I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014) II bitik
Yüklə 11,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Gil- daş fiqurlar x ətlər və damğalardır. Güney-batı Azərbaycanda neolit dövrünə aid bası- rıqlarda belə qadın fiqurları çoxdur. Tək-tək hallarda qadın fiqurları ilə b ərabər, «əkən» törədici erkək-kişi fiqurları da ortaya çıxmışdır. Yarım- t əpə II-də qadın fiqurlu bərəkət iyəsi qab formasında da hazırlanmışdır. Carmo, Xasun kulturunda daha çox gild ən hazırlanan bu fiqurlar Samara kulturunda əsasən alebastr və mərmərdəndir. Arpaçı abidəsində tapılan qadın fiquru da daşdan düzəldilmişdir. Min ill ər boyu Az ərbaycanda davam ed ən bərəkət simvolu g ələnəyi Təpə-Sarab, Şahtəpə, özəlliklə gil- daş qadın fiqurları çox olan Tür əngtəpə abidə- sind ə özünü göstərir v ə bunların əksəriyəti İkiçayarasındakı ana- loji fiqurlarla tipoloji ya xınlığa malikdir. 156 Az ərbaycanda davam ed ən bu gələnəkdə sti- liz ə olunmuş çeşidlər d ə yaranmışdır. Türk xalqlarının yaşadığı ərazilərdə çoxlu daş adam heyk əlləri vardır. Bu heykəllər kurqan- basırıq olan yerl ərdə özünü göstərir. Savaş daşı (çaa-tas), daşbaba, daşnənə, balbal, bəngüdaş, b ədiz və sair adlarla tanınan belə daş heykəl- l ərin Azərbaycanda m.ö. III-II minillərə aid qədim nümunəsi Qobustanda, Abşeronda (Dübəndi), Astarada (Asxanakəran) və Meşkində (Şəhəryeri) tapılmışdır. 157 Güney Anadoluda bir neç ə il öncə aparılan Hakkari qazıntı- 156 Массон - Сарианиди , 56-58. 157 Qobustanda 3 №-li kurqanı tədqiq edən arxeoloq F.Muradova həmin heykəlin şəklini ç əkmiş və 1,4 m olan bu daş heykəlin qalınlığını, baş və çiyin ölçülərini göstərmişdir (Muradova, 1979, 37); Arxeoloq C. Rüst əmovun mənə dediyinə görə, buradakı daş karxa- nasının işçiləri ekskavatorla həmin daş heykəli məhv etmişlər. Füzuli rayonunda tapılan Daş adam heyk əlləri 115 larında üzə çıxan daş heykəllər isə tuncdan dəmir çağına keçid dövrlərinə, m.ö. II minilin sonu - I minilin əvvəllərinə aid edilir. 158 H əmin çağdan baş- layaraq Az ərbaycandan kənarda saqa-qamər, kuman-qıpçaq v ə başqa türk boylarının yayıldığı ərazilərdə belə daş heykəl gələnəyi geniş ya- yılmışdır. Daş heykəllərin yayılma coğrafiyası türk boylarının miqrasiya yönl ərini əks etdirirsə, bu heykəllərin görk əm tipologiyası Urmu teoriyasına gör ə etnogenez araşdırmalarında etnik atribut kimi əsaslı tutalqalardan sayılır. Az ərbaycandan başlayıb Qıpçaq çöll ərinə, Azaq-Qara dəniz yaxalarına v ə Orta Asiya, Türküstan, Tyan-Şan, Altay, Güney Sibir ovalıqlarına qədər yayılan daş heykəl gələnəyi əksər türk boylarına deyil, yalnız bəzi türk boy- larına məxsus olduğundan onun izinə h ər türk bölgəsində rast gəlmək olmur. Ona gör ə də daşbaba yalnız həmin kultu ya şadan türk boylarının məskunlaşdığı mü əyyən lokal bölgələrdə aşkara çıxır. Az ərbaycanda da, görünür, daşbaba gələnəyi daha çox Şirvan-Qarabağ və Savalan bölgələri üçün xarakterik ol muşdur. Burada bir maraqlı məqamı xatırlatmaq yerinə düşər. İkiçayarasının quzeyindəki Hakkari bölgəsində m.ö. II-I minill ərdə yaşamış kuman boylarının «güvənc yeri olan Xunus k əndi vardı». 