları  başlayır,  kassi  sülaləsinin  burada 
hakimiy
ətinə  1157-də  son  qoyulur.  Kassi hakimiyəti illərində  Elamdan 
yuxarı  kassi  ərazilərində
 
silahlar,
 
b
əzəkli
 
qab-qacaq
 
çeşidləri,
 
cizgi-r
əsm
 
s
ənətində
 
«an» üslubunun ilk nümun
ələri formalaşır. Hər halda, kassilər 
İkiçayarasında böyük mədəniyətə əliboş qoşulmamışdılar. 
Kassi çağında metalişləmə sənəti gəlişmiş və gözəl bəzək əşyaları 
ortaya çıxmışdır. Olsun ki, «Luristan sənət əsərləri» də həmin çağda for-
malaşıb. İkiçayarasında kassilərdən öncə mövcud olan kudurru gələnəyi 
kassi ça
ğında geniş yayıl-
dı. Əslində, kudurru bölgə 
b
əylərinə  və  iri feodallara 
aid 
ərazilərin sərhəddinə 
qoyulan sınır
 
b
əlgə daşları 
idi. Üz
ərinə müxtəlif sim-
vol v
ə damğa həkk olunan 
kudurruların  özü  qalmasa 
da, çoxlu kiçik kopi
yaları 
qalmışdır.
354
 
Kudurrulardan birinin 
üz
ərindəki qaval
 
v
ə  saz 
çalanlar
 
d
əstəsi
 
diqq
əti 
c
əlb edir: 
Başqa  bir  kudurru  üzərində  isə  akadca  yazıda  hədiyələr  sırasında 
sattuk sözü v
ə
 
«
Şamaş (
= 
Gün
əş)
 
tanrının gəlini» türkcə Ay sözü ilə veril-
mişdir.  Sumercə  Utu, akadca Şamaş  adlanan Günəşin  xanımı  (arvadı) 
Nanna 
İkiçayarasının güneyində olan Sippar şəhərində də Aya adlanırdı.
355
  
Az
ərbaycanın
 
güney bölg
ələrindəki  lulu  boyları  ilə  təmasda  olmuş 
kassil
ər  qonşularından  at  bəsləmə,  atçılıq  sənətini öyrənmişdilər.
 
Onlar 
İkiçayarasına gələndən sonra burada öncə yük və cəng arabalarına qoşu-
lan eşşək və qatırlar atla əvəzləndi. Qarabağ atı, Ərəb atı deyimləri kimi, 
atçılıqla  bağlı  bir  kassi  yazısında  Kaşakti,  Urzi-qadadi,  Kurukşe-buqaş, 
Timiraş, A(g)kriyaş, Xam-atti sözləri (adları) işlənir.
356
  
354
 Günaltay, 1987, 530, 555-556. 
355
 
ИДВ, 1983, 281, 433. 
356
 Balkan,  1954;  Burada 
qaşqa (kaşka-atı? və ya urzi-qadadi modeli ilə Kaş-akdı?), 
temir, kurukça, 
buqaş, ayqır (aykri) və ya aq-kır (ağboz), xam at kimi sözlər görünür. 
 
202 
                                                 

Kassil
ər bir neçə əsr tabeliyində saxladığı İkiçayarası xalqlarından 
m
ədəni  inkişaf  baxımından  aşağı  səviyədə  olduğu  üçün  sumer  və  akad 
dilin
ə təsir edə bilməmiş, əksinə, vaxtilə qutların Sumerdə üzləşdiyi du-
rum  kimi, h
əmin dillərdə  yazıb-oxumağa  məcbur  olmuşdur.  Ona  görə 
d
ə, kassi dövrünə aid yazılar azdır. Bu sənədlərdə kassi çarlarının adına, 
b
əzi kassi sözlərinə  və  toponimlərinə  rast gəlmək  olur.  Yalnız  sözlük 
kimi t
ərtib olunmuş ikidilli kiçik bir yazıda 50-yə
 
q
ədər kassi sözü və bir 
neç
ə tanrı adının akadca qarşılığı verilmişdir: 
357
  
daqiqi 
yaşu 
yanzi 
kukla 
kuri 
kadaşman 
-
 
göy, s
əma 
-
 
yer 
-
 
çar 
-
 
qadın qul 
-
 
çoban 
-
 
etibar 
simbar  
maşxu 
marxu 
naşbu  
mali 
meli 
-
 
oğlan, gənc 
-
 
tanrı 
-
 
baş 
-
 
adam, xalq  
-
 
adam 
-
 
qul 
Kassi 
çağında  yazılmış  akaddilli  sənədlərdə  Azərbaycanla  bağlı  bəzi 
m
əlumatlara  rast  gəlmək  olur.  Kassi-türk  paralellərinin  müqayisəsi  isə 
az
ər türklərinin (protoazərlərin) dili baxımından maraq kəsb edir. Belə ki,
 
kassi dilind
ə önqoşma
 
olsa
 
da,
 
sözl
ərdə bitişkən
 
(iltisaqi)
 
quruluş
 
görünür,
 
şəkilçilər  söz  kökünə  qoşulur;  kuri  və  kaş  kökünə  qoşulan  şəkilçiləri 
örn
ək üçün ayıraq: 
kuri-turqu 
kuri-yani 
kuri-qalzu 
kuri-
maş 
kaş-ak 
kaş-ti 
kaş-til-li 
kaş-til-yaş 
B
əzi yazarlar bir neçə elam-kassi ortaq sözlərinə əsasən bu dilləri qohum 
sayır. Lakin həmin paralellərə turk sözlərini də əlavə etmək olar: «səma» - 
kiki  (elam),  da-gigi  (kassi),  gög  (türk); «qorumaq»  -  kuri  (kassi),  qoru 
(türk)
 
v
ə s.
 
Doğrudur, elam-türk, kassi-türk paralelləri vardır və bu təbii 
sayılmalıdır, əgər belə ortaq sözlər olmasaydı, bu halı qəribə saymaq lazım 
g
ələrdi,  çünki  lulu,  qut,  turuk,  subar  və  sair  türklərlə  kontaktda  olmuş 
elam v
ə kassilərin dilində «türkizm» normal haldır.
 
Ancaq bir neç
ə
 
türk-
kassi  ortaq  sözün
ə  əsaslanıb,
 
bu  dill
ərin  qohumluğundan  yox,  onların 
əlaqəsindən  danışmaq  olar,  çünki  bu  dillər  arasında  tipoloji  fərq 
qabarıqdır. Türk dillərindən fərqli olaraq, kassi dilində da-gigi
 
(s
əma), da-
kaş (ulduz) kimi önqoşma ilə işlənən sözlər vardır və söz birləşmələrində 
t
əyin edən söz, təyin olunandan sonra gəlir: 
Kuri-Turqu (çoban turqu) - «Turqu 
çobanı» 
357 
Balkan, 1954; Celilov, 1997; Az
ər xalqı, 2000, 119-121.
 
