 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik

Batı qrupu. 
Qazax, Qa
rabağ, Gəncə dialektləri və Ayrım şivəsi - Xocalı-Gədəbəy arxeoloji kulturu; 
2)  Güney  qrupu.
Naxçıvan,  Ordubad,  Təbriz  dialektləri  və  İrəvan  şivəsi  -  Qızılvəng 
arxeoloji kulturu. 3) 
Doğu qrupu. Quba, Şamaxı, Bakı dialektləri, Muğan və Lənkəran 
şivələri  -  Quba,  Şamaxı,  Abşeron  və  Talış-Muğan  arxeoloji  kulturu.  4)  Quzey  qrupu. 
Şəki dialekti və Zaqatala-Qax şivəsi - Zaqatala-Şəki arxeoloji kulturu. 
 
 
94 
                                                 

dialekt v
ə şivələr lokal arxeoloji kulturların formalaşdığı bölgələrdə hələ 
bir
 
neç
ə əsr məhəlli xüsüsiyətini saxlamaqla inkişaf yolu keçib
 
söz-qopuz 
ustalarının  dilində  durulaşacaq,  Quzey  Azərbaycana  urartu  boylarının 
h
ərbi təcavüzünə, saqa-qamər axınlarına qədər protoazər boyları stabil 
inkişafla yaşayacaqlar. Lakin Güney Azərbaycanın güney bölgələri Diala 
çayının yuxarı axarlarına qədər orta tunc dövrünün sonlarında kassi boy-
ları tərəfindən zəbt olunur və burada protoazərlər gəlmə etnik əhali ilə 
iç-iç
ə yaşamalı olur və çox güman ki, bir qismi də Urmu hövzəsinə və 
doğu bölgələrə çəkilir. Erkən tunc dövrünün sonlarında Van yaxasından 
Böyük  Zab 
çayının yuxarı axarlarına, Kərkük bölgəsinə sızan bəzi hurri 
boyları  son  tunc
 
çağında  Musasir  bölgəsində  məskunlaşmış
 
v
ə  sonrakı 
çağlarda bəzi Urartu çar sülaləsi buradan meydana çıxmışdı. 
Az
ərbaycanın  Dəcləyanı  bölgələri  isə  orta  və  son  tunc  çağlarında 
da 
vaxtaşırı basqınlara məruz qalmışdır. İkiçayarasında dalbadal yaranan 
Asur, Mitan-Hurri, Kassi sülal
ələri hakimiyəti Dəclə ilə Urmu arası böl-
g
ələri  dəfələrlə  zəbt  etmiş,  burada  özlərindən  asılı  olan  qısa  və  uzun 
müdd
ətli vilayətlər yaratmışlar. Minil davam edən bu durum qarşısında 
protoaz
ər boylarının xeyli hissəsi Urmu hövzəsinə və Quzey Azərbaycana 
ç
əkilmiş, bir hissəsi də buralardan Orta Asiya və Quzey Qafqaz tərəfə 
miqrasiya 
etmişlər. Bu durum protoazər boylarının kulturunda stabil otu-
raq 
şəhər  yaşamı  inkişafını  ləngidən  faktora  çevrilsə  də,  sənətkarlıq  və 
maldarlıq-ilxıçılıq sahələrində xeyli irəliləmə olmuşdur.  
H
ələ Kür-Araz kulturu dönəmində formalaşmağa başlayan folklor 
örn
əkləri tunc dövründə genişlənmiş, mifik qəhrəmanlar, alp-ərənlər haq-
qında yaranan qoşma-dastan gələnəyi erkən dəmir çağında protoazər boy-
larının dilində xeyli gəlişmişdi. Qanadlı at, Misri qılınc kimi mifik dastan 
ünsürl
əri son tunc çağındakı yaşam tərzinə, yadelli basqınlar qarşısında 
duruş gətirə bilmək ovqatına uyğun süjetlərlə söz-qopuz ustalarının dilində 
cilalanır,  geniş  xalqın  mənəvi  ruhunu  öləziməyə  qoymurdu.
 
«
Koroğlu», 
«
Oğuz»  motivləri, at-qılınc kultu qonşu etnosların da folklor və mifoloji 
yaradıcılığına sirayət edir,  eyni süjetlər başqa ölkələrdə  yerli  özəlliklə 
mayalanıb fərqli çalar qazanırdı. Luristan bölgəsi və Urmu hövzəsində 
son tunc 
çağına aid qazıntılarda artıq silah-yaraq, yəhər-yüyən və digər 
əşyalar üzərində «an üslubu» cizgisi görünməyə başlayır.   
 
95 

Az
ərbaycan ərazisində dəmir dövrü m.ö. IX-IV əsr-
l
ərə aid edilir.
110
 
Əlbəttə, belə bölgü şərtidir və Mana 
dövl
ətinin meydana gəlməsi ilə Alban və Atropaten 
dövl
ətlərinin qurulması arasındakı dövrü əhatə edir. 
Əslində, dəmir dövrü  m.ö. XI əsrdən, Mana bəylik-
l
əri  çağından  başlanır.  Əgər  erkən  dəmir  çağından  İslamaqədərki  dövrü 
(m.ö.  I  -  m.s.  I  minill
ər) əhatə edən iki minillik zaman kəsiyini müxtəlif 
çağın mühüm siyasi-sosial hadisələri - Zərdüşt,  Xristian, İslam dininin 
yaranma
sı,  Mana-Mada,  Saqa-Qamər,  Alban-Atropaten,  həmçinin  Əhə-
m
əni, Selevki, Ərsaq, Sasani, Xəzər dövlətlərinin qurulması ilə mərhələ-
l
ərə  bölsək,  arxeoloji  kultur  gələnəyindəki  davamlılığı  izləmək  xeyli 
ç
ətinləşər,  çünki  siyasi  qurumlar  qurulub-dağılır,  arxeoloji  kultur  isə 
öz
əlliyini saxlayır.Ona görə də, erkən dəmir dövründən sonra tarixi ədə-
biyatda 
işlənən  Qədim  və  ya  Antik  dövr  və  Erkən  Orta  əsrlər  bölgüsü 
arxeoloji kulturun diaxronik t
əsnifatı üçün də məqbuldur. 
D
əmir  çağının  əsas  əlaməti  metalişləmədə  yeni  metal  növü  olan 
d
əmirin  əldə  olunmasıdır.  Dəmirdən  düzələn  əkin-biçin  alətləri,  məişət 
əşyaları və ən əsası da silah çeşidləri protoazər boylarının həyat tərzini 
xeyli d
əyişdi. Bu çağlarda metalişləmə Azərbaycanın əksər bölgələrində 
iz 
qoymuşdur.  Erkən  dəmir  çağında  Azərbaycanın  əksər  bölgələrində 
əvvəlki  yaşayış  məskənləri  genişlənir,  həm  də  yeniləri  salınırdı.  Bu 
dövrün  abid
ələri böyük mühafizə qurğuları ilə diqqəti çəkir. İstər təbii 
müdafi
ə istehkamı, istərsə süni qurğular ətraf boyların basqını, qonşu 
ölk
ələrdən olan hücumların qarşısını almaq məqsədi güdürdü. Azərbay-
canda boylar 
arasında ərazi savaşı, yağmalar adi hala çevrilir, boy birlik-
l
əri  isə  «hərbi  demokratiya»  qurumunun  tələblərinə  uyğun  yaşam  tərzi 
seçirdi.    
Erk
ən dəmir çağında qala tikililəri xeyli artır.Qərbi Azərbaycanda 
siklop  qalalar  Göyc
ə gölü yaxalarında (Astxi-blur, Tmbadir, Berdadeğ), 
Şəmşədində  (Noraşen),  Eçmiədzində  (Qrampa)  erkən  dəmir  çağına  aid 
tikilil
ərdir, lakin bunların adı son vaxtlar haylaşdırılıb. Naxçıvanda yekə 
daşlardan hörülən Oğlanqala diqqəti çəkir. Mil düzündə Qaratəpə kurqa-
nın hündürlüyü 14 metrdir. Burada m.ö.VII-VI və V-I əsrlərə aid iki kul-
tur  t
əbəqə və çiy kərpicdən tikilmiş yaşayış məskəni vardır. Əldə olunan 
b
əzi cilalı, naxışlı və boz, qara, qırmızı, çəhrayı rəngli çeşidli qablarla bə-
110 
Эюйцшов,
 1986,  57.  
 
D
əmir dövrü 
 
96 
                                                 

rab
ər,
 
qoyun 
başı formasında çoxlu gil fiqurun tapılması göstərir ki,
 
qala 
sakinl
əri qoyun kultuna tapınmışlar. Bu dövrün abidələri Gəncə-Qazax 
zonasında daha sıx və sayca çoxdur. Burada əvvəllər mövcud olan Baba-
D
ərviş, Töyrətəpə, Şomutəpə və sair yaşayış məskənləri erkən dəmir ça-
ğının sinxron abidələri ilə yaxındır, m.ö. XI əsrdən davam edən Sarıtəpə 
is
ə m.ö.VII əsrdə yanğına məruz qalmış, sonra burada çay daşından tiki-
l
ən evlərdə həyat davam etmişdir. Həmin qatda tuncdan asma at fiquru və 
üz
ərində «dönərgə»(Ζ)
 
damğalı çoxlu sayda möhürlərin tapılması gös-
t
ərir ki, qədim türk yazılarında «z» hərfinin işarəsi olub Az şəklində oxu-
nan bu 
damğa ayrıca bir ailənin deyil, bütöv soyun və ya boyun bəlgəsi 
imiş. Cəlilabadda m.ö.VIII-VII əsrə aid Uzuntəpə abidəsində üzə çıxarı-
lan müxt
əlif ölçülü, çoxçeşidli tunc və dəmir xəncər-qılınclar, tunc bilər-
zik  v
ə  üzüklər,  qara  və  qırmızı  rəngli  saxsı  qablar  əvvəlki  Talış,  Qızıl-
v
əng,  Xocalı-Gədəbəy  kulturunu  təkrar  edir.  Ümumiyətlə,  dəmir  dövrü 
abid
ələrinin böyük bir qismi Muğan kulturu kimi qeyd olunur ki, bu da 
dövrün  gerç
ək üzünü - müxtəlif dialektlər üzrə lokal bölgələrdə məskun-
laşan protoazər boylarının kənardan gələn dağıdıcı axınlara qarşı boylar-
ara
sı konsolidasiyasını göstərir. 
Vaxtil
ə  Azərbaycandan  gedən  saqa-qamər  boyları  m.ö.VIII  əsrin 
ortalarından sonra yenidən bura qayıtdılar.
111
 
