 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik

 
          
 
  
 
233
 «Az
ər xalqı», 149-153; Bu məsələlər çapa hazırlanan «Etrusk-Türk bağı» bitiyində 
daha geniş şərh olunmuşdur. 
234
 
Yazılar  bu  mənbədən  alınmışdır:  Немировский,
  1983, 69; 
Аманжолов
, 
1978, 83.      
Etrusk 
qabında mənim oxuduğuma görə, tasın (qabın) üzərindəki 
yazının  qara  it  ilində  çızılması  (eşilməsi)  və  bu  tasın  yiyəsi  Qunum  adlı  ərin  
(
döyüşçünün?)  Tuskak  elindən  olması  məlumatı  yazılmışdır  («Azər  xalqı»,152).  Issık 
yazısını da biz belə oxumuşuq:
 
«Koçu añ
ısı ağ ebi oğuz ər için Uquzgü çizib». 
 
 
155 
                                                 

 
Etrusk-türk dil paralelliyi 
yazı qaydalarında da özünü göstərir. Mə-
s
ələn, oğlan sözünün etrusk dilində sağdan sola oxunan (o)klan variantı 
ya
zılma qaydasına görə türk yazısından fərqlənmədiyi kimi,
 
b
əzi məqam-
larda
 
sait 
s
əslərin
 
işarə 
olunmamas
ı  da 
h
ər  iki  əlifbada 
keçmiş 
yazı 
g
ələnəyidir:  
 
Az
ərbaycanda türk runik yazıları fraqmentlər şəklində tapılsa da, 
onların qrafik fondu arxaikliyi ilə diqqəti çəkir.
231
 
Ə. Şükürlünün nəşr et-
dirdiyi C
əlilabad bölgəsində tapılmış ağırşak üzərindəki yazıda, həmçinin  
Yanıqlı kəndində
 
tapıb
 
üzünü  köçürdüyüm 
yazı ilə İ.
 
Doğanın verdiyi 
Qarak
ənd abidəsi arasındakı oxşar üslubda bu qədimlik aydın görünür: 
Runik 
yazının mənşəyi haqqında söylənmiş fikirlər üç qrupa ayrılır: 
Birinci  qrup  türk  runik  yaz
ının m.s. IV-VI əsrdə doğuya gətirilmiş parth, 
aramey v
ə ya soqd əlifbasıından törədiyini, ikinci qrup türk damğalarından 
yarandığını,
 
üçüncü  qrup  is
ə  m.ö.
 
II-I  minill
ərdə
 
Aralıqdənizi  hövzəsində 
işlənən hecalı yazıdan törədiyini söyləyir. Birinci fikrin tərəfdarları fakt-
lara  deyil,  gümanlara  söyk
ənir.  Damğa  xəttini  müdafiə  edənlər  epizodik 
şərhlərlə
 
kifay
ətlənməli
 
olurlar.
 
Faktik  materiala
 
söyk
əndiyi
 
üçün 
əvvəllər 
231
 
Şükürlü, 1999, 1101-1104; 
 
Щямзя Вяли
, 
1998, 7-20. 
 
156 
                                                 

t
ərəfdarı olduğum üçüncü fikri isə ilk dəfə elmi əsaslarla S. A. Amanjolov 
ir
əli sürmüşdür. Yuxarıda verdiyim Bibl-Türk işarə paralelliyi və finikiya,
 
etrusk, yunan,
 
aramey 
işarələri ilə türk runik işarələrinin müqayisəli cədvə-
li runik 
yazının Aralıqdənizi bölgəsində yaranması fikrini qüvvətləndirir. 
Lakin bu, runik 
əlifbanın türk damğalarından yaranması ehtimalını inkar 
etmir.   
XIX 
əsrdən üzübəri V. Tomsen, A. Şifner, İ. A. Aristov, N. Q. Mal-
litski, E. D. Polivanov, A. C. Emre, 
İ. A. Batmanov, A. Bekmıradov və bir 
çox 
başqa alimlər runik əlifbanın qədim türk damğalarından yaranması 
fikrini b
əzən güman, bəzən də qəti şəkildə söyləmiş və bir neçə örnəklə 
bu fikri 
əsaslandırmaq istəmişlər.
 