 
203 
                                                 

Me-Turqu (
qız-turqu) - «Turqu qızı» 
Kadaşman-Turqu (etibar turqu) - «Turqun etibarı» 
Meli-
Şixu (qul-Şixu) - «Şixu (tanrının) qulu» 
Kassi-türk münasib
ətində də qohumluq görünmür. Belə ki, kassilər 
qut,  lulu,  turuk 
ərazilərinə hücumlar etmiş,
 
Az
ərbaycanın güney-batı böl-
g
ələrində tutduqları yerlərə kassi boylarını yerləşdirmişlər.
 
Bu 
baxımdan, 
özünü  «
Şukamun tanrının işıqlı soyundan» sayan kassi çarı II Aqumun 
ünvanı (titulları) diqqəti çəkir: 
358
  
LUGAL Kaš-ši-i  u
3  
Ak-ka-di-i 
LUGAL  
KUR
 
KA
2
 
DİNGİR.RA
Kİ 
ra-pa-aš-tim  mu-še-ši-ib 
KUR
Aš
2
-nu-na-ak  UKU
MEŠ 
DAGAL
MEŠ
-tim  LUGAL Pa-da-an 
u Al-ma-an LUGAL 
KUR 
Gu-ti-i 
UKU
MEŠ
 sak-la-a-ti LUGAL  maš-
ta-aš-kin  kib-rat  ar-ba-`i   mi-gir 
DİNGİR GAL.GAL.LA a-na-ku 
Akad v
ə kassi çarı, 
Babil ölk
əsinin çarı, 
çoxlu 
xalqı geniş Aş-
nunak m
əmləkətinə 
yerl
əşdirən,
 
Padan v
ə 
Alman 
çarı, ağılsız 
qut
ların çarı, dünya-
nın dörd tərəfini
 
idar
ə 
ed
ən,
 
böyük 
tanrıların 
arzusu - m
ən.
 
 Bu  titulaturada 
işlənən «
ağılsız qut xalqı
»  deyimi onu  göst
ərir ki, 
kassil
ər  türk  (qut)  deyil  və  həm  də  bəzi  qut  bölgələrini  işğal  etmişlər. 
Burada 
işlənən Alman (əslində, Alban) adını Forrer müasir Süleymaniyə 
bölg
əsindəki Xolvan ilə eyniləşdirir. Bəzən bu adı Dəclənin doğusunda, 
Diyala 
çayının yuxarı axarında olan Yasubudakı Arman şəhəri ilə də qarı-
şıq  salırlar.
359
 Kassi 
çağında  həmin  Armandan  güney-batıda  Uqarsalu-
dakı  Arman  dağı  da  vardır  və  hər  iki  toponimin  olduğu  ərazi  qədim 
Az
ərbaycan  boylarından  olan  luluların  güney-batı  bölgələri  idi. 
Kassil
ərin köçüb yerləşdiyi ərazilərin toponimləri sırasında Akriyaş, Bit-
Buritaş
 
(
Burutaş),
 
Bit-Albada 
yeradları, Arman,
 
Kaştila və «qartal» anlamı 
bildir
ən Xaşmar  dağadları vardır.
 
Kassil
ər
 
Sumeri 
Kardunyaş
 
(Karadun-
yaş)
 
adlandırırdı.
360
 
358
 Balkan, 1954. 
359
 
Дьяконов,
 
1956, 126, 129 (2-ci qeyd). 
360
 luqal  K
ā. dingir.qa
Kİ
  lugal  Ki.en.gi
Kİ
  lugal  Uri
Kİ
  (.bi)  lugal  ka-
aş-şi-ú lugal  ka-
ru-du-ni-ya-
aş (Balkan, 1954, 96); Kassicə kara-dun-yaş adının tərkibindəki sözlərdən 
yal
nız  birin  mənası  -  yaş  («yer»)  bəllidir.
 
Əgər  müəyyən  olunsa  ki,  kara-dun  kass 
 
204 
                                                 

Kassi
 
çar
 
adları sırasında Qandaş,
 
Aqum,
 
Kaştiliaş,
 
Kadaşman,
 
Urşi-
qurumaş, Karaindaş kimi adlar işlənir. Belə ki, son adın (ka-ra-in-ta-aş) 
q
ədim türkcə qarın-da-eş
 
(
qardaş) modelinə
 
uyğun gəlməsi diqqəti
 
ç
əkir. 
Qaynaqlarda rast g
əldiyimiz Burra-Alban,
 
Buritaş,
 
Karintaş,
 
Sibar-
Buqaş, 
Ulam-
Buriyaş,
 
Karzi-Yabku,
 
Me-Turqu,
 
Kuri-Turqu,
 
Amma-ana Marduk, 
Albada kimi kassi
 
şəxs adlarının tərkibində
 
türk 
antroponimiyasında işlə-
n
ən sözlər vardır: alban, alp-ata (alb-ada), ata-ana, qardaş (karintaş), su-
bar (sibar), yabqu, börü (buri), qoru (kuri), turuq (turqu), ulam.
361
  
Kassi dili üzr
ə tanınmış uzman K.
 
Balkan
 
yazır ki, kassi çarı Kuri-
qalzunun 
adı ikidilli sözlükdə akadca
 
«kassi
 
çobanı»
 
(
m
Re-`e-i  
kaş-şi-i)
 
kimi
 
t
ərcümə
 
olunmuşdur,
 
burada
 
kassic
ə
 
qalzu
 
akadca
 
kaşşu adı ilə ve-
rilmişdir.
362
 Dem
əli, kassilərin özadı qalzu imişsə, onda 
kassi 
adı onlara kənardan verilən etnonim ola bilər.
363
 
Kassi
 
boylarından
 
bazi,
 
xaşmar
 
(qartal) 
adları bəllidir. 
İ.
 
M.
 
Dyakonov  karziyabku  soyunu da  kassil
ərdən sa-
yır.
364
 Lakin R
əşidəddinin qələmə aldığı «Oğuz» das-
tanında  Tokuz-Yabku,  Dib-Yabku  adlarında  olduğu 
kimi,
 
Karzi-Yabqu
 
adında
 
da
 
türkc
ə  yabqu  titulu  karzi 
(qars) 
boyadına qoşulmuşdur. Madada karsi-but (karzi-
boyu) etnonimi H
əmədandan yuxarıda göründüyü kimi, 
sonralar  Az
ərbaycanın  müxtəlif  bölgələrində  təkrar 
olunur. Kassi 
çağında Karzi-bara-taş
 
etnotoponimind
ə 
olan karzi 
boyadı «karzi yabqusu»
 
an
lamındakı
 
Karzi-Yabqu (
m
Kar-zi-Ya-
ap-ku) 
adında da işlənmişdir.
365
 
dilind
ə  «qara-don»  anlamındadır,  onda  Sumerə  kassilərin  «qaradonlu  yeri  (ölkəsi)» 
anlamında bir ad verdikləri ortaya çıxar. 
361
 
Buradakı alban, subar, börü, turuq etnonimləri, alp, ata, ana, qardaş sözləri, yabqu 
titulu h
ər bir türk üçün aydındır.
 