Əlbəttə, saqa-qamər boyları 
bura 
qayıdana qədər bir ucu Altay, bir ucu Azaq (Azov) yaxalarınacan 
uzanan  böyük 
bozqır boyunca müxtəlif bölgələrdə olmuş, müxtəlif dilli 
boylarla 
qaynayıb-qarışmış, Urmu hövzəsindən apardığı heyvandar, ilxıçı 
v
ə metalişləmə, «an üslubu» cizgi-bəzək gələnəyini daha da gəlişdirmiş, 
keç
ən bir neçə əsr içində özləri də xeyli dəyişmişdir. Quzeydən Azərbay-
cana  gir
ən saqa-qamər boylarıının tərkibində başqa diribaş etnosların da 
olması təbii idi, çünki qarşıda böyük və uğurlu yağma olayları vardı.  
Protoaz
ər boyları erkən dəmir çağında üç od arasında qalmışdı: qu-
zeyd
ən saqa-qamər axını, batıdan urartu, güney batıdan da asur basqınları. 
Onsuz da, Asur 
çarları elə əvvəllər də Azərbaycan torpaqlarını zəbt etmək 
niy
ətini  dəfələrlə  etdikləri  hücumlarla  gerçəkləşdirmək  istəmişdilər.  Bu 
durumda  Mana, 
ardınca Mada dövlətlərinin yaranması da mərkəzləşmiş 
qaydada 
əhalini qorumaq məqsədi daşıyırdı.
 
Az
ərbaycanın quzey,
 
quzey-
batı  bölgələri  taleyin  ümidinə  və  yağma  ehtirası  ilə  qayıdan  protoazər 
soylu  saqa-qam
ər bəylərinin insafına qalmışdı. Bir əsrə qədər Azərbay-
111 
Техов,
 1980, 17;   
Az
ər xalqı, 2000, 89-90. 
 
97 
                                                 

canın  müxtəlif  bölgələrində  yerləşib  Dağıstandan  İrəvan  və  Ərzuruma 
q
ədər at oynadan saqa-qamər bəyləri burada ayrıca dövlət də qurdular. 
Lakin iki-üç n
əsildən sonra onların bir hissəsi geri, Azaq yaxalarına qa-
yıtdı. Bütün bu olaylar Azərbaycanın arxeoloji kulturunda dərin iz burax-
mışdır, bəzi yerdə yanğın və dağıntı qalığı, bəzi yerdə də basırıq kultu-
runda d
əyişmə görünür. Son tunc çağında dialektlər üzrə lokallaşmış böl-
g
ələrə yeni müdaxilə dildə, folklorda da öz təsirini göstərmişdir. Saqaların 
Az
ərbaycana qayıdışı bura bir bozqır, çöl kulturu ovqatı gətirdi.  
Erk
ən  dəmir  çağında  quzeydə  olduğu  kimi,  güney  bölgələrdə  də 
çoxlu qalalar 
inşa edilmişdir. Mərənd yaxınlığında protoazər zəngi boy-
la
rının bölgəsinə düşən Livar təpəsində yanğın izini saxlamış qala urartu 
keramikası və daş evi ilə xarakterikdir. İqdıra yaxın Sərəncqaladan divar 
qalıqları qalıb. Hələ Kür-Araz kulturu dövründən yaşayış məskəni olmuş 
Şapur  şəhərinə  yaxın  Həftavantəpədə  m.ö.VIII  əsrdən  sonrakı  təbəqədə 
urartu tikilisi var. 
Ərdəbil tərəfdəki Ağqalada erkən dəmir çağında yaşa-
yış olmuşdur, Tehrandan quzey-batı istiqamətində yerləşən Xurvin abidəsi 
is
ə  m.ö.XIII-IX  əsrlərə  aid  təbəqəni  əks  etdirir.  Erkən  dəmir  dövrünə 
aid olan Mana v
ə Mada qalaları barədə Asur barelyefləri əvəzsiz qaynaq 
rolunu 
oynayır. Əksəri təpələr üstündə təsvir olunmuş bu qalalar möhtə-
şəm arxitekturası ilə diqqəti çəkir. Belə qala şəkillərindən biri də Urmu 
gölünün güney hövz
əsində tikilmiş Qarqar qalasıdır. Asur yazılarına görə, 
ondan 
yuxarıda yerləşən qala da Qarqari-hundur adlanır, bu isə protoazər 
qarqar boyunun 
çoxsaylı olmasını göstərir.
112
 Urmu
 
hövz
əsində həmin
 
ça-
ğa aid eyni adlı iki Alinza (Alınca) qalası da vardır. Bu dövrdə Urmunun 
quzey  bölg
ələrini işğal edən urartular orada bir neçə qala tikmişlər. Belə 
qalalardan biri «
Rusanın kiçik şəhəri» adlanır. Bir başqası isə Ordubad 
tu
şunda zəngi boylarının ərazisində urartu əsgərləri üçün qarnizon qalası 
kimi tikil
miş «Sardurixurda» adlı qaladır ki, bu da yerli zəngi boylarının 
urartu 
çarı  Sardurinin  ordası,  ordugahı  kimi  tanıyıb  Sardurix-orda 
şəklində bu qalaya verdiyi addır.  
Urartular 
düşmən saydıqları protoazər boylarının (az//aza) yaşadığı 
İrəvan çuxurunda da Erebuni (İrəvan), Arqiştixinili (Qəmərli), Teyşebaini 
(Karmir-blur) 
adlı qalalar tikmişlər. Urartular həm Az ölkəsində, həm də 
Urmu quzeyind
ə kanal və arxlar da çəkmişlər. Bu regionda süni suvarma 
qurğulardan hələ tunc çağında istifadə olunmuşdur. Naxçıvanda Fərhad 
112 
Az
ər xalqı, 115-118. 
 
98 
                                                 

arxı, Qalacıq arxı və Qarabağlar kəndindəki arx orta tunc dövrünə aiddir.  
D
əmir dövründə bu cür kanal-arxların çəkilməsi metaldan qazma alətlə-
rin t
əkmilləşməsi ilə xeyli asanlaşmışdı, bol su isə bağ-bostan, əkin yer-
l
ərinin artması üçün lazım idi. Bu çağda üzüm becərmə geniş yayılmıs, 
şərabçılıq ön sıralara çıxmışdı. Erkən dəmir çağında bütün bu təsərrüfat 
g
əlişməsi  arxeoloji  qazıntılarda  əmək  alətlərinin,  anbar-quyuların,  saxsı 
qab-
qacağın və böyük çaxır küplərinin artımında özünü göstərir.     
Urmu  gölünün 
yaxalarını, xüsusilə, quzey bölgələri Urartu dövləti 
z
əbt etsə də, burada urartu kulturu yerli gələnəyi dəyişə bilməyib, yalnız 
qazıntılarda urartusayağı silah-yaraq, keramika qalıqları görünür. Xəzərin 
güney-
batı bölgələrinə sızan irandilli boylar Mada dövləti qurulana qədər 
Qızılüzən çayı hövzəsinə gəlib çatmamışdı. Burada protoazər qızıl boy-
ları yaşayırdı, böyük bir bölgə onların adı ilə Qızıl-bud (qızıl-boyu) ad-
lanırdı.  Çayın  aşağı  axarında  yerləşən  Marlik  təpədə  üzə  çıxan  erkən 
d
əmir çağına aid (m.ö. IX əsr) atlı basırıqda atçılıq əşyaları da vardı. 
Abid
əni tədqiq edən Ə. O. Negahbana görə, Marlik kulturu Mazandaran, 
Gilan, 
Talış
 
v
ə İranın quzey-batı sinxron abidələri ilə yaxındır.
113
 
Marlik
ə 
yaxın erkən dəmir çağı abidəsi Qaluraz da qızıl boylarının ərazisində idi. 
Urmu hövz
əsinin güney bölgəsində Ziviyə yaxınlığında üzə çıxan dünya 
şöhrətli Saqqız dəfinəsi (IX-VIII əsrlər) saqa kulturunda «añ üslubu» ad-
lanan  motivl
ərin erkən mərhələsini əks etdirdiyindən R.
 
Girşman Saqqız 
adının saqa boylarından qaldığını,
 
A.
 
Qodar is
ə «añ üslubu» motivlərinin 
Manada yaran
dığını, onu buradan Azaq yaxalarına saqaların apardığını 
qeyd edir. Bu 
ehtimalı bir çox alimlər də dəstəkləyirlər.
114
 
Urmu 
yaxasında erkən dəmir çağı abidələri eyni kulturu əks etdirir. 
Kür-Araz kulturu 
çağından başlayıb İslamaqədər davam edən, 8 təbəqə 
çöküntü 
qalığı olan Göytəpə abidəsi bölgədəki sinxron abidələrlə, Suldus 
vadisin
ə açılan və bu vadidəki təpəliklərdə Qalatgah, Hasanlu, eneolit 
dövründ
ən davam edən Hacı Firuz, çəhrayı və qəhvəyi rəngli gözəl kera-
mi
kalı  Dəlmətəpə,  Dinha  II,  Püştəlitəpə  abidələri eyni etnik  kulturdan 
m
əlumat verir. Püştəlitəpə ilə sinxron yaxınlığı olan Təbriz bölgəsindəki  
Yanıqtəpə m.ö. I minilin əvvəllərinə aid boz gil məmulatı ilə eyni çağın 
113 
Negahban, 1964; G
ədəbəy arxeoloji abidələrində ıldə etdiyi əşyaları Almaniyaya gön-
d
ərən Valdemar  Belkin  «Qalakənd» kolleksiyasında kəmər  üzərindəki  rəsmlər  də  «añ 
üslubu»nun prototipl
əridir (Nagel-Strommenger, 1985, 20, 41, 43 №-li tablolar). 
114  
Членова,
  1981, 80-92; 
Техов,
  1980, 17; 
Az
ər  xalqı  («Saqa  elatı» 
bölm
əsi), 63-108.
   