159 H əmin minilliklərin qovuşuğuna aid bel ə daş heykəllər isə «toplanıb bir təpənin altında basdırılmışdır» (Эюйцшов, 1986, 107). 158 Güney- Doğu Anadoluda m.ö. II-I minilliklərdə yaşayan kuman boyları məhz indiki Hakkari ərazilərində idi (Azər xalqı, 39-46). Ona görə də, həm Hakkaridə tapılan, həm d ə sonralar Güney Rusiya bozqırlarında üzə çıxan kuman-qıpçaq daş heykəlləri arasında bir tipoloji yaxınlıq görünür. Hakkaridə bu yaxın vaxtlarda tapılan daş heykəl barədə m əlumatı və şəkili mənə göndərən dostum prof. Mustafa bəy Önərə təşəkkür edirəm. Bu b əlgəni bura əlavə edəndən bir neçə il sonra Hakkari daşbabaları haqqında arxeoloq V əli Sevinin çox dəyərli “Hakkari daşları” (2004) kitabı çap olundu. O haqlı olaraq, bu daşların tarixini m.ö. II minilin ortalarına aid edir. 159 Kuman bölg əsində m.ö.XII əsrdə Saka adlı iki kənd də vardı (Azər xalqı, 41, 64). 116 daş heykəllərin kuman boyuna aid olması və Alban dövrünə aid daş heyk əllərin Şamaxı yaxınlığındakı Xınıslı adlı kəndin basırığında ortaya çıxması, həm də Güney Rusiya çöllərində aşkar edilən m.ö. I minilliyə aid saqa v ə X-XIII əsrlərə aid kuman-qıpçaq daş heykəlləri göstərir ki, daşbabalar bu gələnəyi Azərbaycandan həm quzeyə, həm də doğuya aparan saqa v ə kuman boylarına aid basırıq-kurqanlarda geniş yayılmışdır. Ona görə də azər xalqının soykökünü t əşkil edən boylardan danışarkən kuman, saqa boy larının həmin sıraya daxil edilməsi üçün daşbaba atributu mühüm önəm daşıyır. N.G əncəvi “İskəndərnamə” əsərində bu gələnəyin qıpçaq (kuman) boylarında yayğın olduğunu qeyd etmiş, XIII əsr səyyahları Plano Karpini və Vilhelm de Rubruk da kuman daşbabaları haqqında bilgi vermişlər. Göytürk yazılarında daşbaba gələnəyinə aid verilən bilgidən bəlli olur ki, öl ənin heykəlinə bədiz, onu düzəldən heykəltəraşa isə bədizçi de- yilir. Yazılı qaynaqdan aydın olur ki, 731-də ölən Kültiginin bədizi artıq yuğ törənində hazır imiş. 160 Bel ə türk gələnəyini Çin qaynağı da qeyd edir. Türkl ərin əsas etnoqrafik bəlgələrindən olan daşbaba gələnəyi elmi ədəbiyatda uzun müddət yanlış yozulmuşdur. Doğudakı daşbaba gələnə- yin ə isə hətta monqolları da şərik qoşanlar var. Halbuki, L. R. Kızlasov doğru olaraq yazır ki, monqolların basırıqlarında daş heykəl qoyulması haqqında bəlgə yoxdur. 161 Arxeoloji-etnoqrafik v ə yazılı qaynaqlar daş- baba g ələnəyinin türklərə aid olduğunu aydın göstərsə də, prototürklərin atayurduna Altay teo riyası ilə baxan bəzi yazarlar bu daş heykəllərin də Avropada q ədimini irandillilərə, sonrakıları isə türklərə aid edir, halbuki kurqan v ə at basırıqlı saqa boyları Altaya Avropadan deyil, Ön Asiyadan ged ən avropoid prototürklərin bir qolu idi. Cəvahirləl Nehrunun sözlərilə des ək, “saqalar türklərin böyük köçəri boylarından idi”. 162 Daşbaba gələnəyinin qaynağı və onun yayılma yönləri Urmu teori- yası işığında aydınlaşa bilir. Bu yöndə aparılan araşdırmadan aydın olur ki, Güney Avropa v ə Güney Sibir bozqır və yaylalarına aparılan daşbaba g ələnəyi Ön Asiyadakı prototürk bölgələrindən m.