Meli-
Şibaru
 
«
Şimal adamı
 
(=Subar)»
 
kimi
 
verilir: 
m
LU- 
d
Şi-i-ma-li-ya  (Balkan,  1954, 70); Ulam-Buriyaş  «Buriyaşın  dayağı»  adındakı  ulam 
sözü d
ə qədim türk dillərində «dayaq», «arxa» anlamında işlənmişdir (ДТС, 608).  
362
 Balkan, 1954, 2. 
363
 
Əgər  sübut  olunsa  ki,  qalzu  boylarının  dravidlərlə  qohumluğu  var,  o  halda 
qalzuların  Elamdan  doğuda  yerləşən  dravid  Atayurdundan  gəlib,  indiki  Luristana 
yerl
əşəndə  yerli  kas  etnonimi  daşıdıqlarını  düşünmək  olar.  Tarixdə  belə  hallar  çox 
olmuşdur. 
364
 
Дьяконов, 1956, 137. 
365
 Balkan, 1954, 61. 
 
205 
                                                                                                                        

Kassi  dilind
ə «çar» anlamında nula və yanzi sözləri vardır.
 
Olsun 
ki, bunlardan birincisi kassil
ərin öz sözüdür, ikinci yanzu isə yabqu sözü 
kimi,  qut  v
ə ya lulu boylarından alınmışdır. Çünki bu titulu daşıyanlara 
sonralar kassi m
əskənlərindən çox uzaqda və Urmu-Van hövzəsində rast 
g
əlinir.  Kassi  çarları  soyunun  himayədarı  kimi  verilən  İmmiria  teonimi 
d
ə diqqəti çəkir.
366
  
Şəxs adlarının tərkibində işlənən kuri (kuru) sözünün kassi dilində 
«çoban» (qoruyan) anla
mı daşıdığını nəzərə alsaq, Kuriuş, Kuruş (ilk pers 
çarı da bu adı ləqəb kimi götürmüşdür), Kuri-yani adlarındakı «qoruyan» 
anlamının Kuri-Turqu (Durqu) adında da «Türkün çobanı», «Türkü qoru-
yan» m
ənası labüddür, çünki adın semantikası türk etnonimini yox, Türk 
teonimi  ortaya qoyur.
367
 Anadoluya  g
ələn haylar burada Tork tanrı tapı-
na
ğına
 
sitayiş
 
etdiyi kimi,
 
buradan ged
ən etrusklar da
 
Tarku
 
tapınağı
 
g
ələ-
n
əyini  İtaliyaya  aparmışlar.
368
 Kassi-akad  sözlüyünd
ə  turuxna  «külək» 
v
ə «göyüzü» kimi tərcümə olunmuşdur. Bu ikinci anlam doğuya gedən 
türkl
ərdə Göytürk deyimində də görünür. 
Gün
əş tanrısı kimi kassi
 
dilind
ə
 
işlənən Şuriyaş və Sax
 
teoniml
ərin-
d
ən ikincisi  həm  də  Q.  Ksenofontovun  1929-da  nəşr  olunan yazısında 
qeyd  edildiyi  kimi,  saxa  türkl
ərinin  (yakutların)  baş  tanrısıdır.
369
 Kassi 
teoniml
əri sırasında savaş tanrısı Gidar və Alban yeradı diqqəti çəkir.
 
Az
ə-
rbaycanda 
geniş işlənən bu teonimin bir neçə Gedar-çay adında izi qalmış, 
h
əm də Azərbaycandakı alban boylarının soybabası sayılmışdır.
370
 Kassi 
teonimi  Xudha  is
ə türklərin  Qut, Quday  teonimidir  və  Elam  ərazilərinə 
g
ələn perslər bu adı alıb, kassi formasına uyğun (Xoda) işlətmişlər. Əhə-
m
əni çağına
 
v
ə
 
İskəndərin yürüşünə
 
q
ədər Babil
 
il
ə
 
H
əmədan arasındakı 
366
 
Дьяконов, 1956, 134; Bu,
 
qut elb
əyi
 
İmranum adındakı türkcə imrə sözünü və imir 
türk 
boyadını xatırladır. 
367
 
Doğrudan
 
da,
 
m.ö.II-I  minill
ər boyu bu teonim 
d
Turqu,
 
d
Turxu, 
d
Tarqu
 
şəklində
 
Ana-
doluda  v
ə  İkiçayarasında  geniş  yayılmışdı.  Ona  görə  də  kassi  çağı  yazılarda  işlənən 
Turqu  teonimi  kassi  sözü  deyil,  h
əmin çağlarda Urmu yaxasındakı turuq (türk) boyadı 
il
ə  bağlıdır.  Ümumiyətlə,  həmin  çağlarda  Ön  Asiyada  teonimin  etnonimə  və  əksinə, 
teonimin  etnonm
ə çevrilməsi olayı dəbdə idi: Asur asurların, Kaşşu kassilərin, Hurroxe 
hurril
ərin, Amurru amoreylərin tanrısı sayıldığı kimi, Xuda (Qut) qut boyunun, Azar azər 
boyunun, Turuk/Turqu da turuk (türk) boyunun himay
ədarı kimi qəbul olunurdu.  
368
 
Хоренаци, II, VIII;  ИА, 1980, 71; Немировский, 1983, 214-215.  
369
 
Ксенофонтов, 1929, 100. 
370
 
Kalankatlı, 1983, Акопян, 1987, 264. 
 
206 
                                                 

Zaqros 
dağlarında qalmış güclü kassi tayfaları vardı. Hətta, İran şahları 
buradan keç
əndə onlara hədiyə adı ilə torpaqbasdı vergisi verirdi. 
Urmu gölünd
ən batıda Kilizi bölgəsində baş verən asur-kassi vuru-
şu göstərir ki, kassilər bəzi çağlarda Ərbilə qədər yuxarı qalxmışlar.
 
Ona 
gör
ə də,
 
Az
ər xalqının etnogenezində bəzi türkləşmiş kassi boylarının işti-
rak etm
əsi istisna olunmur. Hətta,
 
ola bil
ər ki, m.s.
 
XIII 
əsrdə Sibirin Udi 
mahalında qeyd olunan kara-kas, sarıq-kas və kaş etnonimləri doğuya 
köç
ən türk boylarına qoşulan və onlara qarışıb türkləşən bəzi kassi boyla-
rının adını əks etdirir. Bu baxımdan, kassilərin Gün tanrısı Sax ilə yakut 
(saxa)
 
xalqının baş tanrısı Sax arasında da əlaqə
 
ola bil
ər.
 