 
99 
                                                 

Hasanlu 
saxsıları ilə uyğunluq təşkil edir. Hasanlunun bu çağa aid təbə-
q
əsində
 
üz
ə
 
çıxan bina
 
qalıqları içində
 
üç mixi 
yazılı əşya
 
tapılmışdır.
 
Bun-
lardan biri 
daş qab üzərində olan «İdi ölkəsi (hökmdarının) Bauri sarayı» 
yazısı  böyük  əhəmiyət  kəsb  edir,  çünki  yazının  protoazər  dilində  açımı 
idı «qut» (qutsal) və bauri «börü» sözləri ilə gerçəkləşir: İdı elbəyi Börü 
sarayı. Yəni «Qutsal ölkə bəyi Bozqurdun sarayı».
115
 
Hasanlu kulturu m.ö.VIII 
əsrdə Urartu işğalı ilə dağıdılmışdır. Ona 
gör
ə, də B. B. Piotrovski bu dəfinəni VII əsrin sonu VI əsrin əvvəlinə aid 
edir.
116
 
Lakin 
buradakı digər iki yazıda m.ö. XIV əsrin əvvəli və ortasında 
ya
şamış iki tarixi şəxsiyətin adı vardır: Kadaşman-Enlil adlı kassi çarının 
v
ə Aşşuruballit adlı asur çarının adı. Bu səbəbdən həmin dəfinənin tarixi 
daha 
əvvələ, son tunc-erkən dəmir çağına aid ola bilər. 
Erk
ən dəmir çağı Güney Azərbaycanın arxeoloji kulturunda saxsı 
m
əmulatı və metalişləmə sahəsində müəyyən dəyişikliklər özünü göstərir 
ki,  bu da quzeyd
ən urartu, sonra saqa-qamər, batıdan asur qoşunlarının 
ölk
əyə soxulması, doğudan da irandilli boyların yavaş-yavaş sınır bölgə-
l
ərdən ölkənin içinə sızması ilə baş verirdi. Saqa-qamər boylarının axınla 
quzey  bölg
ələrə dolmasına qədər Quzey Azərbaycanın arxeoloji kulturu 
lokal dialekl
ərin formalaşdığı regionlar üzrə yekcins idi və bölgələrarası 
tipoloji  eynilik 
vardı. Basırıqlarda özünü göstərən kiçik istisnalar böyük 
əraziyə  yayılmış  protoazər  etnosunun  xarakterik  cəhətlərini  dəyişmək 
iq
tidarında  deyildi.  Hətta  saqa-qamər  boylarının  burada  bir  əsr  davam 
ed
ən  hegemonluğu  da  arxeoloji  kulturda  köklü  dəyişmələrə  səbəb  ola 
bilm
ədi.
 
Onların bir qismi Azaq yaxalarına qayıtdı, qalan hissəsi isə pro-
toaz
ər boylarına qarışdı və onlardan bir sıra yeradları qaldı.  
Koban  kulturu  Güney  Qafqazdan  ged
ən boylarla yaranmışdı.  Bu 
boy
ların Gürcüstan-Azərbaycan sınır bölgələri ilə əlaqəsi son tunc çağında 
z
əif  olsa  da,  Koban  kulturu  daşıyıcılarının  həmin  bölgələrə  geri  axını 
m.ö.VII-VI 
əsrlərdə artdı. Bu çağlarda Qara-dəniz yaxasından doğu yön-
d
ə Kolxida kulturu Araqvi çıyına qədər irəliləyir, həmin çağda Gürcüs-
tanın  güney  bölgələrində  azacıq  da  olsa,  urartu  kulturu  görünür,  doğu 
115 
Yaxud  «Ölk
ə bəyinin kutsal Bozqurd məbədi». Asur çarı III Salmanasarın vaxtında  
(m.ö.IX) 
yaxındakı Allabriya ölkəsinin bəyi «Allabriyalı yanzi Buri-yaş» adlanır.Urmu 
hövz
əsində  Bari-qalası  (Til-Bari,  Bit-Bari)  da  məlumdur
 (
Дьяконов
 1956, 156-
157).
 
116 
Пиотровский,
 1959, 255.  
 
100 
                                                 

bölg
ələrinə isə saqa boyları ilə gələnlər yerləşir.
117 
Görünür, protokartvel 
boylarının formalaşmasında VII-VI əsrlərdəki olaylar mühüm rol oyna-
mışdır. T.
 
K.
 
Mikeladzey
ə görə,
 
Gürcüstanın batısında qədim mənbələrin 
Kolxida kimi qeyd etdiyi 
ərazilər - Çorox-Rion hövzəsi və Kürün yuxarı 
axarında orta tunc çağından formalaşıb, m.ö. IV əsrə qədər davam edən 
avtoxton kulturu zandilli boylara aid edilir.
118
 
Kvemo-Kartlinin q
ədim adı 
Qoqarena (
Γωγαρηνη
) - Quqark  toponimi m.ö.VII 
əsrdə Güney Qafqaza 
g
ələn saqalarla bağlanır.
119
 
Doğrudan da, qoqar (gögər) boyları saqaların 
içind
ə gəlib Borçalı-Axıska bölgələrində oturan batı türk boyu idi. 
Az
ər xalqının etnokulturunda quzey bölgələrin arxeoloji yozumu 
düzgün 
aparılmadığı üçün bu regionun dəmir dövrü abidələri üzərində 
bir az 
geniş dayanmaq lazım gəlir. Bu bölgələrin Quzey Qafqazla əlaqəsi 
tunc dövrü boyunca davam 
etmişdir və m.ö.XI-VII əsrlərdə Koban kultu-
runun 
yaranmasında Güney Qafqaz boylarının təsiri aydın görünür. Gür-
cüstanın  quzey  bölgələri  (Osetiyanın  güneyi,  Svanetiyanın  bir  hissəsi) 
Koban  kulturu, 
batı bölgələri də Kolx kulturu dairəsində idi. Dağıstanla 
bu kultur  dair
əsinə düşən bölgələr arasında əlaqə isə hələ
 
Kür-Araz  kul-
turu  dövründ
ə  vardı  və bu  əlaqə İslamaqədər  davam  etmişdir.  Tuncdan 
d
əmirə  keçid  dövründə  Dağbaş  (İçkeriya),  Muqərqan  (Məhərrəmkənd), 
Karabudaq-k
ənd  və  sair  yaşayış  məskənlərində  ortaya  çıxan  yeni  tipli 
x
əncər, dəmrən, gəm və sair əşyalar Güney Qafqaz kulturunu əks etdi-
rir.
120
 Saqa köçünd
ə bəzi boyların Dağıstanda oturması da mümkün idi. 
Quzey  Qafqazda  m.ö.VIII 
əsrdən başlanan dəmir
 
metalişləmə son-
rakı  əsrlərdə  geniş  vüsət  aldı.  Bu  çağda  Dağıstan  və  İçkeriyanın  güney 
bölg
ələrində yaranmış Qayakənd-Xoroçoy kulturu Şahsəngər,
 
Arkas,
 
Maki, 
Urtsek 
yaşayış  məskənləri  və  Zandak,  Muqərqan,  Yamansu,  Balansu, 
Yalxoy-moxk 
basırıqlarında  qeydə  alınmışdır.  Quzey  Qafqazın  mərkəzi 
v
ə  batı  bölgələrində  müdafiə  divarları  olmayan  və  yalnız  təbii  müdafiə 
relyefli yerd
ə və açıqlıqda salınmış yaşayış məskənlərindən fərqli olaraq, 
Qayak
ənd-Xoroçoy  kulturu  yayılan  ərazilərdə  səngər-qala  tikintisi  VIII 
əsrdən  vardı.
121
 
Buranın  əhalisi  Azərbaycanla  sıx  əlaqədə  olduğu  üçün 
117 
Погребова,
 1984, 34-35.  
118 
Микеладзе,
 1969,  26-27.  
119 
Есаян - Погребова
, 10. 
120 
 
История Дагестана
, 89. 
121
 
 
ИНСК
, 66.  
 
101 
                                                 

dağətəyi terraslarda dəmyə əkinçiliklə yanaşı,
 
çayyaxası ovalıqlarda artıq 
süni suvarma üsulundan da istifad
ə edir, evlər çaydaşı və gildən, Tarqu 
v
ə Urtsekdə isə qala divarları içində tikilirdi.
 