ö. IV minilin ortaların- dan başlanan miqrasiyalarla bağlıdır. Ona görə də daşbabalara ancaq türk boylarının yerləşdiyi bölgələrdə və həmin bölgələrdə yaşadığı çağlarda rast g əlinir. Basırıq yanında adam heykəli qoyulması gələnəyinin İslamaqə- 160 Orkun, 1994, 52. 161 Кызласов, 1964, 32. 162 Неру Дж., I. 1981, 129. 117 d ər minil boyu davam etməsi onun çeşidli görk əm almasına səbəb olmuş, bu heyk əllərin rəmzi mənası barədə elmdə müxtəlif yozumlar yaranmışdır. B əzi alimlər bu daşbabaların ölmüş soy-boy başçılarının heykəli, bəzi aliml ər ölən adamın öldürdüyü düşmənlərinin heykəli, bəziləri basırıq tö- r ənində iştirak edənin heykəli olması, bəziləri də saqa daş heyk əllərində onların ulu babası Tarqitayın təsvir olunduğu fikrini irəli sürmüşlər. 163 Bütün heyk əlləri yalnız bir rəmzə bağlamaq doğru deyil, çünki dikili daşların içində qadın heykəlləri də vardır, bəzi basırıqda isə bir de- yil, çox lu daş bədizlərin olması da bir gerç əklikdir. Burada müxtəlif adət və s əbəblərin olması mümkündür. Lakin bütün bu heyk əlləri birləşdirən cəhət- l ər də mövcuddur; onların çoxunda ki- şilər sağ əlində içki bardağı tutub, sol əlini isə qılınc-xəncər asılmış kəmərin altına salmışdır. 164 Bu kanonik poza is ə minill ər ərzində dəyişməmişdir: B əzi daşbaba bədizi üzərindəki yazının (epitafiyanın) türkcə olması da aydın göstərir ki, daşbaba yalnız türk- l ərə aid gələnəkdir. Xakas elində bulunan bu daşbaba üzərində türk damğası və göy- türk yazısı örnəyində bunu görmək olur. Tür giş elində bu yaşlı Ezgene bəyin 26 ya şında ikən Karaxanın yanında görəv alması bədizin arxasındakı epitafiyada göytürk yazısı ilə sağdan sola belə ya- zılmışdir: “ Kara kan içreki ben Ezgene altı otuz yaşıma erti. Ben öltim. Türgiş el içind ə beg ben, biçig”. 165 163 Войтов, 92-96; Мартынов, 106; САКИЗВ, 40-60; ПСДК, 282; Кубарев, 1984, 67. 164 Tyan- Şan dağlarında, İsık-kul qıyılarında, Altay-Xakas ovalıqlarında sovet arxeoloji ekspedisiyalarının aşkar etdiyi daş heykəllərin ümumi görkəmi belə təsvir olunur: «Daş heyk əl tipləri kanonikdir: dirsəkdən bükülü sağ əldə köksünə sıxılı qab var, dirsəkdən bükülü sol əl isə qılınc dəstəyinə yapışıb» (ПСДК, 282). 165 Orkun, 1994, 580; Daşbaba gələnəyinin türklərə aid olması haqqında IV Bitikdə və basıma hazır olan ayrıca “Daşbaba” bitiyində geniş qaynaq və bilgi verilmişdir. 118 Daş heykəllərin üzərində qabarıq verilmiş detallar (balta, qılınc, x əncər, k əmər, bardaq, fallos) v ə ümumi görkəmin semantik açımı barədə elmd ə hələ son söz deyilməmişdir. Ancaq aydındır ki, ilk daş heykəllər sağlığında qəhrəmanlaşmış alp, ərən, boybaşı kimi şəxslər öləndə onların basırığı yanında ucaldılmış- dır. «Bilqamıs» dastanı bu gələnəyin sumerlərdə də olduğunu ortaya qoyur. Dostu Enkidu öləndə Bilqa- mıs belə deyir: «Dostum, s ənin boyunu və görkəmini əks etdi- r ən elə heykəl yapacağam ki, indiyə qədər heç kim dostu üçün bel əsini düzəltməyib». 