Lakin onlardan daha 
əvvəl damğa-əlifba 
x
əttini türkmən şairi Əndalıp
 
«
Oğuznamə»
 
əsərində qələmə almışdır,
 
çünki 
xalq 
arasında qədim çağlardan yazının 24 boyun damğasından törəməsi, 
boylara is
ə damğaların Oğuz-xan tərəfindən verilməsi inamı vardı.
235
 
Ümumiy
ətlə, əksər xalqların əlifbası bu və ya digər şəxsin adı ilə 
bağlanır. Doğrudur, bəzi tarixi şəxslər müəyyən milli əlifbanın yaranması 
v
ə təkmilləşməsi üzərində işləmişlər. Belə ki, hay əlifbası Maştos-Rufan, 
kiril 
əlifbası Kiril-Mefodi və I Pyotr, qot əlifbası Vulfil tərəfindən işlənib 
cilalanmışdır. Lakin daha qədim çağlarda ortaya çıxan əlifbaların tanrı və 
ya ulu b
oybaşı tərəfindən yaranması mifi müxtəlif xalqlarda geniş yayıl-
mışdır.
  
Bu
 
mifl
ərə
 
gör
ə,
 
Oğuz-xan
 
türk
 
yazısını,
 
Musa 
peyğəmbər
 
y
əhudi 
əlifbasını,
 
Tot
 
v
ə İside Misir
 
heroqlifini,
 
Hermes
 
yunan 
əlifbasını yaradıb. 
Bel
ə miflər bəzən yarıgerçək şəkildə qədim tarixçilərin əsərlərinə də yol 
tapmışdır. Herodot yazır ki, yunanlılar yazı sənətini finikiyalılardan öy-
r
əndilər, bu məlumatı təkrar edən Tasit etrusk əlifbasının da Demerat tə-
r
əfindən yaradıldığını qeyd edir.
236
 
 
Əlbəttə,  bütün  bu  məlumatlar  diqqətə  alınası  qaynaqlardır,  lakin 
gerç
əklikdən uzaq olduğu üçün elmi tutalqa ola bilməz. Bu baxımdan, 
türk runik 
yazının Oğuz-xan tərəfindən yaradılması fikri yalnız xoş bir 
235
   
Atası ağıl,             Kön
,
lümqe qetirdim,       Yerli-yerind
ə tüzüp, bitirdim,   
      
Anası nağıl,           Kolumdan ötürdüm,        Ki yürek sırımnı ilimqe açtı. 
      
Bir  qız  toğılmış, 
 
 
 
  Bir-
birden  qaçtı,
             «
Огузнама» 
(Бекмырадов, 
117). 
 
      Yirmi tört 
şekil.
  
    
Tirkeşip uçtı.                          
236
 
Геродот
, В. 58;  Тацит, «Анналы»
, 
ХЫ. 14.
 
 
157 
                                                 

mifik güv
əncdən başqa bir şey deyildir. Oğuz-
xan  türk  ya
zısının  yaradıcısı  yox,  artıq 
ortalıqda olan bu yazını təkmilləşdirən və ya 
q
ədim türk mənbələrində
 
deyildiyi  kimi,
 
runik 
yazı
 
işarələrini  24
 
oğuz  boyuna
 
damğa  kimi 
verilm
əsini  gerçəkləşdirən  ulu  öndərdir. 
M
əsələyə  bu  yöndə  yanaşanda  bəzi  boy  dam-
ğalarının doğrudan da, onların adındakı ilk səsi 
bildir
ən  runik
 
işarələr
 
oldu
ğunu
 
aydın
 
görm
ək
 
olur: 
Buradakı  sxemə  damğalara  aid  əvvəlki 
bölm
ədə verdiyim 11 oğuz boyunun damğaları 
il
ə Azərbaycan damğaları arasındakı oxşarlığı əks etdirən bəlgələri də əlavə 
ets
ək,  Oğuz-xan
 
t
ərəfindən  verilən  və  Kaşğari,
 
Ya
zıcıoğlu,  Rəşidəddin, 
Əbülqazi  tərəfindən  qeyd  olunan  boy  damğalarının  runik  yazılarla 
əlaqəsi  aydınlaşar.
 
Türk
 
runi
kasının
 
damğalardan
 
yaranma
sı  fikri  daha 
maraqlıdır. Belə ki, Oğuz-xan çağında 24 
oğuz  boyunun  damğasına  çevrilən  əksər
 
runik
 
işarələr
 
daha
 
q
ədim çağlarda
 
işlənmiş
 
damğalardan
 
yarana  bil
ərdi.
 