H
ər
 
halda,
 
doğu 
türkl
ərlə olmasa da, protoazər boyları ilə qonşuluqda olan kassilərin sıx 
əlaqəsi onların dilində xeyli türk sözlərinin işlənməsinə səbəb olmuşdur. 
5. Dravid  
Bugün, 
əsasən Hind yarımadasının güney bölgələrində yaşayan 25 
qohum  xalq  draviddilli  etnos  kimi 
tanınır. Dravidlər vaxtilə  Hindistanla 
İran arasındakı ərazilərdə
 
formalaşmış, protodravid dili IV-III minillərdə
 
dağılanda bu tayfaların
 
bir
 
qismi
 
ilkin Atayurda 
yaxın bölgələrdə qalsa da, 
əksəri m.ö. II minildə Hind
 
yarımadasına
 
köç
müşdür.
371
  
 Protodravidl
ərin bu bölgədə
 
qal
mış quzey-batı qolundan 
 
brauil
ər 
bugün 
Əfqanıstanda, Pakistanda
, 
İranda yaşayır.
 
Veril
ən sxemdən
 
görün-
düyü kimi, dravidl
ərin ilkin 
Atayurdu  Elama 
yaxındır.
 
Bu 
baxımdan,
 
elam  dilil
ə 
dravid  dili 
arasında
 
qohum-
luq 
əlaqəsinin olması müm-
kündür.  Dravidl
ərdən  kiçik 
bir  qrupun  Türkm
ənistanın 
güneyin
ə  köçməsi  arxeoloji 
v
ə  antropoloji  bəlgələrdən 
b
əllidir,  onların  Azərbay-
cana  g
əlməsi  haqqında  isə 
b
əlgə və bilgi yoxdur. 
Çox 
güman 
ki, 
dravid-türk 
əlaqəsi  qədim 
371
 
Андронов,
 
1978, 9. 
 
207 
                                                 

çağlarda  birbaşa  olmamışdır,  olsa  da,  dolayısı  ilə  elamlar  vasitəsilə 
mümkün  idi.  Dravid  dili  il
ə  türk  dilləri  arasında  ortaq  paralellərsə 
sonralar,  y
əni  türklərin  Hindistana  gedib,  orada  dövlətlər  yaratdığı 
çağlarda  ortaya  çıxmışdır.  Bəzi  dravid  dillərində  rast  gəlinən  sĩpur 
(süpürg
ə), urukĩ(kəndə), es-(əzmək), cūŗ- (görmək), cūŗemen (baxıram), 
karan  (qara)  sözl
əri  təsadüfi  oxşarlıq  da  ola  bilər.  Yalnız  tipoloji 
baxımdan,  azər  dilindəki  uşaq-muşaq  modeli  ilə  düzələn  sözlər  kimi, 
dravidc
ə apaŗ (ev) və apaŗ-mupaŗ, ĩt (danışıq) və ĩt-mĩt, kūţel (inəklər) və 
k
ūţel-mūţel  tipli  sözlər  işlənir.
372
 Elam-kassi  v
ə  sonrakı  lurların  dravid
 
boylarından sayılması
 
fikri
 
guman
 
şəklində
 
ir
əli sürülsə də, brauilər kimi, 
İranın  güney-doğusunda  yaşayan  farslaşmış  bəlucların  da  draviddilli 
boylardan 
qalması şübhə doğurmur. 
6. Pers (Ari 
boyları) 
Bugün pers (fars)
 
adı
 
il
ə tanınan xalqın türklərlə əlaqəsini şərti ola-
raq  üç  m
ərhələyə  ayırmaq  olar:  Azərbaycanın  güney  qonşuluğunadakı 
Elam  v
ə  Bars  ərazisinə  gələnə  qədərki  dövr;  Mana  çağından  İslamaqə-
d
ərki dövr; İslamdan sonrakı dövr. Əlbəttə, mövzumuzla bağlı bizi ikinci 
dövr 
maraqlandırır, lakin pers-türk əlaqəsinə
 
aydınlıq
 
g
ətirmək
 
üçün
 
ön v
ə
 
son
 
dövrl
ərə
 
d
ə
 
azacıq ekskurslar etmək lazım gəlir. 
Bu  x
əritə-sxemdə  göstəril-
diyi kimi, «pers köçü» Qara-d
əni-
zin  quzeyind
ən başlanıb, Xəzərin 
yuxarı yaxasından keçərək, Əfqa-
nıstanın Herat (Areya) bölgəsinə,
 
oradan  da  o
 
çağda  Qırmızı  dəniz
 
adlanan  Fars 
boğazı  yaxasındakı 
Bars  (Fars)  bölg
əsinə  və  Elamın 
ərazilərinə  gəlib  çatan  marşrutla
 
ir
əliləmişdir.
373
 
Sxemd
ə  çıxış
 
v
ə 
son duraq
 
(
qırmızı
 
dair
ələr) arasın-
dakı
 
m
əsafəni
 
t
əxminən
 
1000  il
ə 
372
 
Андронов 1978, 104, 286, 303, 305, 440; Görkəmli türkoloq K. M. Musayevin ver-
diyi türk-dravid paralell
əri isə sanskrit dili vasitəsilə dravid dillərinə keçmişdir. Dravid-
l
ər  bəzi  türk  sözlərini  Hindistanın  quzey-batısında  yaşadıqları  çağlarda  bura  gələn 
saqa boy
larından da ala bilərdi (Мусаев, 1984 149-153). 
373
 
İ. M.
 
Dyakonov 
Midiyanın (Mada) doğu bölgələrinə irandilli tayfaların Orta Asiya-
dan g
əldiyini qeyd edir (Дьяконов, 1956, 139). 
 
208 
                                                 

(m.ö.
 
II  minilin 
əvvəlindən I  minilin  əvvəlinə qədər)  keçən  bu  maldar 
köç
ərilər  nəhayət  gəlib,  Azərbaycanın  güney  bölgələrinə  qonşu  olan 
Kassi 
ərazilərindən güneydə yerləşdilər.  
Riçard  Fray 
yazır: «Perslər ilk dəfə Yaxın Şərqdə görünəndə artıq 
babillil
ər və misirlilərin çiynində çoxəsrlik keçmiş tarix vardı».
374
 H
əmin 
tarixd
ən
 
sonrakı
 
dövrü is
ə Strabon belə şərh edir: «Perslərin
 
yaşayış
 
m
əs-
k
ənlərinin böyük hissəsi Babil
 
v
ə
 
Susil
ərdən aşağıda Qırmızı
 
d
əniz yaxa-
la
rında idi. Mada dövlətinin süqutundan sonra isə perslər bu dövlətin sınır 
bölg
ələrini də özlərinə tabe etdilər».
375
  
Bu 
ərazilərə perslərin gəlmə xalq olması fikrini heç kim inkar etmir, 
Az
ərbaycanın güney bölgələrinə onların sızması isə m.ö. IX əsrdən sonra 
başlanmışdır.
376
 
Artıq həmin çağdan asur yazılarında da pers onomastikası 
görünm
əyə başlayır. Ancaq perslər bura gəlib çıxana qədər, yuxarıda de-
yildiyi kimi, on 
əsrlik yol boyu nəsillər dəyişə-dəyişə mürəkkəb
 
bir tarix 
yaşamışlar.
 
