 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik

ağxazir
) sözü 
yaddır, digərləri isə hayca izahlı lüğətlərdə vardır:
 
ëï»ÕÍ 
[
steğts] -  yaratdı, düzəltdi  
 
 
 
½Ý߳ݳ·Çñë 
[
nşanaqirs] - hərfli yazını    
 
 
ÏáÏáñ¹³Ëûë 
[kokordaxos] - 
boğazda danışan 
 
 
³Õ˳½áõñ 
[
ağxazur] - (?) 
 
 
 
  
Ëųϳݠ
[xjakan] - 
yabanı 
 
Ë»óµ»Ï³·áõÝÇÝ 
[xetsbekazunin] - pozuq 
 
 
³ÛÝáñÇÏ 
[aynorik] - b
ənzər  
·³é·³é³óõáó 
[qarqaratsiots] -  
qarqarların  
É»½áõÇÝ 
[lezuin] - dili 
260
 
Акопян, 1987, 71;  (Хоренаци, III, 54). 
261
 
Акопян, 1987, 71. 
 
166 
                                                 

Əgər  hay-erməni  dilində  olmayan  ağxazur  sözünü  tərcüməçilər 
qondarma «v 
vısşey stepeni neskladnoqo» ifadəsi ilə yox, ilk mətndə ol-
duğu kimi ağ-xəzər
 
oxusay
dılar,
 
onda bu q
ədər
 
dolaşıqlıq ortaya çıxmazdı. 
Halbuki, q
ədim hay qaynaqlarında xəzər (xazir) boyadı bir neçə yerdə ke-
çir  v
ə bu da bəllidir ki,
 
ağhun-qarahun bölgüləri olduğu kimi,
 
x
əzərlərin 
d
ə ağxəzər-qaraxəzər bölgüsü olmuşdur.
262
 
X
əzərlərdən bəhs edən İstəxri 
d
ə  bunu  qeyd  etmişdir.
263
 
M.  Xorenatsi  h
ətta  II  kitabında  xəzərlərlə 
(xazir) 
bağlı  olayları  «Xəzərlərlə  savaş»
 
adı  ilə  yarımbaşlıq  kimi  verir. 
X
əzər-azər  adlarının  isə  eyni  söz  olub,  müxtəlif  dialekt  deyimi  ilə 
yaranması bəllidir.
264
 
Vaxtil
ə
 
N. Akinyan
 
Maştosun alban əlifbası yaratması məlumatının 
doğru olmadığını yazmışdı. Belə ki, mətndə alban dili üçün yox, ağxəzər 
əlifbasını  qarqarların  dilinə  (dialektinə)  uyğun  düzəltməkdən  danışılır. 
T
əhlil etdiyimiz qaynaqlarda adı keçən ağ-xəzər,
 
qarqar
 
v
ə kəngər etno-
niml
ərinin isə türk boylarına aid olması bəllidir.
 
Maştosla bağlı adı çəki-
l
ən ağxəzər əlifbasının qədim türk runik əlifbası olmasına şübhə yoxdur, 
çünki  X
əzər dövlətində yəhudi əlifbasından öncə runik yazıdan istifadə 
olunurdu.
265
 
O 
çağlarda  Bibliyanın,  özəlliklə  İncilin  xristian  türklər  ara-
s
ında yayılması üçün runik işarələrlə yazılıb-oxunmasına böyük ehtiyac 
vardı. Xristianlıq isə Alban ölkəsində suvar, xəzər (azər), qıpçaq, qarqar, 
alban  (aran),  hun,  gög
ər, kəngər və ümumiyətlə, sonralar «qaradonlu», 
«qarapapax»
 
adları ilə tanınan boylar
 
arasında geniş yayılmışdı.
  
O
 
çağlarda  erməni,  alban  adı 
etnik  anlamdan  daha  çox  «xristian» 
anlamında  işlənirdi.
 
Haylar
 
Az
ərbay-
cana g
əlməmişdən öncə burada xris-
tian m
əbədləri (vəngləri) olan
 
erm
ən 
v
ə alban boyları vardı.
 
Görünür, Mes-
ropun  Albaniyada  f
əaliyəti    qutsal 
kitabın tərcüməsi ilə
 
bağlı
 
idi. Hay ta-
262
 B
əzi yazarlar qaynaqlarda keçən akatsir boyadının akxazir (ağxəzər) ola bilməsini gü-
man edir (Kestler, 2001, 11-13); Lakin akatsir 
adı daha çox ağacəri boyadına uyğun gəlir. 
263
 
İstaxri, 1985, 158. 
264
 Az
ər xalqı, 2000, 10-33. 
265
 H
ələ m.ö. 65-ci ildə Alban çarı Uruzun (Oros) Pompeyə məktub (epistulae) yazması, 
albanların  III  əsrdə  rum  sərkərdələrinə  yazı  (scripserunt)  göndərməsi  bəllidir  (Тревер, 
1959, 307-308). 
 