Mind
ən
 
artıq
 
dam
ğanı  araşdıran
 
L. 
İ.
 
Lavrova  gör
ə, 
Qafqaz, 
Krım və Orta Asiya damğaları ilə 
türk  runik 
yazısı  arasında  birbaşa  bağın 
olduğunu söyləməyə əsas vardır.
237
 
  
Türkm
ən  alimi  A.Bekmıradov  türk 
runikası ilə oğuz-türkmən damğaları ara-
sında olan əlaqə haqqında söylədiyi fikri 
əsaslandırmaq üçün xeyli nümunə vermiş-
dir.  Lakin  türk  runik 
yazının  yaranması 
tarixini  Make
doniyalı  İskəndərin  yürü-
şündən  sonrakı  türk-yunan  əlaqələrinin 
yaran
ması  dövrünə  aid  etmiş  və  bunu 
Oğuz-xanla
 
eynil
əşdirdiyi
 
hunların
 
önd
əri 
Mete  il
ə  bağlamaq  istəmişdir.
238
 
Damğa 
237
 
Лавров, 108. 
238
 
Бекмырадов, 66. 
 
158 
                                                 

il
ə runik işarələr arasında əlaqə axtaran C. Cəfərov isə Azərbaycan pikto-
qram v
ə damğalarını oxumağa çalışsa da, vaxtsız dünyasını dəyişən alim 
t
ədqiqatın daxili sistemini qurmağa imkan tapmadı.
239
 
 
Türk  runik 
işarələrinin  qədim  türk  damğalarından  törəməsi  fikri 
elmi sübutdan h
ələlik uzaq olsa da, bu sahədə aparılan yeni elmi axtarışa 
işıq tutmaq üçün türk runik işarələrinə oxşayan və bəziləri də eyni olan 
Az
ərbaycan damğalarını verib, onları runik hərflərlə qarşılıqlı müqayisə 
etm
əyi  gərəkli  sayıram.  Buradakı  müqayisəyə 
dig
ər türk bölgələrində də tapılan analoji işarə-
l
əri  əlavə  edəndə  həmin  paralelliyin  faktoloji 
d
əyəri bir neçə qat artacaqdır:  
Bel
əliklə,
 
ortalıqda oğuz boy damğalarının 
runik 
işarələrdən,
 
onların da
 
q
ədim damğalardan 
tör
əməsi fikri vardır,
 
lakin  n
əzərə
 
alınmalıdır ki, 
dam
ğaların  çoxu  daha  qədim  loqoqramlardan 
yaran
mışdır.  Sxemdəki  nümunələrdən  bəzisi 
əvvəllər  də  runik  işarələrlə  uyğun  damğalar 
ara
sındakı  oxşarlığa  görə
 
müqayis
əyə
 
c
əlb
 
edil-
mişdir. Böyük ehtimalla, Azərbaycan damğala-
rından  bir  qisminin  göstərilən  loqoqramlardan 
tör
ədiyini düşünmək olar: 
Az
ərbaycan  xalçalarında  olan  qədim  loqoqram,  damğa  və  runik 
işarələr artıq ilkin ifadə funksiyasını itirib
 
naxışa
 
çevrilmi
şdir.
 
Lakin
 
onla-
rın  bugünə  qədər  donuq  şəkildə  olsa  da,  xalçalarda  işlənmə  gələnəyi 
göst
ərir  ki,  vaxtilə
 
informativ
 
yük
 
da
şıyan
 
h
əmin
 
işarələr
 
Az
ərbaycanda  
geniş yayılıbmış. Runik
 
əlifbanın
 
v
ə
 
dam
ğaların
 
yayılma arealını tədqiq 
ed
ən İ. Doğana görə, mərkəzləri Doğu Anadolu,
 
Az
ərbaycan və Quzey 
Qafqazda Elbrusun  çevr
əsi olmaqla, bu əlifba loqoqram → damğa keçidi 
dön
əmini Qafqazda keçirmişdir.
240
 
Tanınmış xalça uzmanı L. Kərimovun 
əksər bölgələri əhatə edən «Azərbaycan xalçası» kitabından loqoqram, 
dam
ğa
 
v
ə
 
runik
 
işarələrə aid seçib
 
verdiyim  örn
əklər runik yazının
 
Qafqaz 
m
ənşəli olması ehtimalı üzərində ciddi düşünməyə sövq edir.  
Burada 30-dan 
yuxarı naxışın runik yazı işarəsi olduğu şübhə do-
ğurmur. Nəzərə alsaq ki, bunlar cəmi 28 xalça üzərindən seçilən işarə-
239
 
Ъяфяров,
 1999
. 
240
 
İ.Doğan. Runik yazının gelişim coğrafiyası (Əlyazması, səh.10). 
 