166 Əgər sumerlərdə daşbaba tarixi 4-5 minildirsə, Sumer çağında və ondan da əvvəl İkiçayarasının quzeyində yaşayan subar adlı türk boylarının qədim bölgələrindən olan Şanlı Urfada torpaq altından çıxan bu şəkildəki bədizin tarixini uzmanlar sumer uyqarlığından daha neçə minil q ədim olduğunu qeyd edirlər. Ümumiyətlə, təkcə bu daşbaba bədizi deyil, Şanlı Urfada torpaq altından tapılan və hələ qazıntısı davam edən Göb əklitəpə dikilidaş tapınağı da tarix uzmanlarını əməlli-başlı şok etmişdir, çünkü karbon analizləri tapınağın 12 minil yaşı olduğunu göst ərir, bu isə tarix elminin qəbul olunmuş gələnəksəl xronoloji ölçülərini tamamil ə alt-üst edir. Dünyanın ən qədim bu tapınağında qazıntı işləri başa çatandan sonra, y əqin ki, uzmanlar bir uzlaşma dəyərləndirməsi yapacaqlar. Çin qaynaq larına görə, türklər ölənlərini sağlığında istifadə etdiyi əşyalarla və atla birlikdə basdırır, basırığın yanında ölənin görkəmini əks etdirən daş heykəl qoyulur, bəzən də savaşlarda göstərdiyi qəhrə- man lıq bu daşa yazılırdı. Savaşlarda öldürdüyü düşmənlərin sayı qədər adam fiquruna b ənzər daşlar basırıq ətrafında dikinə qoyulurdu. Öl ənin öz görünüşünü əks etdirən daş bədizlər qadın və kişilərə aiddir, öldürülən düşmən heykəlləri isə qədim türk yazılarında balbal adlanır. Çin mənbələri b əzi xaqan basırıqlarında yüzlərlə, hətta minə qədər balbal dikəldiyini də qeyd et mişdir. 167 Sonrakı tədqiqatlar bu bilginin doğru olduğunu göstərmişdir. Belə ki, Ak-Tale basırığında 66 balbal aşkar 166 Эпос о Гильгамеше, 55. 167 Бичурин, I. 1950, 230. 119 olunub, Bilg ə kağan və Kültigin anıt kompleksindəsə balbalların düzümü 3 km uzanır. 168 Bel ə balbalların xakas dilində çaatas (savaş daşı) adlanması da göstərir ki, keçmişdə bəzi türk boyları içində basdırılan ərənin savaşda öldürdüyü adamların sayı qədər basırıq ətrafına daş bəlgə qoymaq adəti varmış. Görünür, öl ənin fiziki görk əmini və müəyyən detalları qabarıq əks etdirən memorial daş heyk əllərdən fərqli olaraq, balballar sadəcə azacıq yonma-oyma cizgil ərlə insan fiquru alan və öldürülmüş düşmən sayını bildirən kobud yönt əmli, mengir tipli daşlardır. Bəlgə daşlar sırasında daşnənə ( kamennıe babı) adlananlar isə qadın fiqurları olub, basdırılan xanımın memorial abidəsidir: Bel ə daşnənə//daşanalar zaman keçdikcə qutsalla- şıb soyanası simvoluna çevrilir. Yunan qaynaqları (Ktesi, Sici liyalı Diodor) qeyd edir ki, saqa boylarından birində özl ərinin qadın hökmdarı Zarinaya eni 3 stadiya (470 m) olan özül üz ərində qurulan kurqanda qızıldan onun böyük heyk əlini qoy- muşlar. 169 Əlbəttə, qızıldan heykəl məsə- l əsi mifik olsa da, hər halda bu tarixi qaynaqda saqa boyları içind ə ölən soylu bir qadına kurqanda b ədiz qoyulması gələnəyinin varlığı qeyd olunmuşdur. Qızıl məsələsi isə b əzi daş heykəllərin qızıl rəngli naxışlarla boyanması ilə bağlı ola bil ər. Bel əliklə, Azərbaycanda yaranan Kür- Araz kulturunda ortaya çıxan kur- qan basırıqlarında özünü göstərən diki- li daş gələnəyilə formalaşan daşbaba və daşnənə bədizləri türklərin daş yaddaşı kimi minill ər boyu türk etnoqrafiyası üçün davamlı etnik göstərici olmuşdur. yaşamışdır. Türk boyları kurqan kulturu 168 СЕВЭС, 35-36. 169 Массон 1953, 27. 120 il ə daşbaba gələnəyini də m.