167 
                                                 

rixçil
əri isə bunu əlifba yaratmaq kimi vermişlər.  
Bel
əliklə, runik yazıya aid olduğu halda, illərboyu elmi ədəbiyatda 
dövr
ə vuran «alban əlifbası» deyiminin «alban yazısı» kimi təqdim olunan 
yazılara dəxli yoxdur. Həmin yazılar isə Azərbaycanda işlənən bir çox 
yazı növündən biridir, onun adı yalnız dili açılandan,
 
oxunandan  sonra 
bilin
əcək. Azərbaycanda İslamdan öncə türk boylarının ayrı-ayrı dili yox, 
bir-birind
ən az və ya çox fərqlənən dialektləri ola bilərdi, ona görə, ayrı-
lıqda
 
bayat
 
dili,
 
t
ərəkəmə
 
dili,
 
avşar
 
dili 
olmadığı kimi, alban boyunun
 
da 
ayrıca dili olmamışdır. Albanlar azər dilinin bir dialektində danışmışlar 
v
ə bu dialekt hay tarixçilərinin «qaba qarqar dili» dediyi dialekt deyildi, 
çünki hay 
yazarı Mixitar Ayrivanlı (XIII-XIV əsr) albanların danışığını 
«göz
əl dil» adlandırır və həmin çağda bir çox hay yazarı şeirini beynəl-
xalq ünsiy
ət vasiləsi olan bu gözəlim azər («alban») dilində yazırdı. Azər-
baycanda 
İslamaqədər müxtəlif yazılardan isti-
fad
ə
 
olunmuşdur.
 
Bunlardan  biri  d
ə
 
Naxçıvanda 
sökül
ən  bir  evdən  tapılan  əlyazmadır.  Perqa-
ment  üz
ərində  olan  bu  yazının  hansı  dildə  və 
hansı əlifba ilə yazıldığını müəyyən etmək ol-
madı.
266
 Az
ərbaycanda  tapılan  aramey,
 
yunan 
v
ə latın yazıları ilə yanaşı, part (pəhləvi) yazı-
larına da rast gəlmək olur.
 
Sonralar 
ərəb işğalı 
il
ə  gələn  ərəb  yazısı  kimi, bu  yazıların  da  ək-
s
əri, yabançı istilaçıların gətirdiyi yazılardar:  
266
 Respublika 
Əlyazmaları  İnstitunda  saxlanan  bu  yazının  surətini  çıxarmağa  imkan 
yarat
dığı üçün institutun direktoru Məmməd Adilova təşəkkür edirəm. 
     Göyc
ə gölü yaxınlığında tapılan aramey əlifbası ilə olan yazının isə m.ö. II əsrə aid 
türkc
ə bir sınır bəlgəsi olması III bitikdə verilmişdir.  
 
168 
                                                 

Göründüyü kimi, Az
ərbaycanda müxtəlif qrafikalı və müxtəlif dilli 
yazılar işlənmişdir.
267
 
İslamdan sonra isə əsasən ərəb qrafikalı ərəb-fars və 
türk dilli 
yazılar olmuşdur.
 
Yuxarıda deyilənləri və əyani subutları nəzərə 
alsaq, bu bölm
ənin əvvəlində qoyulmuş suala belə cavab vermək olar ki, 
Az
ərbaycanda nəinki türk yazısı olmuşdur, hətta bu yazı burada yaranmış 
v
ə buradan müxtəlif bölgələrə yayılmışdır. Beləliklə, Azərbaycanda yazı 
g
ələnəyi haqqında yuxarıda deyilənləri belə yekunlaşdırmaq olar: 
a)  Az
ərbaycanda yazıöncəsi çağlarda əşya və şəkilli yazılardan, 
ya
zıya  keçid  çağlarında  isə  piktoqram-loqoqram  yazısından 
istifad
ə edilmişdir;  
b)  Sonralar  loqoqram  v
ə  damğalardan  heca,  yarıheca  və  fonem 
bildir
ən  runik  işarələr  yaranmış  və  runik  yazı  m.ö.  II  minilin 
ortala
rından  başlayan  miqrasiyalarla  müxtəlif  bölgələrə  daşın-
mışdır; 
c) Türk runik 
yazısının yaranmasını Qafqazda, sonrakı heca yazıları 
il
ə genetik əlaqəsini isə Aralıqdənizi yaxalarında axtarmaq üçün 
xeyli faktoloji 
əsas vardır;  
d) 
İslamaqədər Azərbaycanda bitik (kitab) kulturu olmuşdur.  
Az
ərbaycanda mixi yazı
 
işlənməsinə baxmayaraq,
 
protoaz
ər boyları 
türkc
ə yazmaq üçün türk dilinə yaramayan bu yazı sistemindən istifadə 
ed
ə bilməmişlər. Loqoqram və damğalardan yaranıb daş-qaya, məişət əş-
ya
ları və xalçalar üzərində əks olunan runik işarələr göstərir ki, azər-türk 
boyları runik əlifbadan istifadə etmiş, yazı və kitabı bitik  adlandırmışlar. 
Ya
zının magik qüvvəsinə inanan azər boyları Qobustan piktoqramlarından 
üzüb
əri bitik mərhələsinə qədər ondan ovsun və dua kimi də istifadə et-
mişlər.
 