Qızıl-gümüş, mis-tunc əşya-
larla  b
ərabər, artıq dəmir-polad nizə ucluğu, ox dəmrəni, xəncər, digər 
yaraq-yasaq v
ə xış ucluğu, bıçaq-oraq kimi alətlərin hazırlanması, meta-
l
əritmə kürə-sobaları, filiz külçə qalıqları yerli metalişləmə və dəmirçilik 
s
ənətinin  yüksək  səviyəyə  çatdığını  göstərir.  Bu  çağlarda  Arazın 
sağında olan Qaradağ bölgəsində polad adlı protoazər boyunun əldə et-
diyi d
əmir filizi və dəmirişləmə yuxarı bölgələrə yayıldığı üçün «polad» 
sözü  Da
ğıstan  vasitəsilə  protoqafqaz  dillərinə  keçir  və  sonralar  əksər 
Qafqaz etno
slarının folklorunda dəmir kultu ilə bağlı şəxs adlarında geniş 
yayılır.  Güney  Qafqaz  dulusçuluğu  təsiri  ilə  Qayakənd-Xoroçoy  kultu-
runda dulusçuluq 
çarxı və böyük küp çeşidləri ortaya çıxır, lakin burada 
dulusçu, d
əmirçi, toxucu, dabbağ, dülgər sənətləri inkişaf etsə də, m.ö. I 
minilin  ortala
rında əməyin bölünməsinə qədər hələ ev sənətkarlığı səvi-
y
əsində qalmış, ayrıca istehsal sahələri kimi ayrılmamışdı. 
Azaq 
yaxası və Tuna (Don) çayı hövzəsindən qalxıb Böyük Qafqaz 
dağlarını aşan, böyük bir hissəsi də Dağıstandan keçib Azərbaycana girən 
saqa 
boylarının axınları Dağıstanda da xırda boyların birləşməsinə, boy 
birlikl
ərinin «hərbi demokratiya» yaşamına keçməsinə təkan verdi. Xəzər 
yaxalarında  Tarqu,  Kumuq,  Tabasaran,  Kubaçi  bölgələrində  yaranan 
lokal 
kulturların artıq bu çağlardan güney protoqafqaz və batı prototürk 
boylarının  dialektləri  üzrə  formalaşdığını  düşünmək  olar.  Sonrakı 
sarmat 
axınları isə Quzey Qafqazın batı və mərkəzi bölgələrinə nisbətən 
İçkeriya-Dağıstan bölgələrinə zəif sızmalar şəklində olmuşdur ki, bu da 
b
əzi basırıqlarda uzanıq gömmə, güzgü qırığı, sarmat tipli silahlarla üzə 
çıxır. Alban dövlətinin yarandığı m.ö.IV əsrdən İslamaqədərki dövrəcən 
Dağıstan hun, subar, gögər, avar, barsil, azər-xəzər, maskut və sair türk 
etnoslarının müvəqqəti və daimi düşərgələrinə çevrilmiş, burada Tarqu, 
D
ərbənd kimi şəhər-qala, Beləncər, Səməndər, Şamşaxar, Urtsek, Aşağı 
Siqitma, Andrey-aul, 
Əski-yurd, Oxlu, İstisu kimi yaşayış məskənləri sa-
lınmışdır. Artıq İslamın yayıldığı çağlarda ərəb-xəzər ordularının savaş 
meydanına çevrilən bu bölgələrdə m.s.VIII əsrdə Lakz, Tabasaran, Sarir, 
Kubaçi, Kaytak, Kumuq b
əylikləri vardı. Maskut bəyliyi isə Dərbənddən 
güneyd
ə IX əsrə qədər davam etmişdir. Dağıstanda da Quzey Azərbay-
canda 
olduğu kimi, İslamaqədər Alban dövləti boyunca xristian, yəhudi 
dinl
ərini qəbul edən bəzi nax-dağıstan və türk boyları olmuşdur. 
 
102 

Saqa-qam
ər boylarının Azərbaycana qayıdışı bir çöx bölgələrdə iz 
qoymuşdur.  Arxeoloq  S.Yesayan  və  M.Poqrebovanın  birlikdə  yazdığı 
«Zaqafqaziyada  skif  abid
ələri» adlı kitab məhz bu mövzuya həsr olun-
muşdur. Kitabın 20-ci səhifəsində verilən xəritədə aydın görünür ki, bu 
abid
ələrin çoxu Tbilisi-İrəvan
 
arasındakı zolaqda yerləşir.
122
 
Qanıx-Qabırrı 
çayları arasında, Zəngi-Kasax-Arpa çayları və Kürün orta axarları boyun-
ca s
əpələnən bu basırıqlarda tapılan saqa (skit) silah növü və xüsusilə ox 
ucluğu-dəmrənlər,  atçılıq  nəsnələri, «an  üslubu»  ilə  süslənmiş  əşyalar 
t
ək-tük  halda  Abşeron,  Ağcabədi  (Kiçik  kurqan),  Gəncə,  Mingəçevir, 
G
ədəbəy,  Xankəndi  və  Naxçıvanda  tapılmışdır.  Bu  arxeoloji  bəlgələr 
göst
ərir ki,
 
Saqa-qam
ər boylarının qurduğu dövlət-Ellik Kür-Araz arasında 
Göyc
ə
 
gölü  hövz
əsini əhatə
 
ed
ən ərazidə yerləşmişdir.
 
Saqa-qam
ər
 
qoşun-
ları öncə urartuları məhz bu regiondan qovub çıxartmışdı. İndi Ermənistan 
adlanan q
ədim azər yurdunda qurulan Saqa dövləti Herodota görə 28 il, 
Bibliya v
ə asur qaynaqlarına görə isə daha uzun müddət bütöv Asiyanı 
l
ərzəyə  salmış,  yaxın  bölgələrdə  siyasi-inzibati  ərazilərin  dəyişməsinə 
t
əkan vermişdir. 
 
Saqa-q
əmər boylarından Abşeron və Qobustan bölgələrində Şağan, 
Pir
şağa, Pirsaqat adları, quzey-batı bölgələrdə Sakaşen (Şəki), Zaqatala, 
Qımırlı, Qomareti (Dmanisi), Kumıs (Qardabani), Aqsaqa (Axıska) adları 
yadigar 
qalmışdır.  Belə  adlar  Kürün  yuxarı  axarlarında  Alget-çayı, 
Beştaşeni, Borçalı və Allahverdidə iki Qaçağan kənd adında, İrəvan böl-
g
əsində Sakat çuxuru,  Kemrü  və Qəmərli adlarında  da  özünü  göstərir. 
122 
Есаян - Погребова
, 20.  
 
103 
                                                 

Bu 
adı çəkilən yerlərin əksərində saqa basırıqları olduğu kimi, saqalarla 
g
ələn duvan boylarının oturduğu Dvani (Gürcüstan), Dvin
 
(
İrəvan)
 
yaşayış 
m
əskənlərində  də  saqalara  məxsus  əşyalar  tapılmışdır.  Məncə,  axtarılsa 
Qobustan 
yaxınlığındakı Duvanlıdan da belə nəsnələr tapıla bilər. Saqa-
q
əmər çağından yadigar qalan yeradları (Sahatlı, Kəmərli və b.) Güney 
Qafqazda çox 
yayılmışdır. Maraqlıdır ki, «Dədə Qorqud» boylarında adı 
keç
ən Aq-saqa, Şirak düzü, Tuman qalası (Dmanisi), Göycə gölü, xüsusilə 
Qan-Abqaz eli (Abxaziya) bölg
ələrində saqa-qamər abidələri çoxdur. Bu 
dastan
dakı bəzi motivlərin saqa-qamər çağında yaranması şübhəsizdir. 
Saqa dövründ
ən sonra da hun, bulqar, subar, xəzər və sair türk boy-
la
rından başqa, digər dilli etnik boyların Quzey Azərbaycana kütləvi axını 
olmadığı üçün son tunc çağında dialektlər üzrə formalaşmış lokal arxeoloji 
kultur Alban 
çağı boyunca İslamaqədərki dövrəcən yerli zəmin üzərində 
c
əmiyətin inkişafı ilə bağlı müəyyən dəyişmələrlə davam etmişdir. Saqa 
dövru 
basırıqlarda  ölügömmə  əvvəlki  gələnəklə  bükülü  şəkildə  davam 
edir, lakin t
ək-tük hallarda uzanıq gömmə və kremasiya halları da özünü 
göst
ərir. Bu müxtəliflik saqa boylarına qoşulub gələn boylara aid basırıq-
larda  daha 
qabarıqdır. Belə ki, Kiçik kurqan, Dvani, Abşeron basırıqları 
bükülü gömm
əni əks etdirirsə, Mingəçevir, Sarıtəpə (Qazax) və Qabırrı-
Qanıx
 
çayları arasındakı basırıqlarda uzanıq gömməyə
 
rast g
əlmək
 
olur.
123 
Xaçınçay  yaxasındakı  hündür  kurqanaltı  basırıqda  4  skeletdən  birinin 
uza
nıq, üçünün isə oturaq şəkildə olması burada gəlmə boy və ya əsgəri 
d
əstə başçısının üç qulluqçu və ya əsirlə dəfn olunduğunu bildirir. Daha 
çox sad
ə torpaq basırıqlarda üzə çıxan uzanıq gömmə, qırmızı zoomorfik 
formalı qablar, tunc və dəmir silahlar, qızıl, gümüş və tunc bəzək, tökmə 
tunc 
damğalar ilə yanaşı, saqa dəmrənləri göstərir ki, saqa axını ilə bura 
müxt
əlif etnik kulturlu boylar da gəlmişdir. Kollektiv basırıqda oturaq 
gömül
ən  bükülü  qoyulmuş  ölüyə  qurban  verilənlərdir.  Belə  basırıqlar 
(3-27 
arası) ən çox İrəvan bölgəsində üzə çıxmışdır. «Kurqanlı və kurqan-
sız basırıqlar əvvəlki proporsiya ilə davam edir; ölügömmə əsasən bükülü 
haldadır, lakin  azbükülü və uzanıq formalar da vardır».
124
 
 
T. S. Xaçatryana gör
ə, Güney Qafqazda tam və yarımçıq kremasiya 
m.ö. II minild
ən bəlli olsa da, az yayılmışdır.
125
 
Ümumiy
ətlə, m.ö.XV-VI 
əsrlər
 
boyu Az
ərbaycanda ölüyandırma adətinə nadir hallarda rast gəlmək 
123
 
Есаян - Погребова
, 21-37. 
124 
Погребова, 1984, 28.  
125 
Хачатрян, 1975, 95.  
 
104 
                                                 

olur.
126
 Alban
 
dövründ
ə artıq tək-tək basırıqların içində tonqal
 
qalanma
sı, 
sonra  ölünü  külün  üstün
ə yenə də əvvəlki kimi bükülü qoyulması adəti 
ortaya 
çıxır.
127
 Eyni v
əziyət Göycədən batıda Misxana çayının sol yaxasın-
dakı Loruqala basırığında özünü göstərir, burada kremasiya və bükülü 
gömm
ə vardır.
128
 Görünür, z
ərdüşt inancı (ölünü torpaqdan ayırma) Atro-
patend
ə küp basırıqların ortaya çıxmasına səbəb olduğu kimi, artıq m.ö.VI 
əsrdən
 
İrəvan-Alban
 
torpa
ğına da gəlib çıxmışdı. Mingəçevir küp qəbirləri 
buradakı basırıqların üçdə birini təşkil edir.
129
 
Bel
ə küp basırıqlar Mingə-
çevir
ə yaxın Yevlax, Xaldan, Zaqatala, Şəki, Qax, İsmayıllı rayonlarında 
olduğu kimi,
 
Qazax,
 
Qarabağ, Laçın,
 
Ağdaş-Ucar, Muğan və Naxçıvanda 
da 
tapılmışdır. Maraqlıdır ki, Güney Qafqaz ölkələrində küp basırıq yayıl-
dığı halda Quzey Qafqazda görünmür. Deməli, bu gələnək güney ölkələr-
d
ən gəlmişdir.
 