159 
                                                 

l
ərdir, onda xalça sənətində runik
 
işarələrin işlənmə tezliyinin də yüksək 
olma
sı aydınlaşar. Kitabdakı sıra nömrəsi ilə verilən xalçalar üzərindəki 
naxışlardan haşiyə içinə alınan 1 №-li loqoqram-damğa düzümü xalçada 
bir neç
ə dəfə eyni ardıcıllıqla təkrar olunur, bu da həmin düzümün məhz 
loqoqram 
yazı olduğunu göstərir. 99 №-li işarələr sırasında isə haşiyə içinə 
alınıb, soldan sağa və sağdan sola oxunan işarələr k, t  runik hərfləridir, 
çünki bu xalça Az
ərbaycanda ərəb əlifbasının işləndiyi XIX əsrdə toxun-
du
ğu üçün həmin hərflər kiril və ya latın qrafikası ola bilməzdi.
 
Xalça 
naxışlarından bir qisminin vaxtilə 
damğa-hərf olmasını görmək üçün onları runik 
yazıdakı eyni işarələrlə  müqayisə etmək kifa-
y
ətdir.
 
Xalça 
naxışlarının tam
 
olmayan bu örn
ə-
yi  d
ə aydın göstərir ki, runik yazı xalça sənə-
tind
ə  geniş  işlənmişdir.  Digər
 
m
əişət  əşyaları 
üz
ərində də runik işarə-damğalar
 
görünür. M
ə-
 
160 

s
ələn,  runik  yazıdakı  «z»  Ζ  hərfinin  bir  variantı  olub, «dönərgə» 
(svastika) adlanan 
damğa-işarənin şəkli hələ V minilə aid Arpaçı arxeo-
loji abid
əsində (Xalaf kulturu) gildən  hazırlanmış qadın fiqurları üzərin-
d
ə  vardır.  Eyni  şəkilli  gil  fiqurlar
 
Şiraz  bölgəsində
 
IV  minilin  ikinci 
yarısına  aid  Tali-Bakun  abidəsində 
d
ə  görünür.  Bu  şəkilləri  yanlış  ola-
raq,  yerli 
əhalinin güya tatu döymə 
g
ələnəyini  əks  etdirdiyini  say-
mışlar.
241
 
Lakin 
n
əzərə  almaq 
lazımdır  ki,  svastika  təkcə  gil  qadın 
fiqurları  üzərində  deyil,  ayrı  sənət 
əsərləri, o sıradan saxsı qablar üzərin-
d
ə  də  vardır.  Belə  ki,
 
G
əncəçay 
yaxasında  m.ö.  XIV-XI  əsrlərə  aid 
 
kurqanlardan 
çıxan  keramika  bunu 
aydın göstərir. 
 Prototürk 
çağından  Azərbay-
canda b
əlli olan dönərgə işarəsi Ul-
duzla 
bağlı taleh anlamında işlənir. 
«Ulduzu  söndü»  deyiminin  paraleli 
kimi 
işlənən «dönərgəsi döndü» de-
yimi q
ədim inancla bağlıdır. «Çərxi-
f
ələk» ifadəsi bunun farsca tərcümə-
sidir.  Türk 
boylarının  miqrasiyası 
il
ə ayrı-ayrı bölgələrdə ortaya çıxan 
dön
ərgə
 
damğasının  ilkin  variantı 
Ulduz-Gün
əş
 
v
ə
 
Tanrı simvolu olan 
Τ
 
işarəsi ilə
 
verilmiş, sonralar onun 
     
Β  =  ≅  Ζ  ζ  
işarəli variantları 
yaranmışdır.  M.
 
Tant
əkin  svastika-
nın  və  ondan  yaranan  xaç  işarəsinin  türklərə  aid  olduğunu  yazmışdır.
242
 
B
əzi uzmanlar isə xaç şəkilləri üzrə Β  >  ≅  keçidini arxeoloji bəlgələrdə 
izl
əyə  bilmişlər.
243
 
Qeyd  etdiyimiz  kimi,  dön
ərgənin  Ζ  variantı  runik 
yazıda «az» hecası ilə oxunan z hərfinə çevrilmişdir. 
241
 Herzfeld, 1941, 16-18 
242
 Tant
əkin,  1986, 7. 
243
 
Массон - Сарианиди, 1973. 
 
161 
                                                 

Runik
 
yazının  Azərbaycanda  unudulması  məsələsinə
 
g
əldikdə
 
is
ə 
zaman-zaman  bura  g
ətirilən müxtəlif dinlərin
 
v
ə
 
işğalçı yürüşlərin ayrı-
ayrı əlifbalarla
 
g
əlməsi, yerli mədəni abidələr
 
sırasında ən çox kitabların 
v
ə digər yazı nümunələrinin
 
m
əhv edilməsi ilə bağlıdır.
 