Runik
 
yazı ilə
 
böyük m
ətnlərin qalmamasına səbəb
 
is
ə bir tərəfdən 
İslamaqədərki siyasi durum və dini, hərbi olaylar idisə,
 
dig
ər tərəfdən
 
d
ə 
yazıların məhv
 
edilm
əsi idi. Azərbaycanla birbaşa və dolayı əlaqəsi olan 
alban,
 
etrusk
 
v
ə
 
protoelam 
yazılarının
 
açarı tapılandan sonra bir
 
sıra
 
qaran-
267
 Az
ərbaycanda orta əsr ərəb yazılarında çətin anlaşılan mətnlərdə sətrüstü və sətraltı 
yardımçı işarələrdən istifadə olunmuşdur. Vaxtilə, İ. Y.
 
Kraçkovski, Q. V. Sereteli v
ə A. 
M.  Barabanovun  diqq
ətini  çəkən  bu  durumu  mətnşünas  K.  Şərifov  düzgün  dəyərlən-
dirmiş,  burada  damğalar  və  ərəb  rəqəmləri  ilə  yanaşı,  hələ  unudulmayıb  yaddaşlarda 
qalan runik h
ərflərdən də istifadə olduğunu müəyyənləşdirmiş və əlyazmalardakı runik 
h
ərflərin siyahısını tərtib etmişdir
 
(Шярифов,
 1991, 176-181).  
 
 
169 
                                                 

lıq  məqamlar
 
açılacaq.  Azərbaycan  bölgələrində
 
q
ədim  yazıların
 
aşkara
 
çıxma ehtimalı
 
böyükdür,
 
çünki  tarixi  qaynaqlar  burada  z
əngin yazı gələ-
n
əyi
 
olmasından
 
x
əbər
 
verir. 
İnşallah, bu yöndə axtarışlar yeni yazı bəlgə-
l
əri ortaya çıxaracaqdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ayrı-ayrı bölmələr üzrə bura qədər nəzərdən keçirilən milli qaynaq-
lar göst
əriri ki, əslində, 9 Bitikdə araşdırılan tarix “Ön Asiyada islamaqə-
d
ər türk tarixi” başlığı ilə verilməli idi, çünki burada söhbət m.ö. I minilə 
q
ədərki ümumtürk tarixindən gedir, yalnız sonrakı protoazər və azər türk-
l
ərinin yaranma və formalaşma dövrü birbaşa Azərbaycan türklərinin ta-
rixi il
ə bağlıdır. Lakin hələlik ümumtürk tarixi kimi daha geniş kapsamlı 
bir adın böyük məsuliyəti altına girməkdənsə, bitiklərə azər türkcəsində 
danışan türklərin etnik coğrafiyasını əhatə edən “Azərbaycan türklərinin 
tarixi” kimi bir adın seçilməsi uyğun görülmüşdür.  
Bel
əliklə, yuxarıda milli qaynaqlara verilən ipucu bir daha aydın 
göst
ərir ki, türk etnosunun On Asiyada doğulmasını, türk dilinin burada 
yaranmasını irəli sürən Urmu teoriyası antropologiya, DNH, arxeologiya, 
etnoqrafiya, folklor, mifologiya, dil v
ə  yazılı  bəlgələrə  əsaslanır.  Belə 
b
əlgələr üzərində aparılan geniş təhlil, yorumlarsa sonrakı Bitiklərin uy-
ğun bölmələrində verilmişdir. Hələlik isə yabançı qaynaqlara baş vurmaq 
üçün Ön Asiya türkl
ərinin başqadilli xalqlarla yaxın və uzaq əlaqələrinə 
baxmaq g
ərəkir. 
 
170 

5. 
QONŞU  XALQLAR 
 
VƏ
  
DÖVLƏTLƏRLƏ  ƏLAQƏ 
Bu  bölm
ədə yaxın və uzaq qonşularla tarix boyu mövcud əlaqələr 
gözd
ən keçiriləcək, çünki azər türklərinin bir xalq kimi formalaşmasında 
bel
ə
 
əlaqələrin müəyyən rolu olmuşdur.
 
T
əbii ki, yaxın qonşu olmuş xalq-
lara v
ə dövlətlərə daha çox
 
diqq
ət ayırmaq
 
lazım gəlir, lakin uzaq qonşu-
lar 
sırasında elələri də vardır ki, oradan Azərbaycana gələn bəzi boylar 
az
ərlərin etnogenezində yaxından iştirak etmişlər. Bunlar, əsasən, quzey 
v
ə  doğu  ölkələrdən  Azərbaycana  qayıdan  türklər  və
 
mü
əyyən
 
çağlarda
 
bura
 
köçürülüb,
 
az
ər  türkləri  içində  ərimiş,  ancaq  yerləşdiyi  kəndlərdə 
«
Ərəblər» toponimi kimi izi qalan azsaylı tayfalardır. İslamaqədər başqa 
dilli 
etnosların prototürk Atayurduna gəlib yerləşməsi burada, özəlliklə, 
Az
ərbaycanda arxeoloji kultur,
 
etnoqrafiya
 
v
ə
 
dild
ə müəyyən dəyişmələrə 
s
əbəb
 
olmuşdur.
 