Quzey Az
ərbaycanda küp
 
v
ə saxsı təknə basırıqları kənar 
etnik 
boyların  deyil,  protoazər  boyları  içində  atəşpərəstliyi  təbliğ  edən 
maqların fəaliyətinin nəticəsiydi. Eyni durum sonrakı çağlarda xristianlı-
ğı qəbul etmiş albanların xristiansayağı torpaq, daş qutu və daş sənduqə 
basırıqlarında  uzanıq  və  əlləri  sinədə  çarpaz  şəkildə  gömmə  adətinin 
yayılmasında  özünü  göstərir.
130
 H
ər  halda,  küp  basırıqla  yanaşı,  Yaloylu-
t
əpə kulturu adlanan abidələrdə bükülü gömmə gələnəyi davam etmişdir, 
h
ətta küp-təknə basırıqların çoxunda bükülü gömmə gələnəyi uzun müd-
d
ət saxlanmışdır. 
Protoaz
ər boylarının basırıq kulturunda bükülü gömmə ilə yanaşı 
bir neç
ə etnik atributlar vardır ki, onların üzərində dayanmaq lazım gəlir. 
Bunlardan biri kurqan kulturudur, biri 
atlı gömmə, biri basırığa bağa və 
kasa qoyma, biri 
daş heykəl, biri də riton-ayaqdır. Bu atributların hamısı 
Az
ərbaycanda ortaya çıxandan sonra ətraf bölgələrə yayılmışdır. Kurqan 
kulturu 
çeşidli əlamətlərə malikdir, onun ətrafına dik daşların dairəvi dü-
zülm
əsi - kromlex
 
ad
əti hələ Kür-Araz kulturundan əvvəl dairəvi evlərlə 
bağlı
 
yaranmışdı.
131
 
Kromlexli 
basırıqlar son tunc
 
çağında
 
Güney  Qafqazda 
126 
Погребова, 1984, 29.  
127
 
Халилов, 1984, 74-75.  
128 
Деведжян, 1981, 61. 
129 
Газыйев,
 
1960,
 
7;  M. N. Poqrebova 
yazır
 
ki,
 
Gürcüstanın batı bölgəsində
 
üz
ə çıxan 
qabda ölü 
basdırmaq gələnəyinin bu ərazidə qədim yerli kökü olmuşdur (Погребова, 30).
 
130 
Эюйцшов,
 1986, 122-123.  
131 
Мартиросян, 1954, 46. 
 
 
105 
                                                 

geniş yayılmışdır.
132
 Öl
ənin o dünyada da dairəvi evdə yaşaması inamı ilə 
yaranmış  kromlex  adətinin  artıq  dairəvi  evlər  tikilməyən  çağlarda  da 
davam  etm
əsinə  səbəb  məhz  «səbəbi  unudulmuş»  vərdişin  etnik  gələnək 
atrubutuna  çevrilm
əsidir.  Azərbaycanda  son  tunc-erkən  dəmir  çağından 
atlı basırıq gələnəyi (Şahtaxtı, Marlik-təpə, Yeni Bayazid, Loruqala) for-
malaşmışdı. Burada bəzi kurqanlarda çoxlu sayda atın qurban verilməsi 
(
Sarıçoban kurqanı -16, Borsunlu - 8) ölən şəxsin böyük nüfuz sahibi və 
varlı olmasından xəbər verir. Əlbəttə, Altaya gedən saqa boynun daha 
çox 
ilxıya, ölən bəyin isə böyük nüfuza malik olması Arjan kurqanında 
(m.ö.VIII-VII 
əsr) 160 at qurbanı ilə ortaya çıxır.Vaxtilə atlı basırıq etnik 
atributu  il
ə  Azərbaycandan  gedən  saqa-qamərlərin  qayıdışı  m.ö.VII-VI 
əsrlərdə atlı basırıq gələnəyinin daha geniş yayılmasına səbəb oldu və bu 
ça
ğacan belə gələnəyi olmayan Gürcüstana da keçdi.
133
 
 
Basırığa bağa (tısbağa)
 
qoyulması gələnəyi hələ prototürk çağında 
yaranmış bağa kultu ilə bağlı idi və prototurk uruqlarının əksəri deyil, bir 
qismi buna 
tapınırdı. Möhtəşəm qədim türk yazılı daşlarını bağa heykəli 
üz
ərində dikəldən, bu inamı Altaya aparıb Türk xaqanlığını quran boyla-
rın əcdadı Azərbaycandan getmiş doğu prototürklər idi. Ata yurdda qalan 
b
əzi protoazər boyları da bağanı basırığa qoyur və bu gələnəyi Alban ça-
ğı boyunca davam etdirir. Ölənin başına yaxın kasa qoyulması da qədim 
dünyagörüşlə bağlı olub, minillər boyu davam etmişdir. İlk dəfə Güney 
Az
ərbaycanda m.ö.XI-IX əsrlərdə yaranan at, qoç və digər heyvan başlı 
riton-ayaq içki qa
bı buradan Quzey Qafqaz və Orta Asiya (Koykırılqan-
kala) istiqam
ətində yayılmışdır. Basırıq yanında dikinə qoyulan daş adam 
heyk
əllərin də ilk örnəkləri Azərbaycan (Qobustan), Güney Azərbaycan 
v
ə  Doğu  Anadoluda  (Hakkari)  tapılmış,  bu  gələnək  Alban  çağında  da 
davam 
etmişdir.
134 
 
Buradan ged
ən prototürk boyları bu adəti bütöv bozqır 
kulturuna çevir
mişlər. «Ölənin görkəmini əks etdirən» daş heykəlin bası-
rıq yanında qoyulması haqqında çin qaynaqları da məlumat verir.
135
 
Gö-
ründüyü kimi, at-
bağa, kurqan-kromlex, kasa-ayaq, daş heykəl və başqa 
etnik 
basırıq  atributlarını  Altaya  və  Azaq  yaxalarına  daşıyan  prototürk 
boyları bu gələnəkləri minillər boyu mühafizə etmişlər.  
132
 
Погребова, 1984, 28. 
133 
Мартиросян, 1954, 98;  Погребова, 1984, 30. 
134
 
Мурадова, 1979, 37; Халилов, 1984, 66. Belə bəngüdaşlardan IV Bitikdə danışılır.  
135 
ПСДК, 282. 
 
106 
                                                 

Prototürkl
ər  eneolit  çağından  basırıqları  yaşayış  yerindən  qırağa 
çıxarmış, ölünü bükülü-qıvrılmış şəkildə basırığa qoyub, üzərinə qırmızı 
qan  r
əmzi kimi  oxra səpmişlər.Azərbaycanda Xalaf,  Ubeyd,  Kür-Araz 
kulturu v
ə sonrakı çağlar boyunca davam edən bükülü basırıq insanın ana 
b
ətnində olduğu vəziyətdə o dünyada yenidən doğulacağı inamı ilə bağlı-
dır. Bükülü hal Alban çağında davam etdiyi kimi, Güney Azərbaycanda da 
T
əpə-Sialk III kimi abidələrdə qabarıq əks olunmuşdur. R. Daysona görə, 
Urmu 
yaxasında 10 kultur təbəqəli Hasanlu abidəsinin m.ö.XII-XI əsrlərə 
aid IV 
qatında özünü göstərən bükülü basırıq əvvəlki ənənəni davam et-
dirmişdir.
136
 
 
Prototürk 
boyları  bu  gələnəyi  getdiyi  yerlərə  aparmışlar. 
Türkm
ənistanda (Anau, Moncuqlutəpə, Qaratəpə, Namazqatəpə) bükülü 
basırıq eneolit çağından bəllidir.
137 
 
Saqa-qam
ər bükülü basırıqları Quzey 
Qafqazda  da  özünü  göst
ərir.
138
 
İbn Fədlanın təsvir etdiyi xəzər xaqanla-
rının basırığı saqa bəylərinin basırıq gələnəyini təkrar edir.
139
 
 Göründüyü kimi, Az
ərbaycanda erkən dəmir dövrü basırıq kulturu 
yeni çalarlar qazansa da, 
əvvəlki gələnək itməmişdir. Arxeoloji qaynaqlar 
minill
ərlə  davam  edən  etnik  atributları  əks  etdirdiyi  üçün  Azərbaycan 
əhalisinin tərkibində gəlmə yad ünsürlərin cüzi olduğunu göstərir. Saqa-
qam
ərlərin Azərbaycana axınını sonralar təkrar edən hun, subar, bulqar, 
x
əzər və sair boylar da protoazərlər kimi türk etnosları olduğu üçün bura-
nın arxeoloji kulturunda qabarıq dəyişiklik olmamışdır. Quzey bölgələrdə 
yaşayan qafqazdilli boylar Kür-Araz kulturu çağından protoazər boyları 
il
ə  eyni  mədəni  mühitdə  olduğundan  hər  iki  etnosun  yaşam  tərzi  oxşar 
inkişaf zəminində təşəkkül etmişdir. Sasanilər çağında Xəzərboyu zolaqda 
m
əskunlaşan əhalinin
 
bir
 
qismi bura köçürül
ən irandilli boylarla qarışmış, 
ərəb istilası dövründə Azərbaycana köçürülən azsaylı ərəblər isə bir-iki 
n
əsildən sonra assimilyasiya olunmuşlar.  Saqa-qamər dövründə Quzey 
Az
ərbaycanda iki etnos - əksər bölgələrdə azər, quzey bölgələrdə isə gü-
ney v
ə doğu protoqafqaz boyları vardı. Lakin Güney Azərbaycanın güney
 
v
ə
 
güney-
doğusunda artıq protoazər boyları ilə yanaşı, pers
 
v
ə
 
dig
ər iran-
dilli boylar, güney-
batısında isə samidilli boylar məskunlaşmışdı. 
Saqa-qam
ər  çağından  sonra  Quzey  Azərbaycanda  çoxlu  bəyliklər 
ortaya 
çıxdı. Əhəməni dövləti dağılandan sonra isə alban bəylərinin baş-
136 
Халилов, 1984, 56; Гашгай, 1993, 18.  
137  
Энеолит СССР, 20. 
138
 
Виноградов, Дударев, Рунич, 1980,184-199. 
139 
İbn Fadlan, 77. 
 