Bu
 
q
ədim tarixi nəzərə almadan türk-pers əlaqələrinə
 
düzgün 
yozum verm
ək çətindir. Həm də, siyasətdə olduğu kimi, elmdə də arilər 
adının spekulyasiya vasitəsinə çevrildiyini diqqətə almaq lazım gəlir.
377
 
Herat  bölg
əsinə  gələnə  qədər  protoperslərin  hansı  adı  daşıdığını 
ya
zılı bəlgə olmadığı üçün bilmirik. Yalnız Herat bölgəsinin Areya, bura 
g
əlib yerləşən tayfaların isə ari (arya)  adlanması bəllidir. Bir neçə əsr 
Areyada 
yaşayıb  çoxalan  bu  ari  boyları  m.ö.
 
XIII 
əsrin  sonlarında  iki 
əsas qola ayrıldı və bu qollardan biri Qəndəhar üzərindən dravid xalqla-
rının  ərazilərinə  girdi.  Dravidlərin  çoxu  Hind  yarımadasına  çəkildi,  bir 
qismi d
ə bu gələnlərə qarışdı. Areyadan çıxan və «hind» (hindli)
 
adlanan 
h
əmin qol artıq m.ö.
 
XII-XI 
əsrlərdə Hindistanın quzey-batı və mərkəzi 
bög
ələrinə
 
yerl
əşmişdi.
 
Areyadan 
çıxan ikinci ari qolu
 
is
ə güney-batı
 
isti-
qam
ətində gəlib, Bars bölgəsinə yerləşəndən sonra «pars» (barslı) adı ilə 
tanınmışdır.
 
Sonralar bu
 
adı yunanlar pers,
 
ərəblər isə fars şəklinə salmış-
374
 
Фрай, 1972, 86. 
375
 Strabon, XI. 13. 9. 
376
 
Оранский, 1988, 55, 67;  ОИЯ, 1979, 45. 
377
 
İran alimi N. Purpirar doğru olaraq, guya yüksək ari irqinin İrana mədəniyət gətirdi-
yini  dey
ənlərə etiraz edərək yazır ki, əsrlər boyu uyğun coğrafi şəraitdə yaşayan yerli 
tayfalar  n
ədən öz inkişaf və qalxınmaları üçün Rusiyanın orta steplərindən gələn, savaş 
v
ə qan tökməkdən başqa heç bir mədəni, ziraət, kultur və yaradıcılıq təcrübəsi olmayan 
axınçı mühacirləri gözləməli imişlər? Bu fərziyələr yalnız təəssübkeş «Avropasentrik» 
görüşlərin ürünü idi
 
v
ə
 
nasistl
ərin cinayətlərinə zəmin yaradan bu arilər əfsanəsini hal-
hazırda heç bir tədqiqatçı məqbul saymır (Purpirar, 2002, 115, 121). 
 
209 
                                                 

lar.
 
Persl
ər özadı
 
olan  ari
 
etnonimi  il
ə
 
önc
ə kiçik
 
bir
 
bölg
əni
 
İran
 
(Aryan)
 
adlan
dırmışlar. Beləliklə, hazırda hind-iran dilləri deyəndə, Areya çağın-
dan sonra müxt
əlif dialektlərə ayrılmış ari dili nəzərdə tutulur. İndi irani 
dill
ərin
 
Pakistan,
 
Əfqanıstan, İran,
 
Az
ərbaycan
 
v
ə sair
 
ölk
ələrdə müxtəlif 
qolları və dialektləri vardır.
378
  
Az
ərbaycanda ilk dəfə ari boyunun adı m.ö.VIII əsrin sonuna aid 
asur 
yazısında «doğudakı aribi» şəklində çəkilir. Bu ifadədəki aribi deyi-
minin  türkc
ə lulubi, ellipi, kasbi, tatabi, telebi, syanbi, barabi, turabi və 
sair etnoniml
ərə qoşulan -bi (ari-bi) formantı ilə verilməsi normal haldır, 
çünki asurlar H
əmədan ilə Xorasan arasına gəlib yerləşən bu
 
ari 
tayfaları 
haqqında  ilk  məlumatı  Mada  türklərindən  eşidə  bilərdilər.  Artıq  sonrakı 
çağlarda  Herodotun  bu  ariləri  Mada  tayfalarından  biri  kimi  Άριζαντοί 
şəklində verməsi də irani dilin formasını əks etdirməsi baxımından
 
(ari-
zantu «ari-boyu»)
 
normal ha
ldır,
 
çünki yazar bu sözü persd
ən eşitmişdi. 
Bel
əliklə,  protohindiran  dilində  danışan  ari  tayfaları  Qara  dənizin 
quzeyind
ən çıxıb, Azaq və Xəzər dənizlərinin quzey yaxaları ilə doğuya 
h
ərəkət etmişlər. Xəzərin quzeyində bu maldar tayfaların nə qədər qaldığını 
bilm
əsək də, buradan keçdiklərini dəqiq bilirik, çünki finuqor boylarının 
yaşadığı bu bölgədə yerli xalqla olan kontaktın izi finuqor dillərində qalmış 
ari  sözl
əri  ilə  görünür.
379
 Bu 
boyların  Orta  Asiyaya  m.ö.  II  minilin 
ortalarında
 
Xar
əzm quzeyindən keçdiyini
 
is
ə arxeoloji bəlgər
 
göst
ərir. Belə ki,
 
h
əmin  çağlarda  ari  tayfalarının
 
keçdiyi
 
yolboyu
 
yaşayış  məskənləri
 
xa-
rabalıqlara çevrilmişdir.
 
H
əmin minilin
 
son 
əsrlərində
 
Areyadan
 
«hind»,
 
«iran» 
qolları ayrılandan sonra irandilli boylar zaman-zaman yaxın böl-
g
ələrə yayılırdı. Areyada onların çoxalıb, ətraf bölgələrə yayılması m.ö. I 
minilboyu davam 
etmişdir.
380
 
Artıq həmin
 
minilliyin  sonunda
 
Areya
 
adı-
378
 Elmi 
ədəbiyatda işlənən iran dilləri, hind dilləri yanlış termindir, çünki bu deyim-
l
ərin əsasında etnik yox, ərazisində çoxlu qeyri-ari dillər olan coğrafi adlar (İran,
 
Hind) 
durur
. 
Heç
 
olmasa,
 
bu terminl
əri
 
hindi
 
dill
ər, irani
 
dill
ər
  
kimi
 
işlətmək
 
daha münasibdir.  
379
 
ETHNİC  Pr., 84-89. 
380
 Ari 
boylarının  I  minildə  dörd  tərəfə  ekspansiyası  başlayır  (ОИЯ,
 
1979,
 
235);
 
Quzey
ə  qalxanlar  Ural-Dunay
 
arası
 
bölg
ələrə
 
gedir,
 
daha 
doğrusu,  neçə  əsr  əvvəl
 
g
əldikləri yolla geri qayıdır. Ancaq bu yolu doğuya arilər kimi gedənlər artıq irani dillə 
batıya  qayıdırdılar  və  ola  bilsin  ki,  bu  qayıtmada  əsas  səbəb  onların  saqa  türklərinə 
qoşulması  idi.
 