Bel
ə  dəyişmələri
 
g
əlmə
 
v
ə
 
yerli  d
əyərlər
 
baxımından
 
üç 
qrupa 
ayırmaq olar: 
a) G
əlmə kultur yerli kulturla yanaşı davam edir; 
Bu halda iki dilin 
qoşa yaşaması (bilinqvizm), iki etnoqrafik ünsür 
v
ə arxeoloji kulturun çarpazlaşması şəklində görünür. Əgər hər iki etnos 
eyni  din
ə ibadət edirsə, etnik dəyərlərin oxşarlığı artır, müxtəlif dinlərə 
tapınırsa, milli özəllik fərqi saxlanır. Birinci hala azər türkləri ilə iç-içə 
yaşayan qafqazdilli və irandilli müsəlman xalqlardan ləzgi, saxur, buduq, 
talış, tat və sairləri, ikinci hala isə xristian udi, yəhudi (dağ cuhudu) kimi 
xalqları nümunə göstərmək olar. Xəzər dövləti çağından izlənə bilən bu 
durum tarix boyunca Az
ərbaycanda da özünü göstərmişdir, çünki türklər 
etnik-dini dözümlülük 
baxımından unikal etnosdur.  
b) G
əlmələrlə yerlilərin əlaqəsində yerli xalq qalib çıxır;  
G
əlmə
 
xalq yerli 
xalqın dil
 
v
ə kulturunu mənimsəyib tədricən milli 
d
əyərlərini itirir. Bu proses daha çox, gəlmələrin sayca az olması və ya 
yerlil
ərlə eyni dinə tapınması səbəbilə baş verir. Birinci halı dilini Azər-
baycanda  itir
ən  ərəblər,  ikinci  halı  isə  indiki  Bolqarıstanda  dilini  itirən 
bulqar  türkl
əri əks etdirir. Hindistan, Pakistan, Misir və Avropada hətta 
türk dövl
ətlərini qurmuş saqa, hun, məmlük, etrusk, bulqar, avar, sabir və 
sair türkl
ər həmin ölkələrdə yerli əhalinin içində ərimişlər. Gəlmə kultur 
yerli kultur içind
ə ərisə də, yerli xalqın dilində iz (adstrat) buraxır.  
c) G
əlmələrlə yerlilərin əlaqəsində gəlmə xalq qalib çıxır;   
Bu halda yerli
 
əhali başqa yerə köçür (köçürülür) və
 
ya
 
m
əhv
 
edilir, 
ya da g
əlmə xalqın hakimiyəti altına düşür. Son variantda yerli dilin gün-
 
171 

d
əmdən çıxması prosesi başlayır, kultur və dilini get-gedə itirən yerlilər 
g
əlmələrin  içində  əriyib,  gəlmə  dildə  danışır.  Lakin  qalib  gəlmiş  dildə 
yerli  dilin  izl
əri (substrat) qalır. Belə ki, İkiçayarasına gələn sumerlərin 
dilind
ə subar türklərindən qalma substrat olduğu kimi, daha sonra buraya 
g
əlib
 
yerl
əşən
 
samidilli  akad-asur,
 
aramey
 
v
ə
 
ərəblərin  dilində  də  xeyli 
sumer 
substratı vardır.
268
 
Prototürkl
ərin Atayurdu və sonrakı miqrasiyalar ilə yaranmış türk 
xalqlarının ikinci Atayurdları haqqında II Bitikdə geniş bilgi verilmişdir. 
IV  minild
ən  başlanan  köçlər  Azərbaycanın  qonşu  bölgələrinə  müxtəlif 
dilli 
xalqların  gəlib  yerləşməsi  və  prototürk  Atayurdundan, o  cümlədən 
Az
ərbaycandan türklərin quzey və doğu yönlərə getməsi ilə nəticələndi. 
Sumerl
ər və samidilli boylar daha çox güney-batı və qismən batı qonşu-
luqda yerl
əşmişdisə,
 
hindavropalılardan het və haylar Anadoluda, osetlər 
Qafqazda, farslar güneyd
ə,
 
qafqazdilli 
sayılan
 
hurri-urartu 
boyları da batı 
v
ə quzey-batı bölgələrdə məskunlaşmışdı: 
Az
ərbaycan türklərinin İslamöncəsi tarixi prototürk Atayurdundan 
yaxın və uzaq ölkələrə gedib yerləşən türk boylarının tarixindən fərqlə-
268
 Bu etnogenez qanununu diqq
ətə almayan Azərbaycan tarixçiləri (AT, 1998) belə bir 
elmd
ən uzaq fikir irəli sürürlər ki, guya Azərbaycanda əvvəllər başqadilli etnoslar ya-
şamış, sonradan bura gələn türklər yerli əhalini assimilyasiya edib dillərini türkləşdir-
mişlər. Bu halda bəs o «başqadilli» etnosdan qalan substratlar hanı? 
 