ö. IV minilin ortalarından başlanan köçləri il ə Avrasiyanın bəzi bölgələrinə Azərbaycandan aparmışlar. Q ədim türk inanışına görə, bağa (tısbağa) qutsal var lıqdır. Yerin bağa üzərində durması inamı onun «yer iy əsi» və ya «yerin simvolu» olması təsəvvü- rünü formalaşdırmış, bu inamla yaran mış bağa kultu az ər türklərinin mifologiyasında dərin iz burax- mışdır. Bəzi azər boyları bağa olan həyətə epidemiyanın yaxın düşmədi- yin ə inanırlar, bu heyvanı öldürmək və ya arxası üstə çevirmək günah sayılır. Amaras-Ağoğlan və Mingəçevir basırıqlarında aparılan qazıntılar da bağa çanaqları ortaya çıxarmışdır. 170 M ənşəyi prototürk çağına gedib çıxan bağa kultu qazıntılarda üzə çıxan keramik qablardakı bağa rəsmində görünür. Bağa kultunun prototürk toplumu içində çox qədim zamanlardan işlənməsi bağa sözünün bir çox dillərə keçməsində özünü göstərir. Rusca çerepaxa (*çerep- bağa) sözü də kumuk dilindəki takalıbaka (qafalı-bağa) ifad əsinin kalkasından başqa bir şey deyildir. Prototürk boylarının doğuya miqrasiyası bağa kultunun monqol mü- hitind ə yayılmasına səbəb olmuş, monqolca melxey (tısbağa) yeni anlam- lar qazanmışdır. Monqolşünas S. Ş. Çaqdurov bağa sözünün türklərə aid olduğunu deyir və monqol dillərində melxeyin həm də Yer Ana simvolu olduğunu qeyd edir. 171 Q ədim türk yazılarında tez-tez rast gəldiyimiz « Kanım Bağa tanrıikən… Çulu Bağa (Göytürk xaqanı), Mən Qutluğ Bağa Tarkan ög ə buyuruğu mən» kimi ifadələrdə bağa sözünün qutsal anlamı şübhə doğurmur. Kültigin abidəsində olduğu kimi, qədim türk xaqanları üçün qoyulan b əngüdaşların özülü bağa fiqurunda idi. bağalar böyük daşlardan yonulub hazırlanır, bəlgə daşı bağa fiqurunun üstündə açılan oyuğa pərçim edilirdi. Çu hövz əsi və Monqolustanda əski türk kurqanla- rından xeyli bağa özülü tapılmışdır. 172 Az ər türklərinin etnogenezinə işıq tutan xeyli bəlgə ortaya çıxara bil ən bağa sözündən törəyən muğ, baq (maq) v ə sair sözlərin kompleks 170 Arxeoloqlar basırıqda bağa üçün ayrıca arakəsmə ayrıldığını qeyd edir (Эюйцшов, 46). 171 Чагдуров 1980, 192. 172 СЕВЭС , 35. Daş heyvan fiqurları 121 t ədqiqinə böyük ehtiyac vardır. 173 Q ədim Azərbaycanda bağa kultu o q ədər yayğın və aktual olmuşdur ki, artıq Mada dövləti qurulana qədər Yer iy əsinin adı (Baqa, Baq) teonim, antroponim və toponimlərin (xüsusil ə təpə adlarının) başında geniş işlənmişdir. Q ədim adlarımızdan Baqatur adında olduğu kimi, epik qaynaqlarda adı keçən Mada hökmdarı Arbaq ( Ərbaq) adında, madasoylu tanrı elçisi İbrahimin ulu babası Arbakşatın (Ərbaq-şad) adında da baq sözü vardır. Mana eli çağında Musasir bölg əsi baş tanrıcanın adı Baq-bartu ( d ba-ag-bar-tu) idi. 174 Altay v ə Doğu Türküs- tanda tele boy ları öz hökm- dar larına «baqa kaqan» titu- lu verirdil ər. Oğuz boylarının dilind ə «Qarayer səni alsın» v ə «Qarayerə gedəsən» kimi qar ğış-deyimlərdə Yerin epi- teti olan qara sözü torpaq v ə yer anlamında işlənir. Belə ki, Yerin iy əsi modelindəki Qarabağ, Qarabağlar adla- rının əski çağda «Yer iyəsi», «Torpaq iyələrinin yeri» anlamında olmasını düşünmək olar. 173 Az ər xalqı, 241-243. 