Bu  iranil
ər  Azaq  və  Qara-dəniz  yaxalarında  yunan  kaloniyaları  içində 
görünür  v
ə sonralar iron və diqor boylarının qovuşuğundan yaranan osetlər (osetinlər) 
is
ə  Qafqazın  dağlıq  bölgəsinə  çəkilmişlər.  İrani  və  hindi  qollara  ayrılmadan  öncə 
aril
ərin  ikinci  Atayurduna  çevrilmiş  Areyadan  yeni  göçlərin  başlaması,  görünür,  tunc 
dövrünün sonu v
ə dəmir dövrünün əvvəlində Azərbaycanın qonşu güney bölgələrindən 
Sialk  «B»  v
ə ona  yaxın kultur  dalğasının Orta Asiya və  Altaya doğru miqrasiyası  ilə 
 
210 
                                                 

nın
 
coğrafi sınırları
 
da
 
böyümüşdü.
 
Bu haqda Strabon 
yazır ki, Persiya və 
Mi
diyanın bir hissəsinə qədər uzanan Ariana adı doğuda İnd çayına çatır, 
quzeyd
ə baktriya və soqdiyalıların ərazilərini də
 
əhatə edir,
 
bel
ə ki, buradakı 
xalqlar 
azacıq  fərqlərlə  bir
 
(eyni)  dild
ə  danışırlar
 
(Strabon,  XV.
 
2.1). 
Əlbəttə, hələ Strabonun vaxtından neçə əsr qabaq 220 il davam edən bö-
yük  Pers
 
(
Əhəməni)
 
imperiyası  çağında  irani  dillərin  belə  geniş  əraziyə 
yayılması doğal idi. 
İrandilli  boyların  yerləşdiyi  Xarəzm-Xorasan  və  Herat-Sistan  zolağı 
quzeyd
ən güneyə uzanan arakəsmə kimi, vaxtilə doğuya gedən türklər ilə 
Az
ərbaycanda  qalmış  türklər  arasında  bufer  zonaya  çevrilirdi.  Areyanın 
coğrafi tutumu genişləndikcə batı türklərlə doğu türklərin birbaşa əlaqəsi 
z
əifləyir,  bir-birindən  uzaq  düşürdü.
 
Turanın  batı  tərəfləri  olan  Xorasanla 
Xar
əzm arasında
 
ikidilli mühitd
ə qalan saqa (sak) türkləri isə pers təsiri
 
al-
tında get-gedə iran dilinə keçirdilər.
 
İlk iran-türk qarışığı məhz burada part 
dilinin ortaya
 
çıxmasına səbəb
 
oldu.
 
Sonralar part boyundan
 
çıxan türk-
soylu 
Ərsaq sülaləsi böyük
 
Part (Parfiya)
 
imperiya
sını qurdu.
 
Alban dövl
ə-
tinin 
başında da müəyyən çağlarda ərsaqlar durmuşdur.  
Areyadan  güney
ə  enib  Bars
 
bölg
əsində  yerləşən
 
irani
 
dilli  tayfalar  is
ə 
zaman-zaman
 
Elam
 
ərazisinə
 
sızıb,
 
Az
ərbaycanın  güney
 
bölg
ələrinə
 
yaxınlaşırdı.
 
Yerli elam 
boylarının içində
 
nüfuzunu 
artıran pers
 
feodalları 
gücl
ənib,  bölgələrdə  hakimiyəti  ələ  alırdı.  Artıq  Mana  dövləti  çağında 
b
əzi pers boylarının Həmədan yaxınlığında görünməsi, Mada çağında isə 
siyasi hakimiy
ət uğrunda mübarizə
 
aparması Azərbaycan
 
dövl
ətçilik tari-
xind
ə yeni səhifələr açdı. Mada dövlətində hakimiyəti ələ alan perslərin 
Əhəməni  sülaləsi  imperiyanın  sərhədlərini  genişləndirdi.  Arada  Qam-Ata 
adlı bir madalı qam (maquş)
 
çevriliş edib,
 
imperiyanın mərkəzini
 
yenid
ən
 
H
əmədana
 
köçürs
ə
 
d
ə, onun hakimiyəti bir
 
il
 
ç
əkmədi.
 
Onu
 
öldürüb,
 
haki-
miy
əti
 
ələ alan
 
persl
ərin
 
hegemon
luğu
 
İskəndərin
 
yürüşünə
 
q
ədər davam 
etdi. 
Altı əsr sonra İranda Ərsaq sülaləsini devirib, yenidən hakimiyətə 
keç
ən  perslərin  Sasani  sülaləsi  İslamaqədər  İranı  və  Azərbaycanın  bir 
çox bölg
əsini idarə etdi. 
Etnik-siyasi  tarix
ə  bu  qısa  ekskursdan  sonra  həmin  tarixə  işıq  tutan 
qaynaqların türk-pers əlaqələrinə aid verdiyi bilgiləri nəzərdən keçirmək 
lazım gəlir. Türk, pers, yunan, latın, hay və ərəbdilli qaynaqların bir qismi 
q
ədim çağlardan bəhs edən mifik
 
r
əvayətlər,
 
o
 
biri  qismi
 
is
ə
 
  tarixi
 
olay-
larla 
bağlı yazılardır. Aryrı-ayrı bölmələrdə bu bəlgələrdən bəhs edildiyi 
üçün burada, öt
əri də olsa, türk və irani dilli qaynaqlara toxunaq. 
Türk
 
dilind
ə
 
türk-pers
 
əlaqələrinə aid bəlgələr nağıl və
 
dastanlarda, divan 
ədəbiyatı  və  İslamdan  sonra  qələmə  alınmış  tarixi,  coğrafi,  etnoqrafik
 
əsərlərdə,  izahlı
 
v
ə
 
ikidilli  sözlükl
ərdə
 
vardır.
 