172 
                                                 

nir.  Az
ər  türkləri  Azərbaycanda  qalmış  boylarla  sonralar  bura  qayıdan 
türk boyla
rının qovuşması ilə yarandığı üçün yerli mədəniyətin daşıyıcı-
ları kimi formalaşmışlar. Lakin Azərbaycandan qopub, yad mühitə düşən 
türkl
ərin oradakı yerli etnoslarla mövcud əlaqəsi onların arxeoloji kultu-
runda,  etnoqrafiya  v
ə  dilində,  bəzilərinin  isə  antropoloji  tipində  ilkin 
durumdan  f
ərqlənən  əlamətlər  yaratmışdır.
 
H
ətta
 
bel
ə  fərqlərlə  sonra
 
Az
ərbaycana qayıdan yırımköçəri saqa, qamər, hun, qıpçaq, oğuz boyları 
yerli  az
ər  türklərinin  genefondunda  iştirak  edərək,  müəyyən  izlər  qoy-
muşlar. 
Dünya  tarixi  göst
ərir ki, qədim xalqların çoxu dilini itirdiyi üçün tarix 
s
əhnəsindən  silinmişlər.  Adətən,  xalqlar  o  vaxt  meydandan  çıxır  ki, 
başqadilli,  başqa  mədəniyətli  xalqın  hakimiyəti  altına  düşür  və  tədricən 
dilini  itirir, 
başqa xalqın içində əriyib gedir. Lakin Avrasiyanın ayrı-ayrı 
bölg
ələrində  türklərin  dalbadal  qurduğu  qısa  və  uzunömürlü  dövlətlər 
türkl
ərin əriyib yox olmasının qarşısını almışdır, Hun, Göytürk və Uyğur 
imperiyaları doğu türkləri Çin təsirindən xilas etdiyi kimi, bəzi çağlarda 
qeyri-türk  hakimiy
ətləri  tabeliyində  ikən  müəyyən  deportasiyalara  məruz 
qalma
sına,  ölkənin  bəzi  bölgələrinə  başqadilli  tayfaların  köçürülməsinə 
baxmayaraq, son dörd minild
ə Azərbaycanda  zaman-zaman qurulan türk 
dövl
ətləri azər türklərinin tarixdən silinməsinə imkan verməmişdir.
269
  
269
 
Tarix boyu 
qonşu dövlətlərin maraq dairəsində olmuş Azərbaycanın zəif hakimiyət 
t
ərəfindən yönətilməsinə çalışan dövlətlər ölkənin başqa dövlətlərdən asılı vəziyətə düş-
m
əsi üçün müxtəlif üsullara əl atmışlar. Türklər arasına nifaq salan Çin siyasəti kimi, fars 
şovinizmi  də  türkləri  zəiflətmək  məqsədi  güdmüşdür.  Belə  taktiki  üsullardan  biri  də 
ölk
ə  daxilində  qarşıdurma  yaratmaq  idi.  Azərbaycanı  «İran»  adı  ilə  Türkiyəyə
 
qarşı 
qoymaq  siyas
əti aparan Avropa dövlətlərinin Uzun Həsənə, yaxud Avropanın bu siya-
s
ətinə qoşulan Rusiyanın Şah Abbasa təsiri tarixi sənədlərdən bəllidir  (ПОА,179).
 
 
173 
                                                 

Bugün  H
əmədandan aşağı İran yaylasını və Bağ-
daddan 
aşağı İraq torpaqlarını əhatə edən ərazilər-
d
ə vaxtilə sumer, elam, kassi və draviddilli boylar 
yaşamışlar. İndiki bəlucların da daxil olduğu dra-
viddilli boylar yerli etnos idi. Elam v
ə kassilər də 
dravidl
ərə qohum sayılır.
 
Sumerl
ər
 
is
ə bura gəlmə 
xalqdır. İkiçayarasına sumerlərdən sonra samidilli 
akad-asur,  aramey, 
ərəb  boyları  gəlmişdir.  Azərbaycanın  güney  qonşu-
luğu sayılan Elam ərazisinə sonralar farslar gəlib yerləşmişlər. Güney və 
Güney-
Batı qonşularla tarixi əlaqələrin öyrənilməsi Azərbaycan türkləri-
nin  tarixi  üçün  böyük  ön
əm  daşıyır,  çünki  ən  qədim  yazılı  bəlgələrin 
ortaya 
çıxması bu qonşularla bağlıdır. 
1. Sumer  
Tarixçil
ərin əksəri sumerlərin IV minilin ortalarında İkiçayarasına 
g
əlməsi faktını qəbul edir, lakin haradan gəldikləri haqqında hələlik ger-
ç
ək  bilgi  əldə  olunmamışdır.
270
 Sumer-akad  dill
ərində  olan  qaynaqlara 
gör
ə, İkiçayarasının quzeyi Subar ölkəsi, güneyi isə Kengir (Sumer)
 