174 Меликишвили 1954, 161; Tanrıverdi (Tanrıberdı), Xudaverdi, Allahverdi adlarında olduğu kimi, burada da Baq-bartı modeli vardır. Eyni modellə, lakin ikinci sözü slavyan dill ərinə aid Boqadan , Boqdan adları slavyanlar içində geniş yayılmışdır. O çağlarda batı prototürk boyları ilə kontaktda olan bir çox xalqın, o cümlədən qədim farsların dilinə də bu söz (bağa) tanrı anlamında keçmişdir. Slavyan dillərinə keçən boq ( boğ) sözü də bağanın fonetik variantıdır. «Olimp» kimi, Büsutun dağının adı tan rıların yaşadığı yer anlamında məhz o çağda türk-fars calaq sözü Baqa-stan ilə ya- ran mışdır, Persopol elam yazılarında isə Baqa-qaya adı keçir (« Этимология 1965», 30). Çox yay ğın olan Qara-bağ toponimi və Kaya-bağ (Tunceli-Pertek) adında da həmin baq~baqa sözü vardır. Türk dill ərində bağa sözünün əvvəlində muynuz (buynuz), çanak, tıs, tos, tas, kaplum, takalı sözləri işlənir. V. Əyyub tosbağadakı tos elementinin «başlan- ğıc» anlamı olduğunu yazsa da, sonrakı söhbətimizdə həmin fikirdən daşındığını dedi. Ramiz Əskər isə tos sözünün «ayaqlarını qarnına sıxıb üzüstə yatmaq» anlamında tos- balmaq feilind ə qaldığını deyir. Görünür, bu anlam bükülü gömmə ilə bağlı olmuşdur. 122 Basırıqlarda rast gəldiyimiz at və qoç daş heykəlləri Azərbaycanın müxt əlif bölgələrində özünü göstərir. 175 H ələ ən qədim çağlardan basırıq için ə kiçik qoç, öküz, at fiqurları şəklində qoyulan bu gələnək sonralar basırıq dışına qoyulan böyük daş heykəl formasını almış, türk boyları m əskunlaşan ərazilərdə daşqoç və daşat bəlgələri yayılmışdır. İlk daşat heyk əlləri orta əsrlərə aiddir. Əvvəllər ölən adamın o dünyaya at üstündə ged ə bilməsi üçün basırığa at qoyulurdu. Basırıq dışına at-uyuq qoyulması g ələnəyinin saqa boyları içində yayğın olmasını antik müəlliflər yazmışlar. Bu gələnəyin oğuzlar içind ə olmasını da İbn Fədlan qeyd etmişdir. 176 «M əlikməmməd sıçrayıb ağ qoça mindi, ağ qoç onu qara qoçun üstünə atdı, qara qoç onu qaranlıq dünyaya apardı» şəklində verilən süjetə görə, nağıllarda qoç üstündə «dünya dəyiş- m ək» motivi olsa da, yaz-yay kultu- nun simvolu t əkə olduğu üçün qoç da dirilik v ə dirilmə simvolu kimi tanınmışdır. Xakas qazıntılarında qədim türklərə aid basırıqda ağacdan yonulmuş qoçun bədəni mis-gümüş, boyun-başı isə qızıl təbəqəsi ilə örtülmüşdür. Qoç fiqurunun belə bəzənməsi yalnız kultla izah oluna bilər. Kiçik qoç fiqur ları Sumer abidələri üçün də xarakterikdir. Beyləqanda Qarat əpə II abidəsində (m.ö.V-I əsr) on qoyun, iki inək başı şəklində gil- d ən düzəlmiş fiqurlar ortaya çıxmışdır. Güney Azərbaycanda Göytəpə qoç larının tarixi isə (m.ö.X əsr) daha qədimdir. Ziviyədə tapılan m. ö. VIII əsrə aid içki qabı da qoçbaşı formasında hazırlanmışdır. Az ərbaycan folklorunda qoç və at kultu barədə xeyli bəlgələr vardır ki, bu bar ədə kultlar bölməsində geniş söhbət açacağıq. Burada yalnız at v ə qoç kultunu əks etdirən daş plastika nın Azərbaycanda qədim kökü olması 175 «Az ərbaycanın daş plastikası» kitabında müxtəlif dövrlərə aid xeyli daş bəlgə, bən- gü daş, daşqoç, daşat şəkilləri verilmişdir ( Расим Эфенди , 1986). 176 Бурада юлянин миняъяйи гурбанлыг щейванлардан эениш бящс олунур (Ибн Фадлан, 36 -37). 123 |