Bununla 
yanışı,
 
xalqın  qan 
yaddaşını,
 
söz 
yatırını  əks
 
etdir
ən  dilin  verdiyi
 
etnoqrafik,  onomastik, 
b
əlgələr və qarşılıqlı alınma sözlər əvəzsiz qaynaqdır. Mifik çağlara aid 
olayları  nəsil-nəsil
 
dastanlarda 
yaşadan
 
türk
 
Oğuznamələrində  «pers» 
bağlı olmuşdur (Jettmar, 1956, 330-342); Batıdan doğuya yönələn bu köç ari toplumunu 
ikiy
ə parçalamışdır. 
 
211 
                                                                                                                        

yoxdur, çünki o zaman persl
ər yox, arilər vardı və onlar da uzaqlarda idi. 
Koroğlu,
 
D
ədə
 
Qorqud 
boylarında  tək-tük  bəlgələr  isə  həmin  abidələrin 
yazıya alındığı çağlara aiddir. Nağıl və dastanlarda Xosrov, Fərhad, saqa 
soylu 
Zaloğlu Rüstəm, xristian türkü Şirin,
 
anası türk
 
olan
 
Siyavuş kimi 
obrazlar,
 
Simurq 
quşu
 
v
ə devlər kimi mifik varlıqlar artıq ari birliyinin da-
ğılmasından sonrakı irandilli boylarla türklərin əlaqəsini əks etdirir.
381
  
Türk-iran 
əlaqələri  baxımından,  M.  Kaşğarinin  verdiyi  məlumatları  da 
diqq
ətə almaq lazım gəlir. Çünki yazar hansı türk boyunun düzgün dil ilə 
danışdığını, hansının  ikidilli  olduğunu, hansının da  iran-türk qarışığı  ilə 
danışdığını  göstərmişdir.
382
 Türk  v
ə  pers  dilini  müqayisə  edən  böyük 
N
əvai hələ 1499-cu  ildə  yazırdı ki,  türk  əyanları pers  kulturuna  və  pers 
dilin
ə böyük həvəs göstərir, saraylarda türk hökmdarları pers dilini üstün 
tutur,
 
lakin
 
türk
 
dili
 
ifad
ə zənginliyi,
 
sözl
ərin
 
çoxlu
 
m
əna çalarları
 
il
ə pers 
dilind
ən  daha  üstündür.
 
Yazar  bu  dedikl
ərini  sərgiləyən  yüzlərlə  örnəyi 
şairanə yozumlarla ortaya qoyur.
383
 Göründüyü  kimi,  Mahmud 
Kaşğari, 
Əlişir
 
N
əvai
 
kimi
 
Ulutürkl
ər  öz  soydaşlarının  necə  iraniləşməsi  olayını 
yaxından izləmişlər.    
İrani dillərdə olan qaynaqların əksəri İslamdan sonra qələmə
 
alın-
mışdır. Lakin üzü köçürülüb redaktə olunan bu qaynaqlardan bir neçəsi-
nin 
orijinalı daş və lövhə üzərində qalmışdır. Bunlar Bisutuna mixi yazı 
il
ə  həkk  edilən  böyük  həcmli  üçdilli  yazı  və
 
kiçik  h
əcmdə  olan  Nəqşi-
Rüst
əm, Suz və Persopol yazılarıdır. Arada 6 əsr boşluqdan sonra bir də 
Sasani 
çağında pəhləvi və manixey yazısı ilə daş, möhür, sikkə və qab 
üz
ərində bir neçə kiçik epiqrafik yazı var.  Bu çağın ədəbi əsərləri sıra-
sında Karnamaq, Ayatkar-Zareran, Artaviraknamak və Zərdüştiliyə aid 
bir neç
ə abidənin adı çəkilsə də, onlar ortalıqda yoxdur, yalnız İslamlaş-
381
 
İrani  boylarla  türklərin  əlaqəsini  əks  etdirən  ədəbiyat  üçün  bax:
 
Короглы  ,1976; 
1983. 
382
 M. 
Kaşğari qeyd edir ki, ən doğru türk dili farslara qarışmayan və yabançı ölkələrə 
gedib-g
əlməyənlərin dilidir. İkidilli soğdak, kəncək və arquların dili pozuqdur. Köçəri 
xotan, tübüt (tibet) v
ə bəzi tanqut boyları yabançılara qarışmışdır (MK, I, 29); Görünür, 
yazar 
yabançı  deyəndə  irani  dilli  boyları  nəzərdə  tutur,  çünki  Xotan  və  Toxar  bölgə-
l
ərində sonralar irani dildə yazılar tapılmışdır. Dini mövzularda olan bu yazıları iranist-
l
ərin, az qala, ən qədim ari dili kimi verməsi və özlərindən «toxar», «sak», «xotan» adlı 
qondarma irani dill
ər uydurması elmdə böyük dolaşıqlıq yaratmışdır. Əlbəttə, bu yazıla-
rın  dili  klassik  irani  dillərdən  fərqli  olmalıydı,  çünki  tibet  və  ya  türk  boyunun  yeni 
keçdiyi irani dilin «qol-
qabırğasını» sındıra-sındıra qələmə aldığı yazı yeni bir ləhcə idi 
v
ə M.Kaşğarinin gözü qabağında gedən bu proses nəticəsində yaranmış irani (soğdak?) 
dilin yeni l
əhcələrini qədim dil saymaq mübahisəli olduğu qədər də, onlara türk boyla-
rından toqar, kotan və saqaların adını vermək siyasətdən elmə ikili standart gətirməkdir.  
383
 ML, 1996. 
 
212 
                                                 

madan 
sonrakı çağlarda yazıya alınmışlar. Əlimizə gəlib çatan Avestanın 
b
əzi hissələri İslamdan sonra yazıya alınmış mətnlərdir. Təbii ki, burada 
ilkin m
ətnlərin arxaik dili Əhəməni çağında pers, Sasani çağında pəhləvi 
dili süzg
əcindən keçmiş, hər dəfə üzü köçürülən yazılara zamanın ovqatı 
əlavə olunmuşdur.
 
Avestada 
işlənən toponimlər
 
Madanın
 
doğu Raqa (Rey) 
bölg
əsindən başlayıb, Xorasan üzərindən Əfqanıstan və Orta Asiyayacan 
uzanır,
 
Əhəmənilərin ölkəsi
 
(Persia) is
ə bu sırada yoxdur. Avestada
 
topo-
niml
ər sırasındakı Urva (Yasna XIX. 18) isə Urmu ola bilər.      
Önc
ə bunu vurğulayaq ki, müasir çağda Avesta abidəsi birmənalı 
qarşılanmır, bəziləri bunu qədim türk abidəsinin tərcümə olunmuş vari-
antı  sayırlar.  Lakin  diqqətə  almaq  lazımdır  ki,  əlimizdə  olan  Avestanın 
yaşı 700 ildən o yana getmir və bugün də Avesta dinini yaşadan zərdüşti-
l
ər  onu  qədim  irani  dillərinə  bənzəyən  iki  dialektdə  qələmə  almışlar. 
Doğrudur,  atəşpərəstliklə  zərdüştiliyin  qarışığı  olan  Avesta  mətnlərində 
yerli Ahura (Asar) v
ə Mazda tanrılarına sitayiş edilir və xeyir işlərlə uğ-
raşan  Ahura-Mazda  (Hörmüzd)  şər  qüvvələrin  başında  duran  Anqhro-
Manyuşa (Əhrimana) qarşı qoyulur. Hörmüzd irandilli etnosun təmsilçisi 
kimi, 
turları (turanlıları) təmsil edən Əhrimana qarşıdır. Bu turlar vaxtilə 
Az
ərbaycandan Orta Asiyaya köçüb, orada böyük Turan yaradan türklər 
v
ə  Azərbaycanda  qalmış  Azər türkləridir.  İrani kahinlər  köçərilikdən əl
 