ölk
ə-
si
 
idi
 
v
ə  bunların  arasında  qalan  Kiur
 
bölg
əsi  sonralar  Akad  adlandı. 
Sumerl
ərdən minil sonra bura sami (akad) boyları gəlib yerləşmişdi.  
Q
ədim  dünya  sivilizasiyasında  önəmli  yeri  olmasına  baxmayaraq, 
çoxdan unu
dulmuş «sumer xalqı» və onun dili haqqında tarix elminə ilk 
m
əlumatı  Jül  Oppert  1869-cu  ilin  17  yanvarında  gətirdi.
271
 Prototürk 
boy
larının güney-batı bölgələri haqqında ilk yazılı qaynaqlar məhz sumer 
dilind
ədir. Sumer epik əsərlərində Güney Azərbaycanda qurulan Aratta, 
Lulu  v
ə  Qut  dövlətlərinə  aid  bəlgələrlə  yanaşı,  sumer-türk  əlaqələrini 
aşkar göstərən dil paralelləri qədim türk boylarının güney-batı sınırlarını 
mü
əyyən etməyə imkan verir.
272
 
270
 
Заблоцка, 1989, 87; Белицкий, 1980, 46; Канева, 1996, 6; ИДВ, 1983, 91. 
271
 
Белицкий, 1980, 17. 
272
 Sumer-türk 
əlaqələri, sumer dilində işlənən türkizmlər haqqında B.Landsberger kimi 
yabançı alimlərlə yanaşı, Ş. Günaltay, O. N. Tuna, Y.Yusifof, T. Hacıyev, A. Məmmədov, 
F. 
Ağasıoğlu, M. Novruzov və bir sıra başqa türkoloqlar, həmçinin bəzi aydınlar da mü-
əyyən araşdırma aparmışlar (Landsberger, 1937; 1992; Günaltay, 1987;
 
Юсифов, 1983; 
1987; 
Сулейменов,  1975;
 
Щаъыйев,
 1983; 
M
əmmədov,  1983;  Мамедов,  1984; 
Celilov, 
1985; 
Ъялилов,
  1988; 
Новрузов,  1984).  Bu  araşdırmalar  sırasında 
yalnız  prof.  O.  N.  Tunanın  əsərini  sistemli  tədqiqat  işi  saymaq  olar,  lakin  sadalanan 
 
Güney v
ə  
Güney-
Batı  
qonşular 
 
174 
                                                 

Tarix boyu aqrar ölk
ə olan İkiçayarasının güneyi əkinçilik və hey-
van
darlıqla  seçilmiş,  buradan  ixrac  olunan  əsas  mallar  da  taxıl,  yun  və 
d
əri  olmuşdur.  VI-V  minllərdə  İkiçayarasının  güney  bölgələrində  əhali 
əkinçiliyi inkişaf etdirmiş, IV minilin ortalarında sumerlər bura
 
g
ələndə 
artıq arx və kanallar geniş suvarma şəbəkəsi formasını almışdı. Güneydə 
V  minilin  sonunda  forma
laşan Ubeyd kulturu sumerlərin gəlişinə qədər 
ya
ranıb, inkişaf etməkdə idi. İkiçayarası arxeoloji kulturun Sumer öncəsi 
dövrü Az
ərbaycanın güney-batı kulturu ilə eyni mənşəli olub, sumerlərin 
g
əlişindən sonra tədricən fərqli təkamül yolu keçmişdir. 
III  minilin 
əvvəlində Sumer əhalisi çoxaldı, şəhərlər hasara alındı, 
m
əbədlər böyüdü, yazı yarandı. Burada III minilin əvvəlindən ortalarına 
q
ədər  yazıöncəsi  işarə-loqoqramlar  yayılmışdı.
273
 A.  Leo  Oppenheim 
yazır  ki,  sumerlər  özləindən  öncə  burada  mövcud  olmuş  mədəniyətlə 
yanaşı,  həmin  işarələr  sistemini  də  mənimsəyib  onu  mixi  yazıya 
çevirmişlər.
274
 
İkiçayarasının güneyinə gəlib
 
yerl
əşən sumerlərin dilində
 
yerli xal
qın bəzi
 
toponim
 
v
ə
 
teoniml
əri əks
 
olunm
uşdur.
275
 Burada m
əskunlaşan sumerlər 
özl
ərini «kəngərli»
 
v
ə
 
«k
əngər ölkəsinin adamı»
 
adlandırmışlar.
276 
 
Onların 
sumer 
adlanması
 
is
ə
 
akadlarla
 
bağlıdır,
 
çünki bura
 
g
ələn
 
akadlar
 
«sumerl
əri»
 
d
ə subar (suber > sumer)
 
demişlər. Bu adi
 
gerç
əkliyi düzgün dəyərləndirə 
bilm
əyən  sumeroloqlar  bu  adla  bağlı  yanlış  fikir  söyləməli  olmuşlar. 
Sumer
 
(
şu-me-ru-u)  adına  yalnız  m.ö.
 