Bu haqda
  
ta
nınmış 
 
yaz
ı uzmanı İ.Y.
 
Qelb bel
ə yazır: «Xalqın görünən simvolu onun dili və 
ya
zısıdır.  Məhz  buna  görə,  işğalçılar
 
əsarət  altına  aldığı
 
xalqın
 
kökünü 
k
əsmək  üçün  öncə
 
onun 
yazılı  söz  xəzinəsini  məhv  edir».
244
 Bu  olaylar 
d
əfələrlə  təkrar  olunmuş  gerçəklikdir  və  Azərbaycanda  bunun  izi  ayrı-
ayrı işğalçıların müxtəlif bölgələrdə qoyduğu yazı nümunələridir.  
Türk  runik 
əlifbasının yaşını aramey-soqd əlifbalarına bağlamaqla 
cavanlaşdırmaq istəyənlərin isə siyasi məqsəd güddüyü aydındır. Bəzən 
bu m
əqsəd açıq şəkildə söylənir. Hətta V-VI əsrlərə aid türk runik yazı-
larının tarixini VIII əsrə çəkməyi, əlifbanın yaranma yeri üçün isə Mon-
qolustan 
versiyasını  işləməyi  tarixçilərə  məsləhət  görən  İ.V.  Kormuşin 
bunu,  güya, 
türkologiyanın «inkişafı üçün» lazım bilir.
245
 Bel
ə təbliğatın 
n
əticəsidir ki, Batı Monqolustanıda m.ö.V-III əsrlərə aid Ulanqan abidə-
sinin 23 
saylı basırığında tapılan qab üzərində boya ilə Elçi Baqu (və ya 
Elçi-
başı) sözünü oxuyan V. A. Livşits bunu gec uyğur (VIII əsr) yazısı 
hesab 
etmişdir. Halbuki, arxeoloq E.A. Novqorodova bu basırıqda təkrar 
d
əfn əlaməti olmadığını, yazılı qabın həmin m.ö.V-III əsrə aid toxunul-
ma
mış inventar içində qaldığını yazır.
246
 Müxt
əlif  yazıların mənşəyini 
t
ədqiq
 
ed
ən A. M. Kondratov isə türk
 
yazısının sonralar meydana çıxmış
 
soqd, avesta, p
əhləvi (parth) və sair bu tip əlifbalardan törəməsi fikrini 
r
ədd edib, onu finikiya-aramey heca əlifbaları ilə ortaq sayır.
247
 
 
Türk dilinin s
əs və morfoloji quruluşunun qarşılıqlı əlaqəsi əsasın-
da 
formalaşan türk runik əlifbasının daxili mexanizmi heca-səs sisteminə 
kökl
ənmişdir. Dilin səs quruluşundakı diaxronologiya və fonemlərin bir-
birin
ə  münasibəti  bu  əlifbadakı  işarələr  sistemində  əks  olunduğu  üçün 
onun 3-4 minil bundan 
əvvəl yarandığını düşünmək olar. Fonemin özünü 
244
 
Гелб, 1982, 223.
 
 
245
 
«Для лингвистов-историков письма и для историков необходимо проработать 
версию о центрально-азиатском (монгольском) центре изобретения рунического ал-
фавита и в период, не столь отдаленный от начала VIII в. По-видимому, в данных 
вопросах были допущены ошибки, которые необходимо исправить во имя даль-
нейшего развития тюркологической науки» (СТ, 1975, №2, 47). 
246
 
Новгородова, 1989, 269-270. 
247
 
Кондратов, 1975, 168. 
 
162 
                                                 

deyil,
 
fonemi  f
ərqləndirən  əlamətlər  sistemini  əks  etdirən  runik  əlifbanın 
fonoloji  deyil, morfonoloji 
əsasda yarandığını söyləyən tanınmış türkoloq 
A. N. Kononov 
yazır: «Runik yazının yaranma tarixi və yeri hələlik həll 
olun
mamış məsələ kimi qalır».
248
 
 
T
əəssüf  ki,
 
m.ö.I  minillikd
ə
 
Az
ərbaycanda  qabarıq  görünən
 
finuqor 
boylarının  izi  hələlik  tədqiq  edilməyb.  Macar  qaynaqlarında  saqa-hun 
m
ənşəli  hesab  olunan  və  türk  runikasından  törəmə  vaxtı  hələlik  aydın 
olmayan sekel-macar 
yazıları XVII əsrə qədər işlənmişdir.
 