107 
                                                 

çılığı ilə burada Alban dövləti quruldu, lakin bu dövlətə Selevkilərdən 
asılı olan batı bölgələrdə yaşayan subar, qaşqay, ərmən, gögər və digər 
protoaz
ər boyları daxil edilmədi. Güneydə isə Kiçik Mada kimi tanınan 
ərazilərdə müstəqil siyasət yürütməyə çalışan Atropaten dövləti yarandı 
v
ə müəyyən çağlarda bu dövlətin İrəvan və Gögər-Borçalı ərazilərinəcən 
hökmü yürüdü.  
Bu 
çağlarda Atropaten və Alban bölgələrində böyük şəhərlər salın-
dı, məbədlər tikildi. Quzey bölgələrdə bişmiş kərpicdən tikilən bəzi ev-
l
ərin damı kirəmitlə örtülürdü. Bütöv Azərbaycanda şəhərləşmə dövrü baş-
lan
mışdı,  sənətlər  inkişaf  edir,  ticarət  qaydaya  düşürdü,  artıq  Alban 
çarlarının yerli gümüş sikkələri dövrəyə buraxılmışdı.
140
 
Burada s
ənətkar-
lıqla yanaşı, maldarlıq və əkinçilik də inkişaf edirdi, təsərrüfat üçün yeni 
olan 
pambıq becərmə sahəsi ortaya çıxırdı.
 
Atropaten-Alban 
çağından  İslamaqədərki  dövrlər  Selevki,  Ərsaq, 
Sasani,  X
əzər,  Bizans,  Rum  və  Ərəb  dövlətlərinin  Azərbaycanla  bağlı 
apardığı siyasət, dövlətlərarası müharibələrə azər boylarının cəlb olunma-
sı  haqqında  yazılı  qaynaqlar  olduğundan  arxeoloji  bəlgələr  üzərində 
geniş dayanmağa ehtiyac yoxdur, sonrakı bölmələrdə yeri gəldikcə bəzi 
arxeoloji  faktlardan  istifad
ə  olunacaqdır.  Lakin  burada  doğuya  gedən 
prototürk 
boyları  və  Ata  yurd  problemi  ilə  bağlı  arxeoloji  qaynaqların 
verdiyi  m
əlumatı  gözdən  keçirməyə  ehtiyac  vardır.  Prototürkləri  Altay 
dil  ail
əsinə  bağlayan  tədqiqatçılar  türklərin  Atayurdunu  Mərkəzi  Asiya 
bölg
ələrində  yerləşdirmək  istəyirlər. Ona  görə  də  Monqolustanın  quzey 
v
ə quzey-batı bölgələrindən tutmuş Minusinsk çökəkliyində, Altay-Sayan 
bölg
ələrində, Yeniseyin orta və yuxarı axarlarında, bir sözlə, qədim türk 
ya
zılarının ortaya çıxdığı və doğuda erkən orta əsrlərdə Türk bəylikləri-
nin, Türk 
xaqanlığının yarandığı ərazilərdə, xüsusilə Güney Sibirdə orta-
ya 
çıxan arxeoloji kulturu ötəri də olsa, gözdən keçirək. 
Baxmayaraq  ki,  Güney  Sibird
ə neolit çağı Azərbaycandan 4 minil 
sonra 
başlanır, hətta həmin dövrə aid də arxeoloqların axtarışı cəmi bir 
basırıq, bir yaşayış məskəni və bir neçə düşərgə ortaya çıxarda bilmişdir. 
Burada  eneolit  dövrü  d
ə  (m.ö.XXV-XVIII  əsrlər)  Azərbaycan  və  Orta 
Asiyaya nisb
ətən çox gecikmişdi və yalnız bu çağda  Minusinsk ovalıq-
larında  maldar  Sibir  boylarının  məskunlaşması  ilə  Afanasyevo  kulturu 
başlayır. Neolit dövründə yerli Sibir uruqlarının maldarlıqla məşğul olma-
140 
Бабаев,
 1990. 
 
108 
                                                 

dığı arxeoloji ədəbiyatdan məlumdur. Güney Sibirə də maldarlığı afanas-
yevolular 
hazır  şəkildə gətirmişdi. Afanasyevo  kulturunun  Altayın  batı-
sında  formalaşıb  Minusinsk  çökəkliyinə  gəldiyini  deyən  tədqiqatçıların 
bir qismi bu kulturu 
daşıyanların arxeoloji və antropoloji (avropoid) əla-
m
ətini əsas götürüb, onların Volqa-Ural arasından gəldiyini iddia edirlər. 
Afanasyevo kulturu A.
 
O. Okladnikova gör
ə, Sibir mühiti üçün yad idi.
141 
 
Ətraf  bölgələrin  əhalisi  qarışıq  və  monqoloid  olduğu  halda,  gəlmələrin 
avropoid  ol
ması,  yerli  uruqların  ovçuluqla,  gəlmələrin  isə  maldarlıqla 
m
əşğul  olması  faktlarını  nəzərə  alan  və  gəlmələrin  Orta  Asiya  mənşəli 
oldu
ğunu istisna etməyən S.V. Kiselyev bu miqrasiyanı Altayın dağlıq və 
ovalıq bölgələrindən Yeniseyə və Monqolustan çöllərinə keçdiyini qeyd 
edir.
142
 
Afanasyevo kulturu III minilin sonu II minilin 
əvvəllərində Güney 
Sibird
ə düşərgələr salmış varlı-kasıb bölgüsü olmayan heyvandar uruqla-
rın çayqırağı ovalıqlarda buraxdığı kurqanlardakı eyni qaydalı basırıqlar-
da 
aydın görünür.Tək və kollektiv (8-ə qədər) basırıqlarda silah və əmək 
al
ətləri deyil, yalnız üzərindəki taxma bəzək əşyaları ilə dizi bükülü və 
arxa
sı üstə uzanıq, oxralı  skeletlərin yanında saxsı və taxta qablar qoyul-
muşdur. Basırıq nəsnələri göstərir ki, afanasyevolular ağac və mis, qızıl-
gümüş metalişləmə sənətini bilirdi. Sonralar uruq başçılarına aid böyük 
kurqanların yaranması burada sosial gəlişmənin reallaşdığını göstərir. 
Afanasyevo  kulturu 
yayılan  ərazilərdə  sonralar  Okunyevo  kulturu 
görünm
əyə başlayır və arxeoloqlar 35 il öncə müəyyən edilən bu kulturun 
daşıyıcılarını Sibirin batı ərazilərindən gələn protosamodi boyları olduğu-
nu 
düşünürlər.  Afanasyevoluların  maldar  avropoid,  okunyevoluların  isə 
əsasən ovçuluqla məşğul olan qarışıq monqoloid olması və fərqli basırıq 
kulturu 
bunların arasında genetik əlaqə olmadığını göstərir. Lakin sonra-
lar  bu  iki  etnik  qrup 
arasındakı fərqlər azalır, bir-birinə qovuşan boylar 
qarşılıqlı asimilyasiyaya uğrayır. Bunlar yaşayan bölgələrin orta qurşa-
ğında artıq Andronovo kulturu görünməyə başlayır. Okunyevo kulturu 
yu
xarı  bölgələrdə  m.ö.XIII  əsrə  qədər,  güney  bölgələrdə  isə  Qarasuk 
kulturu 
çağına qədər (m.ö.XI) davam edir. Güney Sibirin, xüsusilə Sayan 
dağları ilə əhatə olunmuş Yenisey vadilərinin əlverişli təbii şəraiti, bol ot-
laqlar, 
yuxarılarda alp çəmənliyi, buradakı filiz yataqları müxtəlifdilli et-
141 
КСИИМК,
 1941, 
вып. 
9.  5-14.  
142 
Киселев
 1951. 
 
109 
                                                 

nosla
rı çəkib Minusinsk çökəkliyinə gətirirdi, gələnlər də burada bir-bi-
rin
ə  qarışırdı.
 
Tunc  dövründ
ə  Mərkəzi  Asiyanın  qərb  bölgəsi  «Tuva  və 
Xakasda avropoid irqin xüsusi növü olan braxikran tipi 
formalaşırdı».
143
 
 
Əvvəllər  Andronovo  kulturunun  Yenisey  hövzəsində  yarandığını 
güman edirdil
ər, çünki bu kultura aid bəlgələr ilk dəfə burada tapılmışdı. 
Lakin 
qıpçaq çölü tədqiq olunduqca həmin fikir dəyişdi
 
v
ə
 
Minusinsk ova-
lığının quzeyi Andronovo kulturunun ən az yayıldığı, həm də bu kulturun 
ən doğu lokal bölgəsi
 
olduğu aydınlaşdı. Bu maldar-ilxıçı boyların kurqan-
ları adətən otlaq
 
yerl
ərində üzə çıxır.
 
Yeniseyd
əki Andronovo kurqanların-
da  kromlex, 
daş qutuda bükülü gömmə gələnəyi eynən Azərbaycandakı 
basırıqları təkrar edir. Bəzən Orta Asiyanın çöl zolağındakı Andronovo 
kulturunu ari b
oylarına aid etməyə cəhd edirlər,
 
lakin bunun «ari (hindiran) 
tayfa
larına aid olmadığını» söyləyənlər də var.
144
 
 
Batı Sibir və Altay çöl-
l
ərindən keçib m.ö. XIV-XIII əsrlərdə Minusinsk ovalığına girən andro-
novolular burada Qarasuk kulturu dövrün
əcən üzdə idi.
145
 
 
Andronovo kulturuna 
oxşayan və antropoloji cəhətdən okunyevlilərlə 
eyni  olan 
boyların əsasən Minusinsk ovalarında məskunlaşdığı yerlərdə 
for
malaşan Qarasuk kulturu Dağlıq Altay, Tuva və Monqolustanda yayıl-
mamışdı. Qarasuk kulturu çağında (m.ö. XI-VII) Minusinsk ovalığında 
tuncdan 
hazırlanan əşyalar xeyli çoxalır. Bu kulturun yaranmasında iki 
braxikefal  etnosun 
iştirak etməsi kromlexlərin andronovo sayağı dairəvi 
v
ə  dördkünc  düzülməsində,  ölünün  həm  ayaqları  yarımbükülü  uzanıq, 
h
əm  də  tamam  uzanıq  qoyulmasında  özünü  göstərir.  Basırıq  inventarı 
içind
ə qab, çoxlu bıçaq ağzı, ölənin daşıdığı və geyiminə taxılan bəzək 
əşyaları vardır.
146
  
Minusinsk 
ovalığında m.ö.VIII-III əsrlərdə yayılan Taqar kulturu bu 
çağlarda digər regionlarda özünü göstərən «saqa» kulturu ilə yaxınlıq təş-
kil edir. B
əzi arxeoloqlar Taqar kulturunu VI-V əsrlərə aid edirlər.
147
 Taqar 
143 
Алексеев - Гохман, 42. 
144
 
Сарианиди, 1977, 149;  Гамкрелидзе - Иванов, 918. 
145 
Вадецкая 1986, 47;  Andronovo basırıqları Aşpıl gölü, Kadat, İnqol (İn-göl), Ujur, 
Orak, Qarasuk, Bateni, Yarki, Erba 
çayı, Tepsey təpəsi və sair yerlərdə aşkar olunmuş-
dur. 
146 
Мартынов, 
1982
,
 104-106
.
 
147  
Вадецкая,
 1986, 79;
 
Əslində  isə  Karasuk  kulturu  üzərində  formalaşan  Taqar 
kulturu  m.ö.XI-I 
əsrlər  boyu  müəyyən  mərhələlərlə  davam  etmişdir 
(Боковенко,
 
2000, 519) 
 
110 
                                                 

kulturunda Az
ərbaycanın güney bölgələrində atçılıqla bağlı yaranmış at 
şəkilli əşyalar,
 
eyni yüy
ən-gəm tipləri görünməyə başlayır və «añ üslubu» 
geniş yayılır.
  
Son  tunc-erk
ən dəmir çağlarında Mazandaran və Luristan 
abid
ələrindəki atçılıq nəsnə tiplərini təkrar edən Taqar kulturu daşıyıcı-
ları  atdan  istifadə  etsələr  də,  atçılıqla  məşğul  olmurdular,  həm  də  «añ 
üslubunda» ayaqla
rını altına yığmış maral motivi Yeniseydə yalnız m.ö. 
V 
əsrdə ortaya çıxır.
148 
Bu  s
əbəbdən onlar birbaşa Azərbaycandan gələn 
boylardan deyil. Sad
əcə, taqarlıların artıq o dövrlərdə Altayda olan sa-
qalarla 
alış-veriş əlaqəsi ola bilərdi. Öncə cüzi monqoloid cizgili avropo-
id tip kimi görün
ən taqarlılarda bu cizgilər sonralar artır.  
A.  Q.  Kozintsev 
yazır ki, «taqarlı antropoloji tipi Altay (sak)  və 
Qazaxstan  (afanasyevo-andronovo)  tipl
ərinə  yaxındır».
149
 
V.V.
 
Bunak  is
ə 
afanasyevo-andronovo  kulturu 
daşıyıcıları ilə müasir türkmən-azər boy-
ları arasında antropoloji baxımdan yaxınlıq görür.
150
 
Ümumiy
ətlə, taqarlı-
ların  etnik  mənşəyi  çox  dolaşıqdır;  yarımqazma  və  yerüstü  daxmalarda 
yaşayan,  maldarlıq  və  primitiv  əkinçiliklə  məşğul  olan,  boy  başçılarına 
böyük kurqanlar quran, t
ək və çoxlu kollektiv basırıqlarda ölünü uzanıq 
göm
ən, tərkibində həm antropoloji, həm də basırıq müxtəlifliyi olan bu 
boyları  da  vahid  etnik  toplum  saymaq  çətindir.  Bu  da  mümkündür  ki, 
Taqar  kulturu 
çağında Qazaxıstandan dalğa-dalğa keçib Yenisey yaxa-
sına gələnlər buradakı boylara qarışmışdır. Hun çağına (m.ö.
 
III)  q
ədər 
davam ed
ən Taqar kulturu Kemerova bölgəsində miladacan yaşadı.  
Hunların çağında Minusinsk ovalığında yeni tipli Taştık kulturu or-
taya 
çıxır. Basırıqda ölüyandırma adəti görünür, ölənin maskası düzəldilir, 
m
əişətdə  çin  əşyaları  artır.  Hun  çağına  qədər  müəyyən  ehtimalla  Orta 
Yenisey çöll
ərində prototürk arxeoloji kulturuna bənzər m.ö. XXV-XVIII 
əsrlərin Afanasyevo kulturunu saymaq, Andronovo kulturunu (m.ö. XIII-
XI) is
ə yaxın hesab etmək olar. Bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, hər 
iki kultur yerli m
ənşəli olmayıb, batıdan gəlmədir və bunları gətirənlərin 
is
ə doğu prototürk boyu və ya prototürklərlə sıx kontaktda olmuş başqa 
etnos 
olması  aydın  deyil,  hələlik  bu  məsələ  açıq  qalmışdır.  Hunlardan 
asılı olan bu bölgələrdə türk boylarının sonralar oturduğunu da düşünmək 
148 
Членова
 
,
1981, 80-93. 
149 
Козинцев,
 1977, 67. 
150
 
Бунак,
 1956, 103. 
 
111 
                                                 

olar. Eyni durum Monqolustanda da özünü göst
ərir, hun çağına qədər bu-
rada prototürk arxeoloji kulturu 
sayıla biləcək bəlgəyə rast gəlmək olmur.  
Batı Monqolustanda ilk tunc alətlər Afanasyevo kulturunun gəlişi 
il
ə göründü. «Monqolustanda tunc əşyaların yayılması m.ö. II minilliyin 
yarısından sonra başlandı».
151
 
Bu da Qarasuk kulturu il
ə bağlı idi. Mon-
qo
lustanın batı və quzey-batı bölgələrində görünməyə başlayan ilk kur-
qanlar Altay-Sayan arxeoloji kulturu il
ə eyni olub, m.ö. I minilin əvvəlində 
burada  d
əmir  dövrünə  keçid  çağlarına aiddir.  Çandaman  dağında  dəmir 
dövrü 
qazıntılarında (m.ö.VII-VI) tapılan qafatasılar avropoid irqə məx-
sus olsa da, 
artıq onlarda monqoloid cizgilər görünürdü.
152
 
Monqolustan-
da iki böyük etnik toplum olan xunnu v
ə dunxu boybirləşmələri m.ö.V-
III 
əsrlərdə  formalaşmışdı.  Görünür,  hun  çağına  qədər  Monqolustanın 
quzey v
ə quzey-batı bölgələrində qabarıq şəkildə prototürk izi olmayıb. 
İlk doğu prototürk abidələri m.ö. VIII əsrdən başlayaraq, Tuva əra-
zisind
ə Aldıbel və Saqlıda qabarıq şəkildə üzə çıxır. Xemçik çayının Ye-
nisey
ə qovuşuğunda erkən saqa çağına aid yaranmış Aldıbel kulturu  təmiz 
prototürk xarakteri 
daşıyır. Burada bir-birinə söykənən iki dairəvi kurqan 
altında 1-dən 7-yə qədər basırıqlar yayılıb. Tək daş qutuda və ya kəsmə 
ağac basırıqda əsas şəxs ortada sol böyrü üstə bükülü gömülmüşdür. Ba-
sırıq inventarı içində qab, yüyən və sair atçılıq nəsnələri, güzgü, xəncər, 
«an üslubu» il
ə süslənmiş əşyalar vardır. Uyuk dərədə Arjan kurqanı isə 
(m.ö.VIII-VII 
əsr)  böyük  elbəyin  basırığıdır  və  burada  160  at  qurban 
verilmişdir. Aldıbel kulturunun yerində m.ö. V-III əsrlərdə Saqlı kulturu 
formalaşmışdır.
153
 
Burada  da 
ətrafı  dairəvi  tikili  daş-torpaq  kurqanda 
kollektiv 
basırığa  və  «an  üslublu»  yüksək  zövqlü  sənət  əsərlərinə  rast 
g
əlmək olur. 
Doğu prototürk arxeoloji qaynaqları ilə bağlı bu qısa xatırlamada 
aydın olur ki, prototürk etnosunun ilkin Ata yurdunu Mərkəzi Asiyada 
yerl
əşdirməyə  arxeoloji  əsas  yoxdur.  Əsl  prototürk  arxeoloji  kulturu 
Alta
yın batı bölgələrinə m.ö. I minilliyin başlarında gəlib çıxmışdı, bu-
nun ilk nümun
ələrini Tuva ərazisində izləmək olur. Daha erkən çağlarda 
Güney Sibir
ə gələn Afanasyevo və Andronovo kulturu prototürk emiq-
rantların ilk doğu kultur çevrəsindən çıxan başqa dilli etnoslar ola bilər. 
151 
АЗА, 248. 
152 
Eyni qaynaq, 249-250. 
153
 
Грач, 1983, 248. 
 
112 
                                                 

Paleolit 
çağından  İslamaqədərki  dövrəcən  nəzərdən  keçirdiyimiz 
davamlı  arxeoloji  qaynaqların  qırılmayan  gələnəklər  ardıcıllığı  ilə  bir-
birin
ə bağlı yerli evolyusiya zənciri, bu qaynaqların verdiyi ardıcıl bəlgə 
toplusu 
aydın göstərir ki, prototürk etnosunun yarandığı region, ilkin Ata 
yurdu 
İkiçayarası  ilə  Orta  Asiya  arasında  olan  ərazidir.  Azərbaycandan 
Orta Asiyaya keçib oradan 
ətraf bölgələrə yayılan doğu prototürklərin ilk 
böyük 
miqrasiyası  m.ö.  IV  minilliyin  ortalarında,  ikinci  böyük  miqra-
siyası isə m.ö. II minilliyin ortalarında baş vermişdir. Altay dil ailəsi ilə 
eyni kultur dair
ədə yaranan doğu prototürklərin ikinci Ata yurdu Mərkəzi 
Asiyada  deyil,  Orta  Asiya  il
ə Altay Arasında formalaşa bilərdi. Bu miq-
rasiyalarda  körpü  olan  Türkm
ənistan  ərazisi  isə  ilkin  Atayurdun  doğu 
sınırına yaxın idi.  
*
     
*
     
*
 
Bura  q
ədər  deyilənlər,  Azərbaycan  və  qonşu  Dağıstan-Gürcüstan, 
Türkm
ənistan, İkiçayarası, Anadolu arxeoloji qaynaqlarının verdiyi bilgi 
aydın göstərir ki, Azər xalqının formalaşdığı region prototürk etnosunun 
yaşadığı İkiçayarası-Qafqaz-Orta Asiya arasındakı ərazilərdir. Bu region 
daxilind
ə Quruçay kulturu ən qədim və dünyada ən uzunömürlü arxeo-
loji  kultur  olub,  ilkin  antropogenez  dair
əsinə düşür. İlk davamlı yaşayış 
m
əskəni olan Azıxda ilk ocaq qalıqları 400-350 min il öncəyə aiddir, bu-
rada  ç
ənə  sümüyü  tapılan  azıxantrop  «xanım» 350 min  il  əvvəl  həmin 
ocaq 
qırağında  qızınmışdır.  Burada  mustye  çağında  Tağlarda  40  min  il 
davamlı yaşayış olmuşdur. Üst paleolit çağında hələ yenicə Homo sa-
piens 
şəklini  almağa  başlayan  insanoğlu  dünyada  ilk  basırıq  kulturunu 
Urmunun  güney-
batısında  Şanidar  mağarasında  gerçəkləşdirmişdir.
 
İlk 
d
əfə qoyun bu bölgədə ev heyvanına çevrilmişdir. İlk qoyunçuluğun da 
burada yaranma
sı ehtimalı böyükdür. Ön Asiyada ən qədim böyük saxsı 
qab  Az
ərbaycanda (Gənci-dərə)  tapılmışdır.Azərbaycan Ön Asiyada ilk 
əkinçilik mərkəzlərindən biridir. Süni suvarmanın tarixi burada çox qə-
diml
ərə  gedib  çıxır.  Eneolit  çağında  Azərbaycanın  ən  ucqar  güney  və 
quzey  bölg
ələrində  çəkilmiş  kanal-arxlar
 
Araxtu
 
(Sumer),
 
Arıxlı  (Borçalı) 
adını daşıyır. 
Xasun v
ə Xalaf kulturu prototürk uruqları içində yaranıb ətraf böl-
g
ələrə  yayılmışdır.  Xalaf  kulturu  üzərində  yaranan  Samara  və  Ubeyd 
kulturu  D
əclə yaxalarında yaşayan prototürklərə məxsusdur. Bu kultur 
yaranandan  sonra  K
əngər  (Bəsrə)  körfəzi  yaxalarına  gələn  yeni  etnos 
burada sumer 
adı ilə, onlardan sonra İkiçayarasına gəlib subar ərazisində 
 
113 

m
əskunlaşan samilər də akad adı ilə tanındı. Yuxarı çəkilməyə  məcbur 
qalan  prototürk  k
əngər-subar boyları Ubeyd kulturunu burada gəlişdirdi 
v
ə  bu  kultur  Azərbaycanın  iç  bölgələrinə  yayıldı.  Arxeoloji  qaynaqlar 
göst
ərir ki, Ubeyd kulturu çağında formalaşan bükülü basırıq gələnəyi 
Az
ərbaycanda  İslamaqədər  davam  etmişdir.  Prototürk  sınırları  dışında 
oturan etnoslarda is
ə (sumer, elam, het) bu gələnək görünmür. 
Eneolit 
çağında Azərbaycanın əksər bölgələrində məskunlaşma ol-
muşdur. Bölgələr arasındakı əlaqə lokal dialektlərin yaxınlaşması, proto-
türk  dilinin  sistem
ə  düşüb  inkişaf  zirvəsinə  çatmasına  səbəb  olmuşdur. 
Lakin m.ö. IV minilin 
ortalarında başlanan ilk böyük miqrasiya nəticə-
sind
ə prototürk dili batı və doğu qollara ayrılmışdır. Həmin çağda doğu 
yönd
ə olan miqrasiyanı Türkmənistan arxeoloji qaynaqları sübut edir. Kür-
Araz  kulturu 
çağında  Azərbaycanda  qalmış  batı  prototürk  boyları  içində 
artan t
əmaslar protoazər boylarının formalaşmasına təkan vermişdir. 
Atın əhliləşməsi (Əliköməktəpə), ilxıçılığın yaranması, yaylaq kul-
turunun  g
əlişməsi  əkinçi-maldar  protoazər  boylarının  həyatını  xeyli  də-
yişdi, heyvandarlıq önə çıxdı, şəhərləşmə gecikdi. Azərbaycan dünyanın 
atçılıq mərkəzinə çevrildi, ən əsası isə, hər yerdə yük və qoşqu heyvanı 
olan 
atı ilk dəfə ram edib minən protoazər dəliqanlısı oldu. Bəlkə də, bu 
d
əliqanlı protoazər-subar boyundan imiş, çünki ərəb-fars dillərinə keçən 
süvari sözü bu boyad
ına bənzəyir. İlk təkər-araba da Azərbaycanda pro-
toaz
ər-kəngər  boyları  içində  yaranmışdır.  O  dövrdə  dulus  çarxı,  araba-
t
əkər kəşfi çağdaş «kosmik gəmi» ixtirası kimi bir şey idi. 
Gözd
ən keçirilən arxeoloji qaynaqlar saqa-qamər çağına qədər Azər-
bayca
nın  iç  bölgələrinə  başqa  etnosların  kütləvi  miqrasiyası  olmadığını 
ortaya qoyur. Lakin Az
ərbaycandan getmələr haqqında xeyli bəlgə vardır.
 
Saqa-qam
ər
 
çağında
 
is
ə Azər xalqı formalaşmışdı. Bu isə o deməkdir ki, 
antropoloji  b
əlgələr  kimi,  arxeoloji  qaynaqlar  da  Azər  xalqının  etno-
genezini  t
əşkil  edən  protoazərlərin  Azərbaycanda  ən  qədim  çağlardan 
yaşayan prototürk boylarından olduğunu sübut edir. 
 
114 

3. 
DAŞ BƏLGƏLƏR 
 
Görk
əmli arxeoloq Q. Çayldın «neolit
 
inqilabı» adlandırdığı əkinçi-
maldar t
əsərrüfatına keçid çağlarında qışda yatıb, yazda oyanan torpağın 
verdiyi  m
əhsulla yaşamlarını sürdürən əkinçilərdə torpağın ölüb-dirilməsi 
inamı  yaranmışdı.  Hələ  süni  suvarmadan  istifadə  edilməyən  bu  çağda 
əkinçilərin əldə etdiyi taxıl məhsulunun bolluğu təbiətdən asılı olduğun-
dan 
quraqlıq qıtlığın, yağış isə bol məhsulun rəmzinə çevrilmişdi. Əv-
v
əlki yaşamlarında odun, ocağın, ovun «yiyəsi» (iyə) olduğu kimi, əkin-
çilik 
çağında da torpağın, suyun, taxılın və başqa varlıqların iyəsi olması 
t
əsəvvürü yaranırdı. İyələr istəyəndə Günəş torpağı qızdırır, yağış suvarır, 
o  da 
oyanıb  (dirilib)  taxıl  bitirir,  iyələr istəməyəndə isə quraqlıq  olur, 
aclıq yaranır. Hətta prototürk boylarının mifologiyasında yaranmış yağış 
yağdıra bilən «yada daşı» inamı son əsrlərə qədər bir sıra türk xalqlarında 
olduğu kimi, azər türkləri içində də yaşayırdı.
 
Daşdan yonulmuş fiqurlar 
uyğun  olaraq burada daşqoç,  daşat,  sığındaş,  sındaş,  balbal,  daşbaba, 
daşnənə (daşana), bəngüdaş kimi adlarla adlanır. 
Neolit 
çağında yaranan «ölüb-dirilmə» inamı ilə bağlı 
bitib-artma, 
doğub-törəmə  və  bütövlükdə  bərəkət 
simvolu kimi  gil 
qadın fiqurları düzəldilmiş və bəzi 
bölg
ələrdə bu gələnək tunc və dəmir çağı boyunca, 
h
ətta  Alban  dövründə  də  davam  etmişdir.  Qonşu 
Anau kulturunda da 7 min il 
əvvəl başlanan bu gələ-
n
ək dörd minil yaşamışdır.
154
 
Arxeoloji 
ədəbiyatda terrakot adlanan bu 
kiçik 
qadın fiqurlarının rəmzi barədə erotik simvoldan tutmuş tanrıca 
simvoluna q
ədər müxtəlif fərziyələr irəli sürülsə də, onun bolluqla, bərə-
k
ətlə  bağlı  olması  fikri  daha  geniş  yayılmışdır.  Azər  dilində  tarla,  diri 
(tiri),  torun  (n
əvə),  torum,  törəmək,  turuq  sözlərindəki  t-r  səsdüzümü 
doğub-törəmə və artımla, çuvaş dilində isə tur (tanrı) yaradıcı ilə bağlıdır.  
Carmo  kulturu 
çağından  başlayaraq,  Arxeoloji  qazıntılarda  gildən 
düz
əldilmiş kiçik qadın fiqurları Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində üzə 
çıxmışdır.
155
  
Bu 
qadın fiqurları ayaq üstə və ya oturaq şəkildə, həm də müx-
t
əlif görkəmdə hazırlanmış, çeşidli naxışlarla süslənmişdir. Naxışlar müx-
t
əlif  simvolları  (Günəş,  yağış,  sünbül  və  s.)  bildirən  dalğavari,  həndəsi 
154 
Антонова,
 1990, 149. 
155 
Eyni qaynaq, 137-149.