XXIII 
əsrdən
 
sonra
 
rast  g
əlmək 
olur,
 
«Sumer» 
anlamında işlənən Kengir
 
sözü  is
ə hələ Uruk çarı Enşaku-
şanna (təxminən m.ö. 2450) yazısında vardır:   
En-šà-kù
ş-an-n(a) en-Ki-en-gi luqal-kalam-ma  
«Kiengi’nin 
ağası Enşakuşanna ölkənin (=Sumerin) çarı»
277
   
Sumer m
ətnlərində ke-en-gi, ki-en-gi, ki-en-gi(-r) yazılış formaları 
olan bu söz h
ər yerdə Sumer ölkəsinin adını bildirir: nam-luqal Ki-en-gi 
Ki-uri  im-m[a-n]a-si-mu-uš-a  «Sumer  v
ə  Akadda  uyğun  səltənət  illərini 
t
ədqiqatlarda  olduğu  kimi,  bu  tədqiqatda  da  qarşılaşdırılan  səs  uyğunluqlarında 
mü
əyyən qüsurlar vardır.  
273
 
ИДМ, I. 1982, 50, 54. 
274
 
Оппенхейм, 1990, 39. 
275
 Eyni qaynaq, 39-40. 
276
 
Канева, 1996, 8. 
277
 Eyni qaynaq. 
 
175 
                                                                                                                        

ona  verdikl
əri zaman»;
278
 
 
d
En-lil-bàn-da-Ke-en-gi-ra-ke
4 
«Sumerin  g
ənc 
Enlili».
279
 
Sumer v
ə kəngər adlarının eyni məna daşıması bəzi sumeroloqları 
çaşdırmış,
 
Kengir
 
adının etimologiyası haqqında fərqli
 
fikirl
ər
 
söyl
ənmiş-
dir.
 
A.
 
Falkenstein
 
sumerc
ə
 
kengir
 
sözünün  dialekt 
variantının (?)
 
akadca 
sumer  sözü  ola  bil
əcəyini  düşünmüş,  bu  yozumda  k 
>
ş  dialekt  keçidini 
mümkün  saymayan 
İ.
 
M.
 
Dyakonov 
Kİ.EN.Gİ
 
yazılışını  Sumer  şəklində 
oxunan
 
(?)
 
ideoqram 
saymış,
 
A.Westenholz
 
kengir
 
adını Ki-eme-gir
15  
şək-
lind
ə bərpa etməyi irəli sürüb, adın tərkibini «torpaq» (ki), «sumer dili» 
(emegir) v
ə bütövlükdə «sumer dilinin torpağı» anlamı olduğunu guman 
etmiş, W. H. Römer isə bu adda «yer» (ki) və «knyaz» (eği) tərkiblərinin 
olduğunu düşünüb, bu ölkə və xalq adını bildirən sözə onomastik qanuna 
uymayan «bölg
ə bəyi» anlamını vermişdir.
280
  
Əlbəttə, bu yozumların heç biri Sumer ölkəadının (xoronim) sumer 
etnonimin
ə
 
dayandığını və
 
eyni paralelliyin Kengir etnoxoronimind
ə tək-
rar 
olunduğunu aça bilmir. Qazax, qırğız, özbək, qaraqalpaq və başqord 
xalqlarında  olduğu  kimi,  Azərbaycan  türklərinin  də  soykökündə  iştirak 
ed
ən kəngər boylarının Göycə, Qarabağ, Quba, Naxçıvan və Səlmas böl-
g
ələrində yaşaması bəllidir. V əsr hay qaynağı da müasir Azərbaycan, Er-
m
ənistan  və  Gürcüstan  sınırındakı  Kür  vadisində  Kəngəras  bölgəsi  və 
burada K
əngər dağı olduğunu qeyd etmişdir.
281
 Qanq, 
qanqlı, kəngə-kişi, 
k
əngər, kəngər-as formalarında işlənən bu etnonimi türk dastan
 
g
ələnəyi 
araba il
ə bağlayır. Dünyada ilk təkər və arabanı türk boylarının icad etdi-
yini, 
qanqlı boyuna qədər təkərin olmadığını, ilk arabanı onların düzəltdi-
yini  qeyd  ed
ən
 
R
əşidəddin  yazır  ki,  gərək  olan  yükləri,
 
q
ənimətləri  bu 
278
 Tosun - Yalvaç, 1989, 50, 61. 
279
 Cohen, 1973, 128-130.  
280
 Falkenstein, 1959, 14-15;
 
Дьяконов,
 
1956, 36 ; Westenholz, 1979,118; Römer,
 
1982,
 
7;  T.Yakobsenin  verdiyi  Ki-Ningir,  Ki-Engi 
variantları  qəbul  olunmadı
 
(ИДВ,  1983, 
143).
 
281
 «
Şahnamə»də
 
Sır-Dəryanın  Gəng  çayı  adlanması,
 
İbn  Xordadbehin  bunu
 
G
əngər 
çayı kimi
 
verm
əsi,
 
Qanqlı
 
(k
əngər) boyuna
 
peçeneq
 
deyilm
əsi,
 
Os
manlı dövlətini quran 
sülal
ənin kəngərlərin qayı
 
boyundan  g
əlməsi,
 
Xar
əzmşahlar sülaləsinin
 
k
əngərlə
 
qohum-
lu
ğu, urgəncli Təkəş xanın (XII əsr) qanqlı Türkan xatunla evlənməsi qaynaqlarda əks 
olun
muşdur (ЭИАСА, 97;  Бартольд, В, 1968, 404-405; 
Сейидбяйли,
 
1986, 40-45). 
 