Vaxtil
ə macar-
lara 
qarışan bu boyun sekler
 
(saklar)
 
v
ə sekel (sak eli) adlanması da diqqəti 
ç
əkir. S.  İstvanın  1593-də  yazdığına  görə,  Toskana  bölgəsində  Etruriya 
prinsinin kitabxana
sında bir cilddə sekel yazısı varmış.
249
 
Az
ərbaycanda  «Alban əlifbası»  adı ilə təqdim  olunan  yazılar isə 
kiçik  fraqmentl
ər  olduğundan  oxuna  bilmir.
250
 
 
Əslində,  Azərbaycanda 
ayrıca bir
 
alban  dili  olma
dığından,
 
«alban 
əlifbası»
 
da  ola  bilm
əzdi.
 
Bu
 
ad 
altında  təqdim  olunan  yazı  nümunələri  isə  Azərbaycanın  Arazdan 
yuxarı  ayrı-ayrı  dialektlərdə  Alban/Aran  və  hay-erməni  qaynaqlarında 
Alvan/Aqvan  adlanan  hiss
əsində  istifadə  olunan  yazılardan  biridir  və 
bunun «alban» v
ə ya «qarqar» əlifbası adı ilə yayılmasına səbəb V əsrdə 
M. Xorenatsinin verdiyi m
əlumatın düzgün şərh olunmamasıdır. 
Hay  tarixçil
ərinə görə, hay, gürcü və 
alban 
əlifbalarını guya  Mesrop  Maştos  ya-
ratmışdır.
 
Gürcü
 
əlifbasının aramey
 
əlifbası 
əsasında formalaşması bəllidir. Hay əlifbası 
da  aramey-yunan  v
ə  türk  runik  əlifbaları-
nın qarışığından
 
yaranıb.
 
Maştosun xidməti 
bundadır ki,
 
kalliqraf yunan Rufanla birlik-
d
ə
 
hay
 
əlifbasının hərflərini əvvəlki əlifba-
lara  nisb
ətən  daha  uyumlu  biçimə  salmış-
248
 
Кононов,  
1980, 23-57. 
 
 
 
249
 Orkun, 663;
  
Дирингер
, 372;  
Macar  alimi  Eniko  Siy  sekel 
runikası haqqında 
yazır: 
 «
Древнее  врезанное  письмо  венгров,  имеющее  тюркское  происхождение  и 
языческий  характер,  вышло  из  употребления,  так  как  оказалось  негодным  для 
фиксирования  связных  текстов.  Восточные  венгры  пользовались  этим  письмом 
вплоть до 
ХВЫЫ века» (Энико Сий, 
10
). 
250
 Tarixçi alim Kamal 
Əliyev bunları türkcə oxusa da, onun fikri elmi dairələrdə hələlik 
tam d
əstək almamışdır. 
 
163 
                                                 

dır.
251
 
  O  ki, 
qaldı  alban  əlifbasına,  sadəcə  bu,  hay  tarixçilərinin 
uydurması, sonrakı hay şərhçilərin yozumu və yanlış tərcümələrin nəti-
c
əsində  ortaya  atılmış  qondarma  bir  fikirdir.  Bu  fikirin  geniş  yayılıb, 
elmd
ə dərin kök salması isə
 
«alban» 
adı altında türk deyil, qafqazdilli bir 
tayfa  ola  bil
əcəyi ümidi idi. Lakin ömrüboyu udilərlə «Alban əlifbası» 
arasında  bir  bağ  axtaran  rəhmətlik  Voroşil  Qukasyanın  tədqiqatları  da 
ortaya  bir 
şey  çıxarmadı.  Çıxara  da  bilməzdi,  çünki  olmayan  şeyi  necə 
tapıb  ortaya  çıxarmaq  olar?  Yeri  gəlmişkən,  deyim  ki,  hələ  Maştosdan 
çox  önc
ə Part (indiki Türkmənistan) ölkəsindən gələn Anak bəyin oğlu 
xristian ruhanisi kimi Az
ərbaycanda və ermən boyları arasında xristianlı-
ğın yayılmasına
 
çalışırdı.
 
Sual olunur,
 
udi v
ə
 
hay
 
dilini bilm
əyən bir türk-
m
ən rahib bu təbliğatı hansı dildə aparırdı? 
İlkin  qaynağa  deyil,  sonrakı  tərcümələrə  əsaslanan  Azərbaycan 
tarixçil
əri hələ də hay labirintində vurnuxurlar.
 