ç
əkib, oturaq yaşama keçməyin, əkinçiliyin üstünlüyünü təbliğ etmək və
 
bu ist
əyə
 
mane
ə
 
olan
 
turanlıları
 
pisl
əmək üçün ari olmayan xalqlara,
 
daha 
doğrusu, müxtəlif məxluqlar (devlər) obrazında verdikləri türklərə nifrət 
aşılayan ideologiyanın təbliğində ən münasib vasitə kimi qapalı doqması 
il
ə  fərqlənən  Zərdüştiliyi  seçmişlər.
 
T
əsadüfi  deyil  ki,  hələ  xristianlığı 
q
əbul etməmişdən əvvəl, yəni erməni olmamışdan öncə,
 
Suriyanın
 
quze-
yind
ən Ərmən bölgəsinə soxulan hayların içində Zərdüşt dini dərin kök 
salmışdı.
384
 Bel
əliklə, öncə yerli tanrıya və yerli Od kultuna köklənsə də, 
əhəməni və sasani çağlarının dünyagörüşü süzgəcindən keçib, irani boy-
la
rın ovqatı əks olunmuş əlimizdəki Avesta türk  mifik təfəkkürünə yad 
olan bir abid
ədir. O ki qaldı, öncə zərdüştiliyin əleyinə çıxan Mada qam-
larının  (maqların)  atəşpərəslikdən  zərdüştiliyə  transferi  məsələsinə,  bu 
bar
ədə mifologiya və dinlərə aid V Bitikdə geniş söhbət açacağıq.   
Q
ədim pers qaynaqları (Avesta, Bundahişna və b.) yerli xalqlarla arilərin 
savaşlarını əfsanələrlə bəzəmişdir. Hindavropa köklü «tanrı» anlamlı deus 
sözünü  iranil
ər  dev  şəklində  mifik  obrazlara  çevirib  və  onlara  yerli 
384
 
Бойс, 1987, 103-104. 
 
213 
                                                 

boyların adını vermişlər. Bunlardan biri, sadəcə, türkcə «boy» anlamında 
olan but sözü il
ə But (But-div) adlanır, başqaları asur-urartu qaynaqlarının 
da  Az
ərbaycanda  qeyd  etdiyi  «polad»  boyunun  (Polad-div), «zəngi» 
boyunun (Z
əngi-div) adını bildirir. Düşünmək olar ki, bu model Aqaş-div 
(
ağac-əri  boyu),
 
Akuman-div  (kuman  boyu),  anarxiya  devi  kimi  veril
ən 
Savar-div (suvar boyu) v
ə Azar tanrıya qarşı savaşan «doymaz», «ac» Az-
div  (az  boyu) 
adlarında  da  vardır.
385
 Bu 
baxımdan,  qaynaqlardakı 
kamara-divan (qam
ər devləri) deyimi də diqqəti çəkir. 
İran  bahadırları  əsasən  Sistan  (Sakastan)  bölgəsindən  çıxanlardır. 
Əhəməni soyundan başqa, İran şahlarını yetirən peşdadi və kavilər soyu 
vardır. Avestada kavay, pəhləvi dilində kay titulunun mənşəyi iranistlərə 
b
əlli deyil.
386
 M
əncə, bu titul madalı Qam-Ata adında olduğu kimi, Mada 
türkl
ərinin «şaman» anlamında işlətdiyi qam (kam) sözüdür və kəyanilər 
(kavil
ər)  sülaləsi  «Avesta»da  Kav-ata,  Kav-i-apivaxu,  Kav-i-Siyavarşan 
kimi adlarla t
əmsil olunur, sonralar Key-Kavus, Key-Xosrov adları da bu 
ilkin
 
anla
mı
 
mü
əyyən
 
q
ədər
 
saxlamışdır.
 
Q
ədim hind dilində kaví «bilgə», 
«
şaman» anlamında işlənmişdir.
387
 Göründüyü kimi, qam (kam) sözü
 
h
ələ 
ari-türk 
əlaqələri çağında turklərdən alınmışdır.  
Q
ədim  çağlarda  Dəclə  yaxalarından  tutmuş,  Azərbaycanın  müxtəlif 
bölg
ələrində  yayğın  olan  Asar  məbudunun  Asur  şəhərində  və  başqa 
yerl
ərdə tapınağı vardı.
 
Madanın güneyindəki Azari məbədi isə Strabonun 
vaxtına qədər qalmışdı.
388
 Bu teonimi tibetlil
ər doğuya gedən türklərdən 
aldığı kimi, ari boyları da onu hələ irani və hindi qollara ayrılmadığı çağ-
da turanl
ı türklərdən almışdı. Sonralar hindi dilində Asura, irani dildə isə 
Ahura  kimi 
işlənən  bu  teonim  zərdüştilik  dinində  əsas  tanrı  mövqeyinə 
çıxdı.
 
İrani toplumun hələ hindilərdən ayrılmadığı çağda
 
ortaq teoniml
əri 
vardı: İrani Mitra, Andra, Yima; hindi Mitra, İndra, Yama.
389
 
Persl
ər  tarix  səhnəsinə  çıxandan  sonra  türk  dövlətçtlik  gələnəyindəki 
«qut», «qutlu» sözünün irani dilind
ə qarşılığı kimi hvarnah sözünü daima
 
dövl
ət
 
v
ə
 
xoşbəxtlik
 
simvolu
 
kimi
 
işlətmişlər.
 
Lakin
 
bu
 
sözün 
əski 
385
 Eyni  qayda  sonralar  gürcü  «Rusudaniani»  eposunda  x
əzər-gürcü savaşlarının əks-
s
ədası kimi Xazaran-dev adında özünün göstərir. 
386
 
Фрай,
 
1972, 63. 
387
 
Герценберг,
 
1972, 31. 
388
 Strabon, XVI, 1.
 
18. 
389
 
İrani  xalqlar  türklərdən  Qud  (Quday)  və  Baqa  teonimini  də  alıblar. 
Onlar  Madada  H
əmədan civarındakı yerlərlə tanış olandan sonra burada 
Mana 
çağından  işlənən