176 
                                                 

arabalara  yükl
əyib  apardılar
 
v
ə  bu  səbəbdən  «Oğuz  onlara 
Kanqlı
,  y
əni 
arabaçılar, 
arabası olanlar
 
adı verdi».
282
 
  
Oğuznamələr cahan hökmdarı olmaq amacı ilə yürüşə çıxan Oğuz 
xanın İkiçayarasında olmasını qeyd edir. Akad və het dillərində yüngül 
arabaya 
hansı dildən alındığı bilinməyən xulu-kanni, xulu-kannum deyi-
lir.
283
 Burada kann sözunün *kanq «araba» ola bil
əcəyi və cəng~qanq ey-
niliyi 
ehtimalı  vardır. Deyilənləri nəzərə alsaq,  onda  düşünmək  olar  ki, 
türkl
ərin  tarixi  yaddaşını  minillərlə  saxlayan  «Oğuznamə»  məlumatı  5 
minil  önc
ə arabanın ilk dəfə Van-Urmu arasında icad edildiyini sərgilə-
y
ən arxeoloji bəlgələrlə təsdiq olunur. Həm də bəlli olur ki, sumerlərin 
g
əlib yerləşdiyi ölkə subar türklərinin güney qolu olan kəngərlərin yaşa-
dığı Kəngər ölkəsi idi. Elmi ədəbiyatda sumerlərdən öncə İkiçayarasının 
güneyind
ə
 
m
əskunlaşan
 
boyların
 
dili
 
şərti olaraq protofərat
 
(protoyevfrat) 
v
ə protodəclə (prototiqrid) dilləri adlanır.
284
 Bu haqda 
İ.
 
T.
 
Kaneva 
yazır: 
 «Protof
ərat
 
leksik
 
qatının  müəyyənləşdirilməsi
 
olduqca
 
etibarsızdır,
 
lakin 
aydın seçilən protodəclə qatı İkiçayarasının quzey və güney bölgələ-
rind
ə  qeyd  olunmuş  toponimika  və  onomastikasında  müşahidə  olunur. 
B
əzən  protodəclə  dilini  banana  dili  adlandırırlar  ki,  bu  da  həmin  dildə 
Bunene,  Kubaba,  Zababa,  Bilulu  kimi  öz
əl  ad  quruluşunun  ingiliscənin 
banana sözün
ə oxşaması ilə bağlıdır.
285
 
Əslində, «protodəclə  dili»  elmi  tutumdan  məhrumdur.  İkiçayarası 
boyunca 
yayılmış onomastikada türk dili layı aydın görünür. Dəclə çayı-
nın qədim adından (İti-gələ) tutmuş, bir çox toponimlər subar boylarının 
282  
Ряшидяддин,
 
13;  Görünür, 
Ərbili  kanxar  boyunun  (kəngərlərin)  mərkəzi  şəhəri 
sayanlar 
haqlıdır  (Günaltay, 1987, 541); Ubeyd  kulturunu  IV  minilin  ortalarına  yaxın 
güneyd
ən  İkiçayarasının  quzeyinə  daşıyan  kəngərləri  (kiengi)  və  təkər-arabanın  bu 
bölg
ədə (Van-Urmu arası) məhz həmin çağda ortaya çıxdığını xatırlasaq, Rəşidəddinin 
q
ələmə aldığı «Oğuznamə»də arabaya «kanq», arabalı boya «kanqlı» deyilməsini nəzərə 
alsaq, t
əkər-araba icad edənin kimliyi aydınlaşar. «Dədə Qorqud kitabı» da Qanqlı Qoca 
adını  yad  edir  (AT, 1996, 176);  Sumer  dilində  də  cəng  arabasına  gigir  (gingir?) 
deyilmişdir.
 
283
 
Гамкрелидзе - Иванов, 733. 
284
 Sumer dilind
ə sami sözləri ilə yanaşı, başqa naməlum dilin də sözləri olduğunu vur-
ğulayan Y.
 
Zablotska 
yazır ki, həmin naməlum dildən sumer dilinə əkinçi, heyvandar, 
dulusçu  s
ənətinə aid sözlər, alət adları, Nippur, Şuruppak, Zababa kimi onomastik söz-
l
ər keçmişdir (Заблоцка 1989, 86). 
285
 
Канева 1996, 6. 
 
177 
                                                 

dilind
ən  qalma  yadigardır.
286
   (Bel
ə  sözlərin  qaynağı  və  etimoloji  izahı 
dil  m
əsələlərini  əhatə  edən
 
«VII  Bitik»d
ə  veriləcəkdir).
 
Sumerl
ərin 
g
əlişinə qədər quzeydə subar, güneydə kəngər boyları yaşayırdı. Sumer 
dilind
ə  yüzdən artıq türkcə söz olduğunu 
mü
əyyənləşdirən  prof.
 
O.
 
N.
 
Tunanın  bu 
sözl
əri tarixi gerçəklikdir:
 
«Bugün