Bu labirinti 
cızan ilk hay 
yazarlarından  biri  Koryun  hələ  V  əsrdə  iki  dolaşıq  cızıq  çəkib:  birində 
deyir ki, Mesrop 
Maştos Alban ölkəsinə getməmişdən öncə əslən alban 
soylu 
keşiş Beniamin onun yanına gəlmiş, o da alban dilinin özəlliklərini 
öyr
ənib, bu dilin əlifbasını düzəltmiş və onu Alban ölkəsinə gətirmişdir; 
dig
ər yerdə isə deyir ki, albanlar üçün yazını güya Albaniyaya gələndən 
sonra yerli ruhanil
ərin köməyi ilə ortaya qoymuşdur. Əslində isə, Maşto-
sun h
əyat və yaradıcılığını qələmə alan Koryun yeni əlifba yaratmaqdan 
yox,
 
mövcud 
əlifbanı  təkmilləşdirmədən
 
b
əhs  etmişdir.
 
Onun
 
1854-d
ə 
n
əşr olunmuş əlyazmasında «albanların ölkəsinə gəlib, onların əlifbasını 
yenil
əşdirdi»
 
şəklində
 
olan cüml
əsini sonrakı nəşrlərdə
 
«albanlara 
əlifba 
düz
əltdi» deyimi ilə dəyişmişlər.
252
  
Az
ərbaycanda xristianlığı qəbul etmiş türklərdən biri olan Beniami-
nin 
adı
 
«Alban  tarixi» 
kitabında  Beniamin  Tarkman  şəklində  verildiyi 
üçün onun t
ərcüman (tərcüməçi) olduğunu güman edirlər.
 
Ola bil
ər.
 
Lakin 
ərəb dilində işlənən tərcüman (tarquman) sözünün özünün türkman adın-
dan 
yaranması  haqqında  ərəbdilli  qaynaqlarda  məlumat  verilir.  Ancaq 
Koryunun 
İslamdan öncə yazdığı əsərinin başlığında həmin ərəb deyimini
 
işlətməsi bir
 
az
 
şübhə
 
doğurur,
 
h
əm də onun
 
yazdığı kitabın adında tark-
mançi sözü 
vardır. Hər iki halda, xristian ruhani Beniaminin türkman və 
ya t
ərcüməçi olması o qədər də önəmli deyil. Əsas odur ki, Koryun kimi, 
251
 Az
ər xalqı, 2000, 294-295. 
252
 Rusca  ilkin  t
ərcümədəki  «vozobnovil»  sözünü  sonrakı  nəşrlərdə  «sozdal»  sözü  ilə 
d
əyişmişlər
 (
Тревер
 1959, 307).
 
 
164 
                                                 

M.  Xorenatsi  v
ə  M.  Kalankatlı  da  Albaniyada  yerli  boylardan  birinin 
dili  üçün 
əlifba tərtib edən Maştosa bu işdə Beniaminin kömək etdiyini 
vurğulayır, çünki A. Perixanyanın dediyi kimi, «alban» dilini bilməyən 
Maştos özü «alban əlifbası» yarada bilməzdi.
253
 Buna 
əmin olmaq üçün 
ilkin  m
ənbələrin  verdiyi  bəlgələrə  və  onların  sonrakı  yanlış  tərcümələ-
rin
ə baxaq. Bunu da qeyd edim ki, Koryunun əlyazmasına olan düzəliş və 
Kalankatlının əsərində «alban əlifbası» məsələsi M. Xorenatsinin yazısını 
t
əkrar edir.
254
 
  
 M.  Xorenatsiy
ə görə,
 
Ağvan (Alban)
 
ölk
əsinə gələn Maştos alban 
dilin
ə yox, qarqar dilinə uyğun bir əlifba düzəltmişdir. Bu, Xorenatsinin 
yazısında və müxtəlif çağlarda N. Emin və A. Akopyanın biri digərindən o 
q
ədər də fərqlənməyən ruscaya tərcümələrində aydın əks olunmuşdur:
 
«(Mesrop) sozdal pismena ya
zıka qarqaratsi, yazıka obilnoqo qorlovımi 
zvukami, bezsvyaznoqo, varvarskoqo, v 
vısşey stepeni neskladnoqo».
255
 
 
«(
Maştoü) sozdal pismena dlya boqatoqo qorlovımi zvukami, bezsvyaznoqo, 
varvarskoqo, v 
vısşey stepeni neskladnoqo qarqarskoqo yazıka».
256
 
 
M. 
Kalankatlının «Alban tarixi» kitabında da həmin cümlə təxmi-
n
ən  eyni  şəkildə  təkrar  olunur,  burada  yalnız  «bənzər»  anlamlı  hayca 
aynorik  sözü  yoxdur.  Bu 
kitabın  başqa  bir  əlyazmasında  isə  (b)  ·³ñ·³ñ 
[qarqar] 
əvəzinə ·³Ý·³ñ [qanqar], yəni «kəngər» boyadı yazılıb:
257
 
steğts 
nşanaqirs  kokordaxos  ağxazur  xjakan  xetsbekazuni  lezuin  (lezun)  qar-
qaratsots  (qanqaratsots).  Bu  cüml
ənin  də  rus  və  azər  dillərinə  tərcü-
m
əsini belə vermişlər: 
«
Pribıli oni k Mesropu i s nimi vmeste (Mesrop) sozdal pismena dlya izobilu-
yuşeqo  qortannımi,  qrubeyşimi,
 
varvarskimi  i  trudnoproizno
simımi  zvukami 
ya
zıka qarqariytsev»
.
258
 
 
«Onlar  Mesropun 
yanına  gəlib,  onunla  birlikdə  qırtlaq,  qaba,  barbar  və  çətin 
s
əslənən qarqar dilinin əlifbasını yaratdılar».
259
  
H
ər iki tarixçinin verdiyi mətndə və həmin mətnlərin tərcüməsində 
söhb
ət  qarqar  (bir  yerdə isə  qanqar)  dilindən gedir.  Göründüyü kimi, 
253
 
ПС, т. II, 1966, 126-127. 
254
 
Абегян 1948, 140; Тревер 1959, 307-308.  
255
 
Хоренаци, 1858, 211. 
256
 
Акопян, 1987, 70-71. 
257
 
Kalankatlı
 (
γճÝϳïáõ³óÇ) 
1983, 117;
 (Alban tarixi, II. 3). 
258
 
История страны Алуанк, 1984. 
259
 Alban tarixi, 1993, 33. 
 
165 
                                                 

burada  «alban 
əlifbası» deyimi yoxdur, heç əlifba sözü də yoxdur. Hal-
buki, hay 
yazısı ortaya çıxan çağlardan hayca «əlifba» aybuben və alpa-
pet sözl
ərilə verilirdi. Buradakı nşanagir sözünün hərfi mənası isə «hərfli 
yazı», «nişanlı yazı» deməkdir. Ola bilər ki, Qafqaza gələn hay tayfaları 
dam
ğalar əsasında yaranmış və aramey, pəhləvi, yunan, latın əlifbaların-
dan  f
ərqlənən  türk  runikasına  nşanagir  demişlər.  Bütün  bu  ehtimal  və 
gümanları bir tərəfə qoyub, əsas məsələyə, hay tarixinin «atası» sayılan 
M. Xorenatsinin ilkin m
ətninə qayıdıb, buradakı sözlərə baxaq:  
ëï»ÕÍ ½Ý߳ݳ·Çñë ÏáÏáñ¹³Ëûë ³Õ˳½áõñ Ëųϳݠ˻óµ»Ï³·áõÝÇÝ 
³ÛÝáñÇÏ ·³é·³é³óõáó É»½áõÇÝ  
[
steğts nşanaqirs kokordaxos ağxazur xjakan xetsbekazunin ayno-
rik qarqaratsvots lezun].
260
  
Bu cüml
ənin qədim haycadan hərfi tərcüməsi belədir: 
 
«
boğazda  danışan  yabanı  ağxəzər  (³Õ˳½áõñ)  pozuq  əlifbasını 
qar
qarların dilinə uyğun düzəltdi». 
Göründüyü kimi, burada söhb
ət əlifbanın (nşanagir) alban dili üçün 
deyil, «pozuq» 
ağ-xəzər əlifbasını qarqarların dilinə uyğunlaşdırmaqdan 
gedir. Tarixçinin bu deyimi t
əhrif edildiyindən rus dilinə dəqiq tərcümə
 
olun
mamışdur.
 
Bu cüml
əni «Maştos
 
ən yüksək səviyədə uyumsuz
, 
v
əhşi, 
pozuq, 
boğaz  səslərilə  bol  olan  qarqar  dilinə  əlifba  yaratdı»  şəklində 
t
ərcümə edən A.  Akopyan da etiraf edir ki, alban dilinin özəlliyi haq-
qında  tarixçinin  istifadə  etdiyi  spesifik  terminlər  dəqiq  tərcümə  oluna 
bilmir.
261
 
Əslində, Maştosun işlətdiyi sözlər sırasında hay dili üçün yalnız